Ostatnia linia obrony zdrowego rozumu

Agniesz­ka Schre­ier: Książ­ka o Unie powsta­wa­ła przez pra­wie jede­na­ście lat. Dla­cze­go do jej napi­sa­nia potrze­bo­wa­łeś aż tak dłu­gie­go cza­su?

Faruk Šehić: To dla­te­go, że na samym począt­ku wciąż błą­ka­łem się wokół tego tek­stu. Posia­da­łem już pew­ne frag­men­ty opi­su­ją­ce pięk­no natu­ry, byłem z nich cał­kiem zado­wo­lo­ny, ale nie mia­łem poję­cia, w jaki spo­sób mógł­bym je roz­wi­nąć. Przy­po­mi­na­ły mi uro­dzi­we deko­ra­cje sta­no­wią­ce cel same dla sie­bie, a lite­ra­tu­ra tego typu wca­le mnie nie inte­re­so­wa­ła. Błą­dzi­łem więc tak, dopó­ki nie zro­zu­mia­łem, o czym napraw­dę powin­na być moja książ­ka. Zaraz potem na kart­ce for­ma­tu A4 spo­rzą­dzi­łem dwie listy. Na pierw­szej z nich zna­la­zło się wszyst­ko to, co zamie­rza­łem w Unie osią­gnąć, dru­ga zaś, wprost prze­ciw­nie, skła­da­ła się z punk­tów, któ­rych za wszel­ką cenę chcia­łem unik­nąć.

Jed­na z wio­dą­cych ról w two­jej książ­ce przy­pa­dła pamię­ci. Czym ona, two­im zda­niem, wła­ści­wie jest?

W jakimś sen­sie byłem opę­ta­ny wspo­mnie­nia­mi z dzie­ciń­stwa, któ­re w mojej gło­wie usta­wia­ły się w kontrze wobec wspo­mnień o woj­nie. Nie jestem pewien, do jakie­go stop­nia może­my zaufać pamię­ci, cza­sa­mi przy­ła­py­wa­łem się na tym, że zaczy­nam utoż­sa­miać wspo­mnie­nia z czy­stą fik­cją. Upły­wa­ją­cy czas poma­ga nam oszu­ki­wać samych sie­bie, nasza melan­cho­lia każe nam wciąż upięk­szać prze­szłość, nie­ustan­nie tęsk­ni­my za jaki­miś minio­ny­mi cza­sa­mi. Czło­wiek to isto­ta stwo­rzo­na z meta­fi­zycz­nej tęsk­no­ty za tym, co bez­pow­rot­nie utra­ci­ła. Dla­te­go pamięć jest według mnie tak bar­dzo istot­na. Mój głów­ny boha­ter potwier­dza dzię­ki niej wła­sne ist­nie­nie oraz same­go sie­bie. Pamięć to ostat­nia linia obro­ny zdro­we­go rozu­mu w świe­cie, któ­ry zapa­da na coraz to cięż­sze cho­ro­by.

W jakim stop­niu wpływ na two­je pisa­nie wywar­ła woj­na? Czy mia­łeś wte­dy w ogó­le czas na czy­ta­nie ksią­żek?

