Teksty odzyskane (2)

O tej porze

Nad Selen­gą w jur­tach przy­kuc­nę­li obok ognia paste­rze, dym idzie do nie­ba. Koby­ły, zwró­co­ne łba­mi do środ­ka, czu­wa­ją nad źre­bię­ta­mi. Na drew­nia­nych sio­dłach świe­cą srebr­ne i mie­dzia­ne ozdo­by. W skó­rza­nych wor­kach cierp­ki kumys. Na ste­pie leżą czasz­ki koni jak obcę­gi i bia­łe roz­wią­za­ne krę­go­słu­py. Na sto­le baran ugo­to­wa­ny na cześć gości. Ogon, bochen tłusz­czu. Smut­ny łeb z ocza­mi i usza­mi w rękach naj­do­stoj­niej­sze­go. Zgrab­ny nóż zwi­ja się dooko­ła uszu i warg. Po ste­pie lecą małe koni­ki z dłu­gi­mi ogo­na­mi; czer­wo­ne, nie­bie­skie, żół­te kafta­ny świe­cą w słoń­cu. W gli­nia­nych misecz­kach prze­zro­czy­sta zie­le­ni się archi. Już wiel­błą­dy z obwi­słą war­gą pod­no­szą się z klę­czek. Sączą śli­nę i stę­ka­ją, usta­wia­jąc olbrzy­mie juki na sęka­tych nogach. Mięk­kie koły­sa­nie. Ostre tra­wy. Step nagi jak czasz­ka. „Dla­cze­go kon­wa­lię nazy­wa­ją srebr­ną. Epi­tet winien ryso­wać przed­miot, dawać obraz, tym­cza­sem to, co tu mamy, jest wyobra­że­niem naj­zu­peł­niej fał­szy­wym. I tak bywa u wszyst­kich poetów…”

O tej porze nie tyl­ko ja jestem opusz­czo­ny. O tej porze dłu­gie hal­le Luw­ru są puste. Mię­dzy ścia­na­mi nie ma podzi­wia­ją­cych oczu. Nikt nie prze­ży­wa i nie dzie­li się swo­im zachwy­tem. A prze­cież Gio­con­da uśmie­cha się tajem­ni­czo i pra­co­wi­cie. Przy­pusz­cza­cie, że się nie uśmie­cha? A co robią inne obra­zy? W nocy. Czy odpo­czy­wa­ją? Pra­cu­ją bez prze­rwy, wytwa­rza­ją olbrzy­mie ilo­ści pięk­na. Ale tego pięk­na nie oce­nia­ją znaw­cy. Oni przy­cho­dzą prze­cież w dzień. W dzień łatwiej jest oce­niać i wygła­szać opi­nie. Zawsze znaj­dzie się jakiś słu­chacz. W dzień tak łatwo mówić, robić porów­na­nia, miny. Przy świe­tle. Ale co robić w nocy. Kie­dy nie ma świa­tła ani kolo­rów. Wszyst­ko jest w ciem­no­ści. Do cze­go porów­nać w nocy oko albo pierś, albo usta, albo łono. Albo do cze­go porów­nać język. Pal­ce u rąk. Całe życie spę­dzi­li na porów­ny­wa­niu i prze­no­sze­niu. Ależ to kome­dia. Nud­na. Kobie­ta kwiat. Idio­ci.

[„Odra” 1959, nr 21, s. 7]

Wymiar ilu­zji

Dro­gi Panie Jerzy! Prze­sy­łam Panu kil­ka nota­tek, któ­re – mam nadzie­ję – przy­czy­nią się do zaciem­nie­nia i zmą­ce­nia (tre­ści i for­my) pań­skie­go pro­jek­tu Bez­wy­miar ilu­zji.

A

Ogra­ni­czę się do foto­gra­fii. Do zdję­cia, podo­bi­zny, por­tre­tu. Odbit­ki… Czło­wie­ka.

Foto­gra­fia zdej­mu­je tyl­ko czas teraź­niej­szy czło­wie­ka… foto­gra­fia nie zdej­mu­je ani prze­szło­ści, ani przy­szło­ści… Tyl­ko „tu i teraz” moż­na zro­bić foto­gra­fię. Ma ona utrwa­lić ten „wymiar” isto­ty ludz­kiej (w cza­sie i prze­strze­ni), któ­ry ist­nie­je jak­by poza foto­gra­fią… Model, oso­ba nie­prze­rwa­nie odcho­dzi od sie­bie, opusz­cza swo­je poprzed­nie wcie­le­nia… każ­dą chwi­lą obec­ną prze­mi­ja, wcho­dzi w swo­ją przy­szłość aż do odej­ścia, zaśnię­cia „w Panu” („poko­ju wiecz­nym”), w bez­ist­nie­niu i bez­ru­chu. Foto­gra­fia pró­bu­je utrwa­lić jed­ną z form zmie­nia­ją­cej się isto­ty ludz­kiej, powło­ki cie­le­snej… Czło­wiek powo­li gaśnie, ale jego twarz ist­nie­je w rodzin­nym albu­mie jak zio­ło, liść, kwiat w ziel­ni­ku… Albu­my rodzin­ne mia­ły w sobie coś z ziel­ni­ków.

