A na wszystko śnieży popiół i brokat

Ola Lewan­dow­ska: Olu, nasza roz­mo­wa zaczę­ła się już pod­czas pierw­sze­go wie­czo­ru na Sta­cji, kie­dy zła­pa­ły­śmy wspól­ne flow. Powie­dzia­łam Ci wte­dy, że uwa­żam Twój zestaw za jed­ną z naj­bar­dziej kon­cep­tu­al­nych i prze­my­śla­nych pod wzglę­dem for­my i tema­tu poło­wo­wych pro­po­zy­cji. Zaczę­łaś go two­rzyć pod wpły­wem pra­cy jako nauczy­ciel­ka. Co takie­go było w tym doświad­cze­niu, że stwo­rzy­łaś cykl wier­szy? To był dłu­gi pro­ces czy raczej błysk, impuls do pisa­nia?

Alek­san­dra Byr­ska: To praw­da – świet­nie pamię­tam tę naszą roz­mo­wę. W pew­nym sen­sie wier­sze o szko­le były zasko­cze­niem dla mnie samej, poja­wi­ły się w okre­sie, kie­dy zupeł­nie wier­szy nie pisa­łam – to był impuls, któ­ry pocią­gnął za sobą lawi­nę. Z per­spek­ty­wy cza­su myślę, że był to rodzaj reak­cji moje­go orga­ni­zmu na obez­wład­nia­ją­ce doświad­cze­nie pra­cy w szko­le. Rola nauczy­ciel­ki, wycho­waw­czy­ni, bar­dzo dużo zmie­ni­ła w moim postrze­ga­niu sie­bie, pozwo­li­ła mi doświad­czyć mojej siły, tego, że mam real­ny wpływ na ota­cza­ją­cych mnie ludzi, ale też rozu­mie­nia odpo­wie­dzial­no­ści i zwią­za­ne­go z nią cię­ża­ru. Trak­to­wa­łam swo­ją pra­cę serio i abso­lut­nie mnie pochło­nę­ła, mia­ło to jed­nak swój koszt. Codzien­ny kon­takt z bar­dzo mło­dy­mi ludź­mi i ich spo­so­ba­mi myśle­nia był nie­zwy­kle wzbo­ga­ca­ją­cy, sza­le­nie się do nich przy­wią­za­łam, prze­ży­wa­łam moc­no wraz z nimi wszel­kie więk­sze i mniej­sze pro­ble­my. Byłam jed­nak też ogrom­nie bez­rad­na wobec struk­tu­ral­nych, insty­tu­cjo­nal­nych barier mno­żo­nych przez dzi­siej­szą pol­ską oświa­tę. Wier­sze wyro­sły z tego roz­dar­cia, mojej nie­umie­jęt­no­ści utoż­sa­mie­nia się z insty­tu­cją, któ­ra jest prze­siąk­nię­ta opre­sją.

Czy­li pisa­łaś wier­sze już wcze­śniej?

Moż­na wła­ści­wie powie­dzieć, że piszę wier­sze od czter­na­ste­go roku życia. Mia­łam okre­sy przerw i zwąt­pie­nia, ale fakt, że tro­chę to już trwa. Jed­nak dopie­ro przy Kal­cy­cie poczu­łam, że to są takie tek­sty, któ­re mnie satys­fak­cjo­nu­ją wystar­cza­ją­co, by otwo­rzyć się z nimi na świat. Myślę, że na ten pro­ces duży wpływ mia­ło moje zma­ga­nie z uwew­nętrz­nio­ny­mi blo­ka­da­mi patriar­chal­ny­mi – pła­ka­łam, czy­ta­jąc na stu­diach po raz pierw­szy Śmiech Medu­zy Hélène Cixo­us, ale jesz­cze wie­le lat zaję­ło mi prak­tycz­ne danie sobie pra­wa do wła­sne­go gło­su.

Zatrzy­maj­my się na chwi­lę przy kobie­tach i ich (naszym) gło­sie. Ten temat rów­nież wał­ko­wa­ły­śmy wspól­nie pod­czas Sta­cji, tro­chę w kontrze do nie­któ­rych opi­nii, któ­re poja­wi­ły się pod­czas pra­cow­ni (śmiech). Jakie zatem kobie­ce gło­sy mia­ły na Cie­bie naj­więk­szy wpływ, któ­re z nich naj­moc­niej uwie­ra­ły? 

