Między rzeczami, ziemią i Bogiem

Tyl­ko poeci wpra­wia­ją się w stan świa­do­mo­ści „czy­stej”, w świa­do­mość samą. Są przy tym wier­ni „nie­czy­sto­ści” świa­ta ludz­kich egzy­sten­cjal­nych feno­me­nów. Sta­ra­ją się ist­nieć „pomię­dzy sło­wem a świa­tem”, sło­wem samot­nym a tłum­nym świa­tem [1].

*

Sku­pie­nie Boga warun­kiem ist­nie­nia czło­wie­ka? I odwrot­nie: ist­nie­nie Boga jest zależ­ne od zaj­mo­wa­nia się czło­wie­kiem. Czym jest to sku­pia­nie się Boga? For­mo­wa­niem? Lepie­niem? Zatem mówi­my o nie­ro­ze­rwal­no­ści czło­wie­ka i tej nie­ustan­nej, dziw­nie dia­lek­tycz­nej, pra­cy nad nim. Bóg go two­rzy, powo­łu­je, for­mu­je. Owo­cem sku­pie­nia, jak sądzę, jest for­ma, więc nie tyl­ko samo ist­nie­nie, lecz rów­nież spo­sób tego ist­nie­nia.

Czło­wie­cze ist­nie­nie warun­ko­wa­ne aktyw­ną obec­no­ścią Boga? Jed­no­cze­śnie Bóg potrze­bu­je tej pra­cy, sku­pie­nia, tej czyn­no­ści stwa­rza­nia, by same­mu egzy­sto­wać. Obie egzy­sten­cje w nie­ro­ze­rwal­nym uści­sku czy splo­cie, a Piotr Maty­wiec­ki ujął to jesz­cze cel­niej – w nie­ustan­nym sku­pia­niu się na sobie. Odwiecz­ny wysi­łek Boga kosz­tu­je Go bar­dzo wie­le, bowiem sku­pia­jąc się na pod­opiecz­nym, part­ne­rze, synu, jed­no­cze­śnie roz­pra­sza się. Zauważ­my: czło­wiek roz­pra­sza Boga, nato­miast nie zacho­dzi rela­cja odwrot­na. Bóg, według słów, któ­re przed­sta­wię za chwi­lę, nie roz­pra­sza czło­wie­ka. W powie­trzu uno­si się suge­stia, że jest wręcz odwrot­nie: ist­nie­nie Boga umac­nia czło­wie­ka, kry­sta­li­zu­je świa­to­od­czu­cie. Z punk­tu widze­nia czło­wie­ka nie ma mowy o roz­pra­sza­niu. Przy­naj­mniej w wier­szu, o któ­rym będę mówić, nie ma.

Co takie­go w czło­wie­ku roz­pra­sza Boga? Mate­rial­ność i cie­le­sność uwła­cza ducho­wo­ści? Ludz­ki nie­po­kój pod­ko­pu­je boską pew­ność? Widzi­my wyraź­nie – „ja Go”, czy­li rela­cja, czy­li pod­rzęd­ność i nad­rzęd­ność, ale jest w tym suge­stia spe­cy­ficz­nej ludz­kiej aktyw­no­ści, bo „ja Go roz­pra­szam”. Swo­im życiem, nie­na­sy­ce­niem, nie­obli­czal­no­ścią roz­pra­sza­my jakąś wiel­ką ducho­wą moc. Jeże­li więc ona stwo­rzy­ła to życie, to w jakim celu to zro­bi­ła? By roz­pro­szyć wie­ku­istą nudę? Mieć kim się zaj­mo­wać, kim nie­po­ko­ić, mieć na podo­rę­dziu kogoś nie­ustan­nie bul­wer­su­ją­ce­go? Nie­upo­rząd­ko­wa­nie czło­wie­ka w jakimś sen­sie mobi­li­zu­je Boga, a więc też go for­mu­je. For­mo­wa­nie zacho­dzi po obu stro­nach, jest jed­nym wiel­kim aktem meta­fi­zycz­nym.

