Romantyczność. Współczesne ballady i romanse inspirowane twórczością Adama Mickiewicza

Joan­na Roszak

flara

przed domem śla­dy na śnie­gu

zwie­rzę­ce to czy ludz­kie

coraz wid­niej

doj­rze­wa­ją zako­pa­ne dzwo­ny
mro­wi­ska jesz­cze śpią
zwie­rzę­ta nie kła­dą rąk na ludz­kich gło­wach
deszcz pach­nie zie­mią

na nastro­szo­nych kart­kach
zacho­dzą na sie­bie śla­dy ludzi i zwie­rząt

nic co leśne nie jest nam obce

oglą­da­my się za sie­bie
by zdo­być bez­piecz­niej­szą prze­szłość
igla­stą liścia­stą mie­sza­ną

w dro­dze po roz­py­lo­nych kamie­niach
nie­ba bez pokry­cia
zie­mie bez pokry­cia
wody bez pokry­cia

we wszyst­kim był cały świat
we wszyst­kim jest cały świat

„A kto dziew­czy­na? Ja nie wiem”. Ta linij­ka ze „Świ­te­zian­ki” wra­ca­ła do mnie wie­lo­krot­nie. Jed­nak z całą mocą oży­wa mi ta rusał­cza­na bal­la­da w pamię­ci, gdy znaj­du­ję się nad jezio­ra­mi i w lasach. Tak­że nad poznań­skim jezio­rem Rusał­ka. Roz­pi­sy­wa­ły się o nim media, gdy kil­ka lat temu zaczę­ło odda­wać frag­men­ty macew, któ­ry­mi więź­nio­wie żydow­scy z Kra­ju War­ty pod nad­zo­ru­ją­cym spoj­rze­niem nazi­stów bru­ko­wa­li dno akwe­nu pod­czas II woj­ny świa­to­wej. Wte­dy nazwa­no go Elsen­see. Spo­glą­da­my na mace­wy, odszy­fro­wu­je­my frag­men­ty napi­sów. Męż­czy­zna to czy kobie­ta? Dziew­czy­na? Kto? Ja nie wiem.

Aktu­ali­zu­ją się Mic­kie­wi­czow­skie bal­la­dy, gdy roz­my­śla­my dziś o defi­cy­cie drzew i wody, tak­że o roz­py­lo­nej inten­syw­no­ści poezji. Inten­syw­ność ver­sus wytrze­bio­ne lasy, męt­ne jezio­ra. Już nie głu­cho i ciem­no, ale za jasno i za gwar­no wszę­dzie. Auto­stra­dy zamiast puszcz. Komu­na­ły zamiast tajem­ni­cy.

Piotr Maty­wiec­ki

Historia Adamowa

I

Kie­dy się rodził
były cudow­ne zna­ki.

Na walij­skim pastwi­sku kro­wa skub­nę­ła źdźbło.
W Ame­ry­ce roz­wrzesz­cza­ło się nie­mow­lę.
Bóg widział wszyst­kie miej­sca na Zie­mi.
Wła­śnie w tej chwi­li umarł pary­ski żebrak.
Komuś cier­pią­ce­mu na zanik pamię­ci
przy­po­mnia­ło się pew­ne sło­wo.
Papież Pius VI wyj­rzał przez okno.
Zna­la­zła się igła w sto­gu sia­na.

II

To dziec­ko zewsząd wszyst­kie­mu mówi­ło,
że jest wszyst­kim. Jak każ­de dziec­ko.
I cokol­wiek spo­ty­kał
– kra­jo­bra­zy, rze­czy, ludzi –
było mową
o każ­dym spo­tka­niu.

Dla­te­go nie da się dzie­lić jego życia
spi­sa­nym kalen­da­rium.
Każ­da chwi­la jest sło­wem.

Ale tyl­ko to dziec­ko
wydo­ro­śla­ło razem z taką mową.