Foto­gra­fia nie jest ilu­zją, ale rze­czą real­ną, zja­wi­skiem żyją­cym w sobie wła­ści­wym bez­wy­mia­rze ilu­zji, któ­ry zamie­nia się w fakt… tyl­ko w obli­czu patrzą­ce­go na nią czło­wie­ka… Tyl­ko czło­wie­ka… ani wół, ani osioł, ani pies, ani koń nie „roz­po­zna­ją” foto­gra­fii… dla­te­go psu poli­cyj­ne­mu daje się do pową­cha­nia skar­pet­kę, czap­kę, ręka­wicz­kę prze­stęp­cy (lub ofia­ry), nie poka­zu­je się mu foto­gra­fii, podo­bi­zny… być może będą kie­dyś robio­ne foto­gra­fie pach­ną­ce… (np. model­ką i „jej” per­fu­ma­mi).

B

To ja – patrzą­cy, oglą­da­ją­cy – stwa­rzam dla foto­gra­fii śro­do­wi­sko, w któ­rym ona odzy­sku­je „życie”. Stąd takie przy­wią­za­nie do „podo­bi­zny”. Trwa­ją­ce od wie­ków spo­ry o auten­tycz­ność odbi­cia twa­rzy Chry­stu­sa na cału­nie turyń­skim świad­czą o nie­na­sy­co­nej potrze­bie oglą­da­nia podo­bi­zny Zba­wi­cie­la. Ludzie pra­gną oglą­dać „praw­dzi­wą” – foto­gra­ficz­ną (nie malar­ską) podo­bi­znę Boga-Czło­wie­ka. Innym dowo­dem, że isto­ta ludz­ka – od wie­ków, aż po dzień dzi­siej­szy – pra­gnie zoba­czyć obli­cze swe­go Boga, jest chu­s­ta św. Wero­ni­ki – vera eikon. Czło­wiek stwo­rzo­ny na obraz i podo­bień­stwo Boga – może widzieć w jed­nej ludz­kiej twa­rzy lub w pię­ciu miliar­dach (i jed­nej) twa­rzy obli­cze Boga. Jest podo­bi­zną Boga… tak więc i Bóg, żeby zoba­czyć sie­bie, stwo­rzył czło­wie­ka, Syna-Czło­wie­cze­go… Czło­wiek, isto­ta śmier­tel­na, nie wytrzy­mu­je bez­wy­mia­ru swo­je­go Stwór­cy – chce zło­wić Jego obli­cze, chce spoj­rzeć w oczy Boga Żywe­go… podob­no obli­cze nie­zna­ne­go męż­czy­zny na cału­nie turyń­skim ma wszel­kie wła­ści­wo­ści nega­ty­wu foto­gra­ficz­ne­go.

C

Foto­gra­fia twa­rzy ludz­kiej – któ­rą nazy­wa­my też „zdję­ciem”, podo­bi­zną – jest w „swo­jej isto­cie” rów­nie tajem­ni­cza jak dusza… być może jest zdję­ciem duszy ludz­kiej, któ­ra pra­gnie się ujaw­nić w wyra­zie twa­rzy. Foto­graf jest więc pod­glą­da­czem tajem­ni­cy i psy­cho­lo­giem, a foto­gra­fia – wej­ściem do „wnę­trza” czło­wie­ka. Dla­te­go foto­gra­fo­wi przy­padł w udzia­le jedy­ny (w swo­im rodza­ju) przy­wi­lej, że może on „zdjąć” nie tyl­ko „cha­rak­ter”, ale i duszę ludz­ką… zależ­nie od wraż­li­wo­ści może odczy­tać (podob­nie jak psy­chia­tra) pew­ne wła­ści­wo­ści isto­ty ludz­kiej (por. foto­gra­fie Hitle­ra, Mus­so­li­nie­go, Sta­li­na)… dla­te­go ludzie, któ­rzy two­rzy­li por­tre­ty tych dyk­ta­to­rów-prze­stęp­ców (i praw­do­po­dob­nie psy­cho­pa­tów), byli tak pil­no­wa­ni. Tyl­ko wybra­ni foto­gra­fo­wie mie­li dostęp do Oso­bi­sto­ści… wie­le foto­gra­fii ule­gło znisz­cze­niu, inne („kom­pro­mi­tu­ją­ce”, choć wier­ne) – zosta­ły zamknię­te w kasach pan­cer­nych, archi­wach, nigdy nie ujrza­ły świa­tła dzien­ne­go. Są cza­sem ujaw­nia­ne i wywo­łu­ją u ludzi strach, roz­ba­wie­nie, śmiech, zdu­mie­nie. Patrzy­my na ich podo­bi­zny, myśli­my o milio­nach oszu­ka­nych, pomor­do­wa­nych, uwie­dzio­nych… patrzy­my i mówi­my „ale to jest nie­moż­li­we!!!”. Foto­gra­fia dema­sku­je… foto­gra­fów nale­ży wygnać z pań­stwa dosko­na­łe­go.