Może cho­dzi jesz­cze i o to, że roz­pra­sza­nie (w innym zna­cze­niu) jest roz­rze­dza­niem, a nawet roz­bi­ja­niem jakiejś sub­stan­cji. Czło­wiek onto­lo­gicz­nie powią­za­ny z Bogiem pod­ko­pu­je sta­łość i pew­ność tego związ­ku. Czy nie dowie­rza­jąc, rela­ty­wi­zu­jąc i pro­ble­ma­ty­zu­jąc, w jakiś spo­sób tę pod­sta­wo­wą sub­stan­cję sta­ło­ści i ducho­wej mocy osła­bia? Może już ina­czej z nią współ­żyć nie potra­fi, tak od niej zależ­ny sta­le ją pod­wa­ża? Czy stwa­rza­jąc czło­wie­ka (dalej bro­dzi­my w czymś inten­syw­nie mito­lo­gicz­nym, dalej brnie­my), Bóg już miał w pla­nie to nie­ustan­ne bory­ka­nie się z kimś, kto go będzie roz­pra­szał? Na tym pole­ga ta dziw­na dia­lek­tycz­ność pod­sta­wo­wej rela­cji onto­lo­gicz­nej czło­wie­ka zanu­rzo­ne­go, niczym jasz­czur­ka w for­mal­de­hy­dzie, w meta­fi­zy­ce? Tyle że jasz­czur­ka już się w sło­ju nie poru­szy, nato­miast czło­wiek, jak się wyda­je, ma jakieś wyj­ście. I o tym Maty­wiec­ki też mówi, o tym moż­li­wym „pust­ko­wiu” czy mate­rii obok.

*

Pora przy­wo­łać się do porząd­ku. Prze­cież tak nie pisze się recen­zji. Napraw­dę jest mate­ma­tycz­ny wzór na recen­zję? Czy może być przy­dat­ny po otwar­ciu tego tomu i prze­czy­ta­niu pierw­sze­go w nim tek­stu?

Bóg, żeby ist­nieć,
sku­pił się na mnie,
żebym ist­niał.

Ale ja Go roz­pra­szam.

Wzo­rze recen­zji, co ty na to? Zapew­ne moż­na było zare­ago­wać ina­czej. I tak bym zro­bił, grzecz­nie i filo­lo­gicz­nie, gdy­by rzecz mnie nie doty­czy­ła, gdy­by nie pali­ła w gar­dle i w ser­cu. Bo jest ona fun­da­men­tal­na dla kogoś, kto jesz­cze pozo­sta­je w tej sta­rej roz­ter­ce, w tym duchu odczu­wa­nia cze­goś, cze­go żaden Kościół nie pomie­ści i nie nazwie, ale to jest. Maty­wiec­kie­go inte­re­su­je duch poza kon­tro­lą, poza insty­tu­cją, dla­te­go tak mnie dzi­kość jego meta­fi­zy­ki uwie­ra, wcią­ga i doty­czy, w dziw­ny spo­sób (już chy­ba nie dia­lek­tycz­ny) roz­pa­la. Więc zaczy­nam lek­tu­rę i od razu tra­fiam na coś takie­go. Wyczu­wam w tym tak­że inten­cję selek­cji. Jeże­li piszesz Boga małą lite­rą, a czło­wie­ka dużą, jeśli w te rze­czy nie wie­rzysz, daj sobie spo­kój. To książ­ka nie dla cie­bie. Chy­ba że chcesz ją pode­ptać, zje­chać za „reli­gianc­two-kome­dianc­two”, bo zapew­ne tak to nazwiesz. Nie moż­na rów­nież tego tomu pole­cić dogma­ty­kom, fun­da­men­ta­li­stom, straż­ni­kom dok­try­ny, bowiem na każ­dym kro­ku będą wie­trzyć nie­zgod­ne z kate­chi­zmem meta­fo­ry i inten­cje.

Nie wiem, czy jestem w gro­nie przez tę książ­kę „wybra­nych”, nigdy tak wyso­ko nie mie­rzę, jeśli cho­dzi o odczu­wa­nie czy­ichś meta­fi­zycz­nych wzlo­tów, nikt chy­ba nie jest w sta­nie im spro­stać. Zawsze to będzie przy­bli­że­nie, empa­tia szu­ka­ją­ca w sobie podob­nych roz­wią­zań. Ina­czej mówiąc: może już wystar­czy ten dro­biazg z pierw­szej stro­ny, w nim jest wszyst­ko, moż­na czy­tać bez prze­rwy i cią­gle coś dopo­wia­dać w bły­sku intu­icji – on pozo­sta­je nie­wzru­szo­ny, jak ska­ła, na któ­rej zbu­do­wa­no całą książ­kę, albo przy­naj­mniej jej naj­bar­dziej istot­ny ducho­wy wymiar para­dok­sal­nie szu­ka­ją­cy ugrun­to­wa­nia w roz­pra­sza­niu, w sztu­ce roz­pra­sza­nia. Bo może czło­wiek roz­pra­sza Boga tak­że nie­sfor­no­ścią słów, pisma, w ogó­le sztu­ki? Patrz­cie, jak Go roz­pra­szam, mówi Maty­wiec­ki następ­nym frag­men­tem, a On pozo­sta­je nie­zmien­ny, trwa­ły, nie­zu­ży­ty. Boga żaden ludz­ki wybryk już chy­ba nie zadzi­wi.

Ale żeby nie było nie­po­ro­zu­mień, to nie jest książ­ka do nabo­żeń­stwa. Jeże­li zawie­ra modli­twy (bo i tak moż­na czy­tać nie­któ­re wier­sze), to nie z tego świa­ta.

*

Zatem mamy poetę reli­gij­ne­go naj­wyż­szej kla­sy, czy­li kogoś, kto, pozo­sta­jąc poza dewo­cją, pró­bu­je sytu­ować sie­bie i każ­de swo­je (wspól­ne, bo dla i do kogoś) sło­wo wobec trans­cen­den­cji. Dla któ­re­go mito­lo­gia to nie odło­żo­na na pół­kę, „prze­ro­bio­na” w dzie­ciń­stwie lek­tu­ra, lecz wciąż żywa treść życia psy­chicz­ne­go, i w sumie spo­łecz­ne­go, mają­ca więk­sze zna­cze­nie, niż się sądzi. Według Maty­wiec­kie­go, mniej czy bar­dziej skry­ta tęsk­no­ta za trans­cen­den­cją i mito­lo­gią warun­ku­je jaką­kol­wiek wypo­wiedź o cha­rak­te­rze poetyc­kim. W tym sen­sie poezja jest rela­cją i spo­tka­niem, potwier­dze­niem aktyw­ne­go zawie­sze­nia się mię­dzy docze­sno­ścią i fizjo­lo­gią a mocą spraw­czą ducha, a szcze­gól­nie takiej jego czę­ści, któ­ra zwie się wyobraź­nią; mię­dzy umar­ły­mi a żywy­mi usi­łu­ją­cy­mi zro­zu­mieć coś z ich prze­ka­zu, z wcze­śniej­szych tra­dy­cji inter­pre­to­wa­nia czło­wie­czeń­stwa prze­ni­ka­ne­go i warun­ko­wa­ne­go przez to, co odręb­ne, przez Tło – jeśli w ten spo­sób mogę posłu­żyć się frag­men­tem wier­sza „Mate­ria”. Zawar­ty w nim obraz powsta­wa­nia świa­ta i czło­wie­ka (powiedz­my: ludz­kie­go świa­ta) wie­le zawdzię­cza nar­ra­cjom mito­lo­gicz­nym, ale odtwa­rza­ny – czy wła­ści­wie budo­wa­ny na nowo – mit wyraź­nie pod­kre­śla zna­cze­nie sło­wa. Sło­wa wyod­ręb­nia­ją­ce­go czło­wie­ka z mate­rii i para­dok­sal­nie pozwa­la­ją­ce­go mu do mate­rii (z roz­świe­tlo­nym umy­słem, z drżą­cym ser­cem) wró­cić. Nie­ustan­na prze­mia­na nie­świa­do­me­go w świa­do­me, mar­twe­go w żywe, nie­re­al­ne­go w real­ne nie odby­wa się tyl­ko w tle, nie­kie­dy wycho­dzi na plan pierw­szy tak, jak w tym wier­szu. Wier­szu, w któ­rym pły­ną­ce nur­tem rze­ki zwło­ki sta­ją się począt­kiem roz­kwi­tu, żyją ina­czej, „wcho­dzą w tło mate­rii” i wycho­dzą z niej odmie­nio­ne, wzbo­ga­co­ne o wcze­śniej nie­zna­ną wie­dzę, jak­by ubra­ne w to, co przez śmierć i towa­rzy­szą­ce jej prze­mia­ny zosta­ło odkry­te. A następ­nie zapre­zen­to­wa­ne żywym i zro­zu­mia­ne przez nich jako „tka­ni­ny, świa­tło, mowy o sobie i rze­ce”. Tak się ta spo­łecz­ność – wobec tru­pa i jego sym­bo­licz­nych trans­for­ma­cji – dowia­du­je cze­goś istot­ne­go o sobie, prze­ko­nu­je, kim napraw­dę jest. Jed­nak musiał zna­leźć się pre­kur­sor, jakiś Moj­żesz musiał spły­nąć z nur­tem rze­ki. On ich otwo­rzył na trans­cen­den­cję: „Wzię­li Jego mowę i nazwa­li Boga Bogiem – / ta rzecz mia­ła cia­ło, śmierć i nie­śmier­tel­ność”. Tak zaczę­ło for­mo­wać się samo­po­zna­nie rodza­ju ludz­kie­go. W pierw­szych opo­wie­ściach, pie­śniach, wier­szach („instruk­cjach prze­kra­cza­nia granic/ mię­dzy rze­cza­mi i zie­mią, rze­cza­mi, zie­mią i Bogiem”), wresz­cie w kon­cep­cjach filo­zo­ficz­nych; tu nie­mal sym­bo­licz­nie wypły­wa­ją szcze­gól­nie moc­no dwa nazwi­ska: Pla­ton i Lévi­nas; bar­dzo z grub­sza rzecz ujmu­jąc, pierw­szy wyobra­ził sobie roz­dziel­ność ducha i mate­rii, dru­gi ją zła­go­dził, kła­dąc nacisk na moż­li­wość oswo­je­nia i trans­cen­den­cji, spo­tka­nia i usta­no­wie­nia komu­ni­ko­wal­nej rela­cji.

*

Tu jesz­cze mógł poja­wić się Mar­tin Buber. Tym razem jed­nak nie poja­wił się, acz­kol­wiek w ese­jach Maty­wiec­kie­go wie­lo­krot­nie wystę­po­wał. Na przy­kład w książ­ce Świa­do­mość poeta zacy­to­wał takie sło­wa tego filo­zo­fa: „Każ­de istot­ne odnie­sie­nie życio­we zna­la­zło swe speł­nie­nie i prze­mie­nie­nie: odnie­sie­nie do rze­czy – w sztu­ce; odnie­sie­nie do ludzi – w miło­ści; odnie­sie­nie do tajem­ni­cy – w prze­po­wia­da­niu reli­gij­nym. Ale odnie­sie­nie czło­wie­ka do wła­sne­go jeste­stwa i do wła­snej jaź­ni nie zna­la­zło takie­go speł­nie­nia i prze­mie­nie­nia i, jak się zda­je, nie może zna­leźć”.