III

15 sierp­nia 1820 roku w Szczor­sach
do bawią­ce­go tam Fran­cisz­ka Malew­skie­go
„wpa­da z hukiem Adam”.
– Tak w liście napi­sał Malew­ski do Jeżow­skie­go.

IV

1798–1855

„A po dro­dze pocz­ty bie­gą”,
roz­sy­ła­ją to życie.

V

ROMANTYCZNOŚĆ

Sta­re licho kuś­ty­ka eks­ta­za­mi,
grzęź­nie w porze­ka­dłach.
Nasłu­chu­je, jak praw­da
w litew­skich bagnach bul­go­ce.

Dusz­ny opar
jak obłok strą­co­ny
w zim­nym powie­trzu.
Usta zamknię­te.

Z litew­skich bagien
wyga­da­ła się praw­da,
tru­pia, lozań­ska.

VI

Mówi w sobie,
ale to nie zna­czy, że do sie­bie.
Zresz­tą to nie jest ani „w”, ani „do”.
Mówi sobie samą treść
tego, kim jest
bez miej­sca i kie­run­ku.

Wyobra­ża sobie
nie­zna­ne­go słu­cha­cza,
może Boga. A jeże­li nie Boga,
to Niko­go. Jeże­li nie Niko­go,
to samo­sły­szą­cą się mowę
zato­pio­ną w sobie.

Ostat­nie, nie­sły­szal­ne, wier­sze Mic­kie­wi­cza.

VII

Pan Odrzy­wol­ski,
czło­nek Towa­rzy­stwa Przy­ja­ciół Sztuk Pięk­nych,
tak się ze Sztu­ką spo­ufa­lił,
że zapro­jek­to­wał i wyko­nał
sar­ko­fag Mic­kie­wi­cza.
Ozdob­ny, z cen­ne­go kamie­nia.
A Mic­kie­wicz
zwy­czaj­niej niż kto­kol­wiek
nie żyje.

W 1855 roku Mic­kie­wicz przed wyjaz­dem do Kon­stan­ty­no­po­la spa­lił papie­ry. Było tam wie­le wier­szy. Jeśli nawet nie powo­do­wa­ło nim prze­czu­cie śmier­ci, to z pew­no­ścią prze­czu­cie śmier­tel­no­ści słów. Nie miał przed ocza­mi ognia oczysz­cza­ją­ce­go, niwe­czą­ce­go to, co zbęd­ne, aby pozo­sta­wić Dzie­ła. Raczej był to ogień Mil­cze­nia, któ­re jest w sło­wach i w bra­ku słów, ogień, któ­ry w jeden popiół prze­mie­nia to, co wyra­żo­ne, i to, co zanie­cha­ne w wyra­że­niu, nie-napi­sa­ne. A może tak­że „nie-uczy­nio­ne”? Wyjeż­dżał dzia­łać, tyle kart zamie­niw­szy w popiół, w mil­czą­ce nic, że i dzia­ła­nie zara­ził mil­cze­niem, nie-doko­na­niem. Śmierć przy­szła, żeby prze-mil­czeć jego mil­cze­nie.
Od tam­tej chwi­li mówią chó­rem – Mic­kie­wicz i śmierć.

Stąd dzi­siaj nie­po­wta­rzal­ne brzmie­nie jego sło­wa – nie­bę­dą­ce­go już nawet poezją. W tym chó­rze nie ma nuty dla Cza­su, Czas wyczer­pał się w życiu i w sło­wach życia. Kie­dy Mic­kie­wicz to odczuł (prze­czuł na pośmiert­ną przy­szłość, na wiecz­nie teraź­niej­szą śmierć przy­szło­ści) – spa­lił papie­ry. Dał swo­jej Księ­dze inny papier, inną okład­kę – mil­cze­nie, śmierć. I z tak śmier­tel­nej okład­ki wydo­by­wa się Sło­wo Słów.