„Nasz głos” – tak nazy­wa­ły się warsz­ta­ty pisa­nia w Sta­rym Teatrze prze­zna­czo­ne wyłącz­nie dla kobiet. Nie­zwy­kłe doświad­cze­nie – to wła­śnie tam nauczy­łam nie oglą­dać się na „męskie gło­sy”, otwie­rać na pisa­nie po swo­je­mu, dzię­ki roz­mo­wom m.in. z Aga­tą Dąbek, Jolan­tą Jani­czak, Mar­tą Soko­łow­ską, ale też wyjąt­ko­wy­mi uczest­nicz­ka­mi, taki­mi jak Elka Łap­czyń­ska, Ola Zie­liń­ska czy Ish­bel Sza­traw­ska. Z tego prze­ży­cia wciąż czer­pię moc, jaką daje wspól­no­ta piszą­cych kobiet.

Ale przede wszyst­kim w moim życiu od lat nasto­let­nich są dwie autor­ki, któ­re bar­dzo moc­no mnie ukształ­to­wa­ły i któ­re spo­tka­ły się nawet w mojej pra­cy magi­ster­skiej, towa­rzy­szą mi nie­zmien­nie od lat. To Justy­na Bar­giel­ska i Julia Fie­dor­czuk. To będzie ogrom­ny skrót myślo­wy, ale moż­na powie­dzieć, że od Bar­giel­skiej wciąż uczę się odwa­gi – for­mal­nej i emo­cjo­nal­nej, Fie­dor­czuk nato­miast uwraż­li­wia mnie na współ­od­czu­wa­nie z inny­mi isto­ta­mi, tro­skę. Bar­dzo duży wpływ mia­ła też na mnie zawsze Vir­gi­nia Woolf – jej inten­syw­ność odbio­ru bodź­ców zmy­sło­wych zako­twi­czo­na moc­no w codzien­no­ści.

Powiedz, jak cięż­kie (bo musia­ło być cięż­ko, praw­da?) było Two­je wyj­ście z roli zna­nej w śro­do­wi­sku kry­tycz­ki lite­rac­kiej i wcie­le­nie się w zupeł­nie inną postać – oso­by piszą­cej wła­sną poezję? Przy­po­mi­na­ło prze­cho­dze­nie na dru­gą stro­nę bary­ka­dy? 

W moim przy­pad­ku to bar­dzo skom­pli­ko­wa­ne, bo tek­sty lite­rac­kie zaczę­łam pisać dużo wcze­śniej niż te kry­tycz­ne, więc nigdy nie było to takie pro­ste przej­ście, że wybie­ram albo jed­no, albo dru­gie. Nie było jed­nak łatwo sta­nąć przed śro­do­wi­skiem, któ­re zna mnie z tej kry­tycz­nej stro­ny, i powie­dzieć nagle: „Halo, wie­cie, ja też piszę wier­sze!”. Nie chcia­łam sta­wiać niko­go w kło­po­tli­wej sytu­acji, pro­sić o opi­nie zna­nych mi poetów czy poet­ki, roz­wa­ża­łam nawet pseu­do­nim. Osta­tecz­nie Połów wydał mi się dobrym roz­wią­za­niem, takim testem.

Stop­nio­wo wyco­fy­wa­łam się zresz­tą z recen­zo­wa­nia poezji, bo nie czu­ła­bym się kom­for­to­wo w podwój­nej roli – im moc­niej szu­kam swo­jej dro­gi w poezji, tym mniej obiek­tyw­na się sta­ję, bo pod­świa­do­mie szu­kam tego, co „nakar­mi” moje aktu­al­ne potrze­by, pomo­że mi w pisa­niu, a to nie wyda­je mi się dobrym punk­tem wyj­ścia do oce­ny pro­jek­tów innych osób. Czy­tam je i doce­niam, ale nie wcho­dzę w nie tak głę­bo­ko, jak w momen­cie, gdy mój wła­sny nie ryso­wał się jesz­cze rów­nie przej­rzy­ście jak dziś. Ina­czej jest w przy­pad­ku pro­zy – o niej wciąż piszę bar­dzo chęt­nie.