Moż­na by zary­zy­ko­wać stwier­dze­nie, że woj­na sta­ła się „sojusz­ni­kiem” w moich dąże­niach do karie­ry lite­rac­kiej. Pisa­rzem pra­gną­łem zostać już od cza­sów szko­ły pod­sta­wo­wej, wła­ści­wie odkąd tyl­ko nauczy­łem się czy­tać. W szko­le śred­niej oraz na stu­diach pisa­łem nie­zro­zu­mia­łe, sur­re­ali­stycz­ne wier­sze. Potem nade­szła woj­na i uwol­ni­ła mnie ze wszyst­kich miesz­czań­skich i drob­no­miesz­czań­skich oko­wów. Po jej zakoń­cze­niu poczu­łem się bez­gra­nicz­nie wol­ny. Pisa­łem gorącz­ko­wo, codzien­nie. Noto­wa­łem każ­dą myśl, któ­ra przy­cho­dzi­ła mi do gło­wy. Aż do pew­ne­go dnia, kie­dy przej­rza­łem wresz­cie na oczy i zaczą­łem pisać krót­kie wier­sze o woj­nie, kole­gach, któ­rzy jej nie prze­ży­li, o powo­jen­nej rze­czy­wi­sto­ści Sara­je­wa. Lite­ra­tu­ra zaczę­ła mi się wte­dy przy­tra­fiać dwa­dzie­ścia czte­ry godzi­ny na dobę. Cho­dzi­łem po mie­ście, słu­cha­łem oraz obser­wo­wa­łem ludzi, pta­ki, uli­ce; obra­zy same prze­kształ­ca­ły się w wier­sze. W ten spo­sób powsta­ły pierw­sze poezje, póź­niej opo­wia­da­nia, logicz­ne było, że kie­dyś nadej­dzie czas rów­nież na powieść.

Wszy­scy czy­ta­li­śmy pod­czas woj­ny, czas prze­sta­je bowiem pły­nąć wte­dy w zwy­kły, chro­no­me­trycz­ny spo­sób. Takie poję­cie cza­su tra­ci pod­czas woj­ny jaki­kol­wiek sens. Przez peł­ne czte­ry lata z każ­dej stro­ny ota­czał nas jakiś wróg. Byli­śmy jed­ną z naj­więk­szych enklaw w nowo­cze­snej histo­rii woj­ny w Euro­pie. Czas, któ­ry posia­dał war­tość dla świa­ta na zewnątrz tego pier­ście­nia, dla nas po pro­stu nie ist­niał. W takich oko­licz­no­ściach wszy­scy czy­ta­ją książ­ki, nie ma prze­cież gazet, tele­wi­zji, nie funk­cjo­nu­ją media. Żyli­śmy na kra­wę­dzi świa­ta, tak jak­by­śmy cof­nę­li się do samych począt­ków ludz­ko­ści. Ponie­waż nie dzia­ła­ła elek­trycz­ność, radia mogli­śmy słu­chać pod warun­kiem, że w pobli­żu znaj­do­wał się rower z aku­mu­la­to­rem, któ­ry byli­śmy w sta­nie do tego radia pod­łą­czyć. Ktoś musiał wsiąść na rower i peda­ło­wać tak dłu­go, aż wytwo­rzy­ła się wystar­cza­ją­ca ener­gia. Woj­na była zatem ide­al­nym cza­sem na czy­ta­nie. I na nic wię­cej.

W two­ich wier­szach i opo­wia­da­niach widocz­ny jest zna­czą­cy wpływ pol­skich pisa­rzy, zwłasz­cza poetów. Skąd wzię­ło się two­je zain­te­re­so­wa­nie pol­ską poezją?

Tak, w pew­nym sen­sie odczu­wa­li­śmy w Bośni, w Sara­je­wie, ogrom­ną bli­skość z pol­ski­mi poeta­mi, zwłasz­cza z tymi z gene­ra­cji okre­ślo­nej przez Wykę jako „zara­żo­ną śmier­cią“, mam tu na myśli Miło­sza, Róże­wi­cza, Her­ber­ta… Poetów aż po Zaga­jew­skie­go. Przed woj­ną w Jugo­sła­wii bar­dzo chęt­nie prze­kła­da­no pol­ską lite­ra­tu­rę. Moje poko­le­nie pisa­rzy uro­dzo­nych w latach sie­dem­dzie­sią­tych zawsze było pod wiel­kim wra­że­niem pol­skich poetów. W ich wier­szach odnaj­dy­wa­li­śmy siłę i uczci­wość nie­zbęd­ne do prze­trwa­nia kosz­ma­ru woj­ny, a potem do powro­tu, o ile to w ogó­le moż­li­we, do względ­nie nor­mal­ne­go życia.