Miłosz Bie­drzyc­ki

2.0, 22

Z roman­tycz­no­ścią mało co się rów­na,
i ja jej chcia­łem dla sie­bie.
Bowiem wie­dzia­łem, że kto przy­miot ów ma,
na zie­mi żyje jak w nie­bie.

Zacność, uro­da, moc, pie­nią­dze, sła­wa
przy tym są, co roman­tycz­ny.
Dni jego pły­ną jak jed­na zaba­wa
wśród uciech i wzru­szeń licz­nych.

*

Tutaj przy­sta­nę, by roz­piąć kil­ka haftek
w gor­se­cie for­my. Bo roman­tycz­ność
na bie­żą­co i z mar­szu usta­la wła­sne nor­my.
Nie­wy­klu­czo­ne, że póź­niej zdej­mę go cał­kiem
i sta­nę wobec sło­wa nagą duszą i każ­dym brzu­cha wał­kiem.
Wszyst­ko zaś po to, by zamiesz­kać w księ­stwie ducha,
w sen­sie: mówisz do dzie­wecz­ki, a ona wte­dy słu­cha.

*

Pierw­sza rzecz – środ­ki. Mówiąc wprost: kapu­sta.
Trud­no o roman­tycz­ność, kie­dy kie­szeń pusta.
Trza, jak Juliusz, na gieł­dach nastru­gać beko­nu
albo, niczym Zyg­munt, być łado­wa­nym z domu.
To dru­gie mi nie gro­zi, więc wprzę­gam myśl lot­ną
i dłoń Mida­so­wą ćwi­czę, by nią świa­ta dotknąć.
Akcje! opcje! fun­du­sze! wykres pal­nej świ­écy!
nie kry­ją już przede mną żad­nej tajem­ni­cy.
Skon­stru­owa­łem port­fel i cze­kam na skut­ki.
I rze­czy­wi­ście – mej­lik przy­cho­dzi malut­ki.
„Nie mamy pań­skich pie­nię­dzy, i co pan nam zro­bi?”
Cóż, trze­ba roman­tycz­ność ina­czej spo­so­bić.

Trze­ba potrzą­snąć, myślę, jakimś nowym kwia­tem.
W stro­nę tej jutrzen­ki kie­ru­ję się zatem,
gdzie inte­lek­tu nowe­go bije zdrój prze­czy­sty:
pra­gnę albo­wiem zdo­być zawód pro­gra­mi­sty.
Moc­no chwy­tam rydwa­nu swo­je­go lej­ce oraz jel­ce.
Po nie­dłu­giej chwi­li znam intym­nie if, then i else.
Po dru­giej – trzesz­czą w falach kodu kla­wia­tu­ry wrę­gi,
a ja pew­nie dzier­żę w dło­niach tej har­mo­ni­ki krę­gi.
Na szklan­ny ekran oko natę­żam cie­ka­wie,
aż ude­rza mnie myśl – do zie­mi zgi­nam się pra­wie.
„Czło­wie­ku, co robisz – szep­cę do sie­bie war­ga­mi bla­de­mi –
Tyś prze­cież miał czuć czu­ciem, wie­rzyć wia­rą wie­lu,
a nie for­mu­ło­wać zapy­ta­nia w SQL‑u”.
Na co żwa­wy (agi­le) mistrz ciż­by (scrum master)
na wpół do mnie mówi, a na wpół się śmie­je:
„Oj, coś pan chy­ba u nas miej­sca nie zagrze­je!”.

Bez haj­sów, bez pra­cy, jak szkie­let w pry­siu­dy
pusz­czam się uli­ca­mi dziel­ni­cy ułu­dy.
Patrzę: idzie dzie­wecz­ka, a takiej uro­dy,
że natych­miast zaczy­nam łak­nąć jej, jak wody
łak­nie farys od tygo­dni trzech na pusty­ni.
„To jest to – myślę – tak się roman­tycz­ność czy­ni!”
Zra­szam ją zaraz gło­su mego dźwięcz­ną pian­ką:
„Bog­dan­ko! czy chcesz być moją kochan­ką?”.
Ona obra­ca ku mnie swo­je obli­cze dzie­wi­cze:
„Jeśli mnie kole­żan­ki oraz soszia­le nie mylą,
to jesteś od daw­na żona­ty ze swo­ją Mary­lą”.
„Przez grzecz­ność nie zaprze­czę – odpo­wia­dam skrom­nie –
lecz na roman­tycz­no­ści mi zale­ży ogrom­nie.
Więc by się móc zatra­cić w miło­snym amo­ku,
pra­gnął­bym mieć też mło­dą bog­dan­kę na boku”.
„Już lepiej nic nie mów – ona na to – albo­wiem
głę­biej w dzia­der­stwo pogrą­żasz się z każ­dym słowiem[1]”.
„Ależ, dzie­wecz­ko” – zaczy­nam, a ona: „Tra­la­la, nie marudź mi tu
i nie zapo­mi­naj, że teraz jest hasz­tag #MeToo!”.
Czmych­nę­ła i być może, że aż dotąd czmy­cha,
ja zaś na wpół się śmie­ję, a na poły wzdy­cham.
„Rze­czy­wi­ście, to lubię, cze­góż nie lubić, tra­la­la.
Roman­tycz­ność dwa zero i jesz­cze dwa­dzie­ścia dwa!”

„Na Strasz­nam sudzie ŭsim u sra­ku budzie” – tak pew­ne­go dnia, kie­dy byłem bar­dziej czyn­ny w soszia­lach niż teraz, ogło­si­ła moja kole­żan­ka Mary­ja, a cho­dzi­ło mniej wię­cej o to, że na Sądzie Osta­tecz­nym wszy­scy dosta­nie­my… no, w kość. „Sama praw­da, Maryj­ko, i życio­wa” – odpo­wie­dzia­łem. „A toż to nasz Adam!” „Jaki zno­wu Adam?” „No Mic­kie­wicz prze­cie”. Co się oka­za­ło: Adam usły­szał takie zda­nie gdzieś na wio­sce, czy może usły­szał je któ­ryś z jego towa­rzy­szy zabaw i jam­bów i powtó­rzył mu, a on sobie zapi­sał w notat­ni­ku. A teraz jest przy­ta­cza­ne jako przy­kład mowy, któ­ra jakiś czas póź­niej wykry­sta­li­zu­je w bia­ło­ru­ski język lite­rac­ki, przy­kład nobi­li­to­wa­ny miej­scem w notat­ni­ku przy­szłe­go wiesz­cza mowy sąsiedz­kiej. „No patrz, nic nam o tym w szko­le nie mówi­li” – ja na to. „A nam (Mary­ja cho­dzi­ła do szkół z bia­ło­ru­skim języ­kiem naucza­nia, co, jak wia­do­mo, nie jest w Bia­ło­ru­si czymś oczy­wi­stym) mówi­li!” No i tak. Jed­nym mówią to, dru­gim tam­to, jesz­cze innym nic nie mówią i – frrr! – odla­tu­ją. A ten jakiś prze­dziw­ny kwia­tek, wyro­sły na splą­ta­nej masie korze­nio­wej Reczy Paspa­li­taj, pod­gleb­nie złą­czo­nej z paneu­ro­pej­ską grzyb­nią ryt­mów i miar wier­szo­wych, po dziś dzień kogo wku­rza, kogo tuma­ni, prze­stra­szać raczej już nie prze­stra­sza, chy­ba że dzia­twę szkol­ną przed kla­sów­ką, zło­ci­stą głów­ką kiwa, a sło­wa pły­ną, pły­ną, pły­ną…

Dofi­nan­so­wa­no ze środ­ków Mini­stra Kul­tu­ry, Dzie­dzic­twa Naro­do­we­go i Spor­tu pocho­dzą­cych z Fun­du­szu Pro­mo­cji Kul­tu­ry – pań­stwo­we­go fun­du­szu celo­we­go.