Twój zestaw nosi tytuł Kal­cyt. W tytu­ło­wym wier­szu piszesz, że „to jest wszędzie/ draż­ni noz­drza, tkwi za paznok­cia­mi”; nosisz ze sobą te sprosz­ko­wa­ne isto­ty, dro­bi­ny. To nie tyl­ko pod­sta­wo­wy skład­nik dobrze zna­nej nam ze szko­ły kre­dy, ale też coś znacz­nie star­sze­go, co zawie­ra w sobie pamięć życia, jest bli­sko zie­mi. Jaką funk­cję peł­ni kal­cyt w Two­ich wier­szach?

Kre­da ma dla mnie wie­le zna­czeń. Z jed­nej stro­ny to oczy­wi­ście atry­but nauczy­cie­la sym­bo­li­zu­ją­cy nie­do­god­no­ści zwią­za­ne z tą pra­cą, bo nie­praw­do­po­dob­nie bru­dzi (śmiech) i szko­dzi zdro­wiu. Z dru­giej – to coś nie­wia­ry­god­nie sta­re­go, dowód na to, że na zie­mi każ­de ist­nie­nie jest poży­tecz­ne, nawet gdy prze­mi­nie czas jego życia. Gdy myślę o kre­dzie jako epo­ce geo­lo­gicz­nej jest ona też dla mnie sym­bo­lem wie­dzy – tego fascy­nu­ją­ce­go świa­ta peł­ne­go prze­dziw­nych stwo­rzeń, któ­ry nie­zwy­kle pocią­ga dzie­ci, jesz­cze zanim pój­dą do szko­ły (dino­zau­ry!), a któ­ry jakimś spo­so­bem prze­sta­je być tak inte­re­su­ją­cy w cza­sie nauki szkol­nej. Czy­ta­łam ostat­nio o eta­pach kształ­to­wa­nia się Morza Bał­tyc­kie­go – to, jak nie­zwy­kle pięk­na baśń czy opo­wia­da­nie fan­ta­sy o zupeł­nie innej rze­czy­wi­sto­ści, ogrom­nie dzia­ła na wyobraź­nię. Przy­po­mi­na mi o tym cudow­nym okre­sie życia, gdy jako dziec­ko inte­re­so­wa­łam się dosłow­nie wszyst­kim, i wymu­sza we mnie pyta­nie – co robi­my nie tak w edu­ka­cji, że prze­sta­je być przy­go­dą, a sta­je się cię­ża­rem?

Czy­li dzie­ci – dzie­ci i eko­lo­gia. Te dwa bie­gu­ny w Two­jej poezji wyda­ją się cały czas prze­ni­kać, krą­żyć wokół sie­bie. „Moja lewa pół­ku­la to już czy­sty bro­kat; w pra­wej pół­ku­li pło­mie­nie” („Godzi­na wycho­waw­cza”). Czy patrząc na dzie­ci, myślisz o nich rów­nież w kon­tek­ście zmian kli­ma­tycz­nych? Piszesz: „W tym pro­blem, że chcę was ratować/ moje pło­ną­ce koale, cho­mi­ki o zmę­czo­nych oczach,/ smut­ne szyn­szy­le z nad­wa­gą” („Oce­na zacho­wa­nia”). Two­ja poezja jest for­mą dłu­gu wobec świa­ta, wobec kolej­nych poko­leń? 

To wła­ści­wie wyda­rzy­ło się samo. Gdy mło­dzi ludzie sta­ją ci się bli­scy, zaczy­nasz zada­wać sobie pyta­nie o to, w jakim świe­cie żyją i co ich cze­ka w przy­szło­ści, a teraz nie da się o tym myśleć bez lęku. Jest wie­le powo­dów do zmar­twień, jak choć­by stan psy­chicz­ny dzi­siej­szych nasto­lat­ków, ich kru­chość, samot­ność i zagu­bie­nie. Zasta­na­wiasz się więc, jak sobie pora­dzą, zwłasz­cza gdy wiesz, że przyj­dzie im dora­stać w napraw­dę nie­ła­twych cza­sach. Dzi­siej­sze wycho­wa­nie nie sprzy­ja samo­dziel­no­ści, wszyst­ko się dzie­ciom mak­sy­mal­nie uła­twia, a przyj­dzie im się zmie­rzyć z trud­no­ścia­mi praw­do­po­dob­nie więk­szy­mi niż nasze. Wszy­scy mamy wobec nich dług. Ten kli­ma­tycz­ny, ale nie tyl­ko. Rosną oto­cze­ni przez ogrom­ną pre­sję kapi­ta­li­zmu, agre­sję w mediach i inter­ne­cie. Widzia­łam, jak moi ucznio­wie prze­ży­wa­ją kosz­mar poża­rów w Austra­lii, ale oni nie połą­czą tego szcze­re­go współ­czu­cia dla zwie­rząt z koniecz­no­ścią ogra­ni­cze­nia nadmu­chi­wa­nych w nich nie­mal od uro­dze­nia potrzeb, nie zna­ją świa­ta bez nich. Moż­na mówić, że są roz­piesz­cze­ni, ale to nie ich wina i odpo­wie­dzial­ność.