D

Foto­gra­fia…

Jest to jeden z „cudów świa­ta”. Przez foto­gra­fię doty­ka­my cza­su, w któ­rym żyje­my i prze­mi­ja­my. Foto­graf zdej­mu­je obli­cza naszych cza­sów… Być może powsta­nie kie­dyś nie tyl­ko histo­ria foto­gra­fii, ale arche­olo­gia foto­gra­fii, psy­cho­ana­li­za foto­gra­fii, moral­ność foto­gra­fii, por­no­gra­fia, pod­słuch foto­gra­fii, agre­sja foto­gra­fii, meta­fi­zy­ka foto­gra­fii…

E

Destruk­cja rze­czy­wi­sto­ści, cia­ła, rze­czy, natu­ry i zda­rze­nia… poprzez foto­gra­fię i jej twór­cę. Foto­graf – uczeń czar­no­księż­ni­ka – cza­ro­dziej i ilu­zjo­ni­sta. Foto­gra­fo­wie przed­mio­ty uczy­ni­li isto­ta­mi żywy­mi i agre­syw­ny­mi, zdol­ny­mi nie tyl­ko uwieść, ale i znisz­czyć ludz­ką psy­chi­kę, myśl, zdol­ność sądu („zdro­wy rozum”?). Zobacz­cie w kolo­ro­wych tygo­dni­kach rekla­my samo­cho­dów, kosme­ty­ków, przed­się­biorstw tury­stycz­nych, spodni, biu­sto­no­szy… albo „zwy­kłe­go” maka­ro­nu. Foto­gra­fie żyją w swo­im nie/-/ludz­kim wymia­rze. Czło­wiek sta­je się dodat­kiem do butów, spodni, koszu­li, samo­cho­du, gumy do żucia…

F

„Pstry­ka­nie”… ile milio­nów  (miliar­dów) apa­ra­tów foto­gra­ficz­nych (kamer) znaj­du­je się w rękach ludzi?… ile zdjęć robi­my (robi „ludz­kość”) w cią­gu 24 godzin? Wszy­scy „pstry­ka­ją”…

Ja cie­bie pstryk­nę ty pstryk­niesz mnie potem my pstryk­nie­my was a wy pstryk­nie­cie nas… wszy­scy pstry­ka­ją wszyst­kich i wszyst­ko. I tak „pstry­ka­jąc”, czę­sto nie widzi­my świa­ta… zapstry­ka­ni nie widzi­my, co się dzie­je za naszy­mi ple­ca­mi.

G

Foto­gra­fia jest ilu­zo­rycz­nym obra­zem przy­ro­dy, czło­wie­ka, mia­sta, przed­mio­tu… Foto­gra­fia „w swej isto­cie” jest mar­twą rze­czą, któ­ra tyl­ko w obli­czu widza zaczy­na się napeł­niać tre­ścią i zaczy­na ist­nieć w nowym wymia­rze ilu­zji; o ile ż y w a  p a m i ę ć  towa­rzy­szy „praw­dzi­we­mu” zda­rze­niu, np. kata­stro­fie lub wypad­ko­wi… o tyle pamięć, któ­ra doty­ka foto­gra­fii jakie­goś wypad­ku, jest mar­twa… set­ki naj­strasz­liw­szych kata­strof, któ­re oglą­da­my na zdję­ciach w gaze­tach, nie poru­sza nas tak jak prze­je­cha­nie kota, jeża, kury, psa (w któ­rym bie­rze­my bez­po­śred­ni udział)… samo­lot lub pociąg zamie­nio­ny w górę meta­lu i pło­mie­ni… jest dla nas jak­by mar­twą natu­rą… foto­gra­fie z woj­ny w Jugo­sła­wii, Ira­ku lub masa­kry w Rwan­dzie w gaze­cie, któ­rą prze­glą­da­my przy śnia­da­niu lub po obie­dzie… (gaze­tę wraz z pamię­cią foto­gra­fii wyrzu­ca­my na śmiet­nik).

W cza­sie pisa­nia poema­tu „Woda w gar­nusz­ku, Nia­ga­ra i auto­iro­nia” mia­łem przed sobą (na biur­ku) kolo­ro­wą „wido­ków­kę” – (powie­la­ną bez koń­ca) – foto­gra­fię Wodo­spa­du… W Kana­dzie sta­łem tam oko w oko z wodo­spa­dem, a w ręce trzy­ma­łem ową wido­ków­kę… widzia­łem lawi­nę wody żywej, któ­ra spa­da­ła bez prze­rwy w prze­paść… widzia­łem bia­łe pia­ny, spo­glą­da­łem znów na foto­gra­fię-kart­kę i widzia­łem maleń­ki wodo­spad… kolo­ro­wy i mar­twy w mojej dło­ni… potem prze­no­si­łem wzrok na praw­dzi­wy wodo­spad… wypeł­niał mój wzrok i słuch, cały orga­nizm…

Dofi­nan­so­wa­no ze środ­ków Mini­stra Kul­tu­ry i Dzie­dzic­twa Naro­do­we­go pocho­dzą­cych z Fun­du­szu Pro­mo­cji Kul­tu­ry – pań­stwo­we­go fun­du­szu celo­we­go