Bohaterki rodzą się zmęczone

Joan­na Muel­ler: Mar­to, dokład­nie czte­ry lata temu, w lutym 2011 roku, roz­ma­wia­ły­śmy o Two­jej poprzed­niej książ­ce, Rezy­den­cji sury­ka­tek. Tym razem chcę Cię nacią­gnąć na „dia­log bez linii inter­pre­ta­cyj­nej” na temat Zawsze. Ale naj­pierw, zanim wyto­czy­my kali­ber „zawszo­ści”, posta­wię ten­den­cyj­ne pyta­nie na roz­ruch i pod­su­mo­wa­nie – co się u Cie­bie, subiek­tyw­nie, pomię­dzy tymi książ­ka­mi zmie­ni­ło? Zawsze – to bar­dziej zmia­na czy kon­ty­nu­acja?

Mar­ta Pod­gór­nik: Każ­da zmia­na jest kon­ty­nu­acją, nie­praw­daż? Myślę, że sama o tym wiesz. Czte­ry lata to mój kla­sycz­ny dystans od mety do mety. Nie mam poczu­cia, że cokol­wiek ule­ga rady­kal­nym prze­mia­nom, cho­ciaż i nie drep­czę w miej­scu, nie bie­gam w kół­ko w pogo­ni za wła­snym ogo­nem. Wszyst­ko wyda­rza się w swo­im tem­pie, nie­mal nie­zau­wa­żal­nie. Jak w jed­nym z moich uko­cha­nych wier­szy: „dro­gi pro­wa­dzą nas do innych dróg”. Jako pisar­ka mam nadzie­ję, że nie piszę w kół­ko tej samej książ­ki, mimo że opo­wia­dam te same histo­rie.

Dla mnie zna­czą­ce róż­ni­ce mię­dzy tymi dwie­ma książ­ka­mi są widocz­ne już na okład­kach: w Two­ich tytu­łach i foto­gra­fiach Elż­bie­ty Lempp. Tytu­ło­we sury­kat­ki, zwie­rząt­ka pociesz­ne i żywio­ło­we, wpusz­cza­ły nas w gęstwę opo­wie­ści o zacho­wa­niach stad­nych w świe­cie lite­rac­kim; rów­nież zdję­cie dziew­czyn­ki i chłop­ca, zadu­ma­nych nad nie­mow­lę­cym koszy­kiem i z zagad­ko­wy­mi przed­mio­ta­mi wypy­cha­ją­cy­mi im blu­zecz­ki, wcią­ga­ło nas w nie­po­ko­ją­cą, ale peł­ną życia histo­rię. Okład­ka nowej książ­ki jest w porów­na­niu z tam­tą sta­tycz­na, a nawet maje­sta­tycz­na. Tytuł Zawsze pora­ża nie­odwo­łal­no­ścią i czymś osta­tecz­nym, a z foto­gra­fii Lempp tchnie jakiś para­dok­sal­ny „nie­po­ko­ją­cy spo­kój” – bo niby widzi­my fotel, tele­fon i wydep­ta­ne kap­ciusz­ki, ale bra­ku­je czło­wie­ka, któ­ry by się w tej wygo­dzie roz­go­ścił (a może gościł, ale już go/jej nie ma?). Wła­śnie od tego bra­ku zaczy­na się dla mnie Two­ja opo­wieść – na zdję­ciu być może wypi­sa­na na wlep­ko­wych kar­tecz­kach, u Cie­bie zaklę­ta w trzy­dzie­stu tek­stach. Rezy­den­cja sury­ka­tek dawa­ła czy­tel­ni­kom nit­ki do wie­lu barw­nych histo­rii, nato­miast Zawsze to według mnie zadzierz­gnię­cie kil­ku pętli, rady­kal­ne odcię­cie wąt­ków, nawet jeśli nożycz­ki są „z wiór­ków” albo z gry w „papier i nożycz­ki”. Czy – tak jak boha­ter mot­ta z Kena Fol­let­ta – pła­czesz w tej książ­ce nie z powo­du tego, co odna­la­złaś, ale z powo­du tego, co utra­ci­łaś?

Jedy­ne, co moż­na utra­cić, to złu­dze­nia, choć ich utra­ta oczy­wi­ście nie ozna­cza koń­ca życia, usta­na­wia jedy­nie jego nową, wca­le nie jało­wą jakość. W pew­nym sen­sie masz rację, z tym jed­nak zastrze­że­niem, że Zawsze nie jest dziew­czyń­skim łka­niem o bra­ku, jest stu­dium utra­ty. W brak wpi­sa­na jest tęsk­no­ta, któ­ra nas wię­zi; świa­do­mość utra­ty rugu­je mrzon­ki, wymu­sza teraź­niej­szość. Zary­zy­ko­wa­ła­bym nawet twier­dze­nie, że kie­dy prze­sta­jesz tęsk­nić, zaczy­nasz żyć. Opusz­czasz bez­piecz­ny hote­lo­wy pokój, w któ­rym życie było książ­ką. Pięk­ną, chwy­ta­ją­cą za ser­ce, ale nie­wy­trzy­mu­ją­cą porów­na­nia z tu i teraz.