Sło­wa te dźwię­czą w uszach tak moc­no, gdyż od razu tra­fia­ją na nasze nie­do­wie­rza­nie, a wkrót­ce potem na opór czy nawet bunt. Jak­że to? Nie zna­la­zło speł­nie­nia? Czy­ta­jąc wier­sze, recen­zje i ese­je, słu­cha­jąc radio­wych wypo­wie­dzi Pio­tra Maty­wiec­kie­go, odno­si się wra­że­nie, że tym wła­śnie od wie­ków zaj­mu­je się poezja – „odnie­sie­niem czło­wie­ka do wła­sne­go jeste­stwa”. Kwe­stia stop­nia speł­nie­nia tych zamia­rów bądź osią­gnię­cia jakich­kol­wiek celów pozo­sta­je otwar­ta i ilu­zo­rycz­na. Piotr Maty­wiec­ki uczy nas, prze­ko­nu­jąc egze­ge­tycz­ną żar­li­wo­ścią, że pra­ca trwa nie­ustan­nie i być może to ona okre­śla isto­tę czło­wie­czeń­stwa. Ktoś pisze wiersz, uru­cha­mia­jąc wszyst­kie moce swo­jej jaź­ni, i ktoś go odczy­tu­je, krą­żąc wokół tego, co uru­cho­mio­no, wokół „wszyst­kie­go”.

Czy Maty­wiec­ki zacy­to­wał Bube­ra na prze­kór? Po to, by mu pole­micz­nie owym ese­jem odpo­wie­dzieć? „Sło­wa tej książ­ki nie lęka­ją się poezji – sta­ra­ją się wyko­rzy­stać poetyc­ką wie­lo­znacz­ność i wie­lo­krot­nie o poezji mówią. Mam nadzie­ję, że jest to błą­dze­nie war­te dróg, któ­re odkry­wa” – czy­ta­my na okład­ce Świa­do­mo­ści. Mowa więc o pro­jek­to­wa­niu dróg wyj­ścia z impa­su poznaw­cze­go doty­czą­ce­go świa­do­mo­ści i ukry­te­go, prze­ma­wia­ją­ce­go przez nią świa­ta. Żad­na z tych dróg nie wyło­ni­ła­by się bez pośred­nic­twa pisa­nia, czy­ta­nia i rozu­mie­nia poezji. Wbrew Bube­ro­wi posta­wio­no na coś, co – zda­niem Maty­wiec­kie­go – nie­sie nadzie­ję na czło­wie­cze samo­po­zna­nie, na „speł­nie­nie i prze­mie­nie­nie”. Tak wyso­ko poeta, ese­ista i kry­tyk lite­rac­ki Piotr Maty­wiec­ki umiesz­cza poezję, jej moż­li­wo­ści, ale i ogra­ni­cze­nia, bo nawet i one, w roz­ma­chu jaź­ni szu­ka­ją­cej swo­ich gra­nic, są płod­ne. Samo błą­dze­nie bywa już speł­nie­niem.

*

Nie ma co się oszu­ki­wać, to jed­nak nie jest recen­zja. Raczej swo­bod­na impre­sja na kan­wie dwóch wier­szy z nowe­go tomu Pio­tra Maty­wiec­kie­go pt. Epi­ka. Zna­la­złem się w przed­sion­ku i tam już pozo­sta­łem, fascy­nu­jąc się pierw­szy­mi odkry­cia­mi, ale i wyobra­ża­jąc sobie, co może być w głę­bi. Czy­tel­nik znaj­dzie tam epi­kę i liry­kę w przej­mu­ją­cym roz­dar­ciu i zagad­ko­wym powią­za­niu, wizje prze­szło­ści i przy­szło­ści kul­tu­ry, w tym poezji, sze­ro­kie, nie­mal ste­po­we, mito­lo­gicz­ne prze­strze­nie uświa­da­mia­ne sobie w samym cen­trum współ­cze­snej War­sza­wy; bo jest to też, będąc czymś jed­no­cze­śnie przej­mu­ją­co wery­stycz­nym i ujmu­ją­co mistycz­nym, bar­dzo war­szaw­ska książ­ka.