W szko­le mia­łam oka­zję doświad­czyć, jaką siłą jest wdzięcz­ność za to, że pró­bu­ję rozu­mieć i dać poczuć innym, że nie są sami. Chce­my czy nie, jeste­śmy wspól­no­tą – wspól­no­tą komó­rek, wspól­no­tą ludzi, wspól­no­tą mię­dzy­ga­tun­ko­wą. Nasze cier­pie­nia i lęki na pew­nym pod­sta­wo­wym pozio­mie są bar­dzo podob­ne, a sko­ro i tak nigdy nie jeste­śmy sami, to wszyst­kim było­by łatwiej, gdy­by­śmy nie trak­to­wa­li sie­bie nawza­jem jak wro­gów. O tym też pró­bu­ję pisać – o tym, że wie­le spraw sami sobie utrud­nia­my (gdy zacho­wu­je­my się cza­sem zupeł­nie „jak dzie­ci”, a czę­sto gorzej od nich), i o tym, że kie­dy jeste­śmy razem, oka­zu­je­my sobie empa­tię, może­my przy­no­sić ulgę sobie nawza­jem. I że nie musi­my wca­le być do sie­bie podob­ni czy nawet się rozu­mieć, by móc oka­zać sobie real­ne wspar­cie.

Dzię­ki za roz­mo­wę, Olu! To m.in. Two­je bycie wraż­liw­cem spra­wi­ło, że rzu­ci­łam się na nazwi­sko „Byr­ska”, gdy tyl­ko Dawid Mate­usz napi­sał na FB, że mamy zakle­pać roz­mów­cę (śmiech).

Ostat­nie pyta­nie, roz­chod­nia­czek: w ilu pro­cen­tach pod­miot­ka wier­szy jest toż­sa­ma z Tobą?

0% i 100% jed­no­cze­śnie (śmiech). Myślę, że to przede wszyst­kim nie jest jeden spój­ny pod­miot – pró­bu­je prze­miesz­czać się i prze­kształ­cać. Raz mówię z per­spek­ty­wy nauczy­ciel­ki, kie­dy indziej uczen­ni­cy, cza­sa­mi nie tak łatwo okre­ślić, kim jest to „ja” mówią­ce, sta­ram się też ope­ro­wać na prze­ciw­no­ściach – na pew­no da się tu zauwa­żyć ambi­wa­len­cję emo­cji wobec uczniów, któ­re miesz­czą się w jed­nym czło­wie­ku, ale moż­na je też potrak­to­wać jako wypo­wie­dzi róż­nych osób.

Nie ma więc jed­ne­go pod­mio­tu, o któ­rym moż­na by było powie­dzieć, że jest do mnie podob­ny, i któ­ry moż­na ze mną bez­po­śred­nio utoż­sa­miać. Chęt­nie uży­wam zasły­sza­nych od innych osób zdań, któ­re nie­ko­niecz­nie wyra­ża­ją moje prze­ko­na­nia. Ale wszyst­ko jest bar­dzo moc­no prze­fil­tro­wa­ne przez moje emo­cje i moją wyobraź­nię – więc jestem tam, to mój wewnętrz­ny kra­jo­braz, w któ­rym pły­wa­ją isto­ty z okre­su kre­dy, amo­ni­ty, akso­lo­tle i psy, kwit­ną lasy mchu i magno­lie, trwa­ją góry i lodow­ce, mózg ma wła­sną pokrę­co­ną topo­gra­fię, a na wszyst­ko śnie­ży popiół i bro­kat.

To ja dzię­ku­ję za roz­mo­wę! Wie­rzę, że jesz­cze wie­le ich przed nami!

Dofi­nan­so­wa­no ze środ­ków Mini­stra Kul­tu­ry i Dzie­dzic­twa Naro­do­we­go pocho­dzą­cych z Fun­du­szu Pro­mo­cji Kul­tu­ry – pań­stwo­we­go fun­du­szu celo­we­go