Zda­nie, któ­re przy­szło mi do gło­wy w trak­cie pierw­szej lek­tu­ry Two­jej książ­ki, a potem już mnie nie opusz­cza­ło, to „Boha­ter­ki są zmę­czo­ne”. Jeste­śmy rówie­śnicz­ka­mi, więc może to kwe­stia „głę­bi ciem­ne­go lasu”, w któ­rą wcho­dzi się w wie­ku 35 lat (hehe), ale fak­tycz­nie poczu­łam się mile ulu­la­na nastro­jem znu­że­nia domi­nu­ją­cym i doj­mu­ją­cym w Zawsze. Czy tek­sty syco­ne poczu­ciem „nie­speł­nie­nia” (to jeden z tytu­łów wier­szy), pisa­ne ze świa­do­mo­ścią, że „Kadry suną powo­li, oczy są zmęczone./ Świa­tło może się zda­rzyć, ale tyl­ko sztucz­ne”, kosz­tu­ją Cię wię­cej niż te, któ­re są zapro­sze­niem, flir­tem, obiet­ni­cą speł­nie­nia?

Fra­za o „zmę­czo­nych boha­ter­kach” ślicz­na, ale mnie nie doty­czy. Musia­ła­bym być boha­ter­ką, a przy­naj­mniej łącz­nicz­ką, żeby mieć pra­wo i powo­dy do zmę­cze­nia. Są dni, gdy mam wra­że­nie, że uro­dzi­łam się zmę­czo­na (i jak sądzę nie jestem odosob­nio­na w tej dia­gno­zie). Kie­dy szczy­tem marzeń jest oglą­da­nie seria­li kome­dio­wych albo kry­mi­nal­nych w piża­mie, dżin z toni­kiem, pie­czo­ny kur­czak i książ­ki Ste­phe­na Kin­ga. A naj­więk­szym osią­gnię­ciem dnia jest odśnie­że­nie podwór­ka czy ode­bra­nie pocz­ty.

Kon­ty­nu­ując kwe­stię znu­że­nia… W roz­mo­wie sprzed czte­rech lat przy­wo­ła­łaś sło­wa Karo­la Mali­szew­skie­go, któ­ry powie­dział, że Ty – jako jed­na z nie­licz­nych osób w świat­ku lite­rac­kim – „jesz­cze wie­rzysz w wiersz”. Tym­cza­sem w Two­im nowym domu-tomie (mówiąc po Dycio­we­mu) obok znu­że­nia „zamiesz­ka­ła nie­wia­ra”. Czy ta nie­wia­ra doty­czy tak­że lite­ra­tu­ry jako takiej? Albo – co suge­ru­jesz, upar­cie przy­wo­łu­jąc topos „sła­bej książ­ki” – wła­sne­go pisa­nia?

Nie­wia­ra jest rewer­sem wia­ry. Nie masz jed­nej, to nie masz dru­giej. Pro­ste. To, co sądzę o wła­snym pisa­niu, wła­snym życiu etc., nie ma żad­ne­go zna­cze­nia dla czy­tel­ni­ka i mieć nie powin­no. Jestem swo­im naj­su­row­szym kry­ty­kiem i naj­wier­niej­szym fanem. A pry­wat­nie wie­rzę w coś więk­sze­go niż lite­ra­tu­ra.

To jesz­cze podrę­czę Cię o motyw „kiep­skiej książ­ki”, któ­ry nie jest prze­cież zgra­nym topo­sem fał­szy­wej skrom­no­ści, praw­da? Na stro­nie Biu­ra Lite­rac­kie­go już dwa razy uka­zy­wa­ły się zapo­wie­dzi Zawsze, ale potem robi­łaś unik i pre­mie­ra tomu się prze­su­wa­ła, aż do „trzech razy sztu­ka”. Nie chcę jed­nak pytać o kwe­stie wydaw­ni­cze, tyl­ko o motyw „wewnętrz­nej zwło­ki”, odsu­wa­nia od sie­bie książ­ki, poja­wia­ją­cy się mię­dzy inny­mi w „Odmo­wie sty­pen­dial­nej” i w „[Nino, niech będzie Rota]”. W pierw­szym z tek­stów pada­ją sło­wa: „Nie wol­no Ci być sil­ną, podrap się,/ zapomnij.// Musisz napi­sać w koń­cu kiep­ską książ­kę”, w dru­gim – bar­dzo podob­ne: „Nie chcesz, napraw­dę nie chcesz napi­sać tej książ­ki”. Co stoi za tymi wyzna­nia­mi bez­si­ły? Kokie­te­ria, dro­cze­nie się z czy­tel­ni­ka­mi, auten­tycz­na nie­wia­ra, zakli­na­nie lite­rac­kiej rze­czy­wi­sto­ści, kry­cie się czy wła­śnie stra­ceń­cze odkry­wa­nie kart?

Kie­dyś ist­niał oby­czaj, któ­ry naka­zy­wał inży­nie­rom nad­zo­ru­ją­cym budo­wę mostu sta­nąć pod jego przę­sła­mi w dzień otwar­cia. Z Two­ich pod­po­wie­dzi nie mogę, jako cór­ka inży­nie­ra, wybrać żad­nej. Nigdy nie wyzna­łam bez­sil­no­ści, nie dro­czy­łam się z czy­tel­ni­ka­mi i nie zakli­na­łam lite­rac­kiej, ani innej, rze­czy­wi­sto­ści. Po pro­stu mnie to nie inte­re­su­je. A już posą­dze­nie mnie o jak­kol­wiek poję­tą stra­ceń­czość, o odkry­wa­nie kart? Bła­gam. Nic o mnie nie wiesz.

W „[Nino…]”, moim ulu­bio­nym wier­szu z Zawsze, pogry­wasz sobie z kwe­stią, któ­ra noto­rycz­nie powra­ca w omó­wie­niach Two­jej twór­czo­ści, a mia­no­wi­cie: z prze­kła­da­niem się życia na lite­ra­tu­rę i odwrot­nie. Piszesz tam na przy­kład o poży­cza­niu książ­ce „słów, w któ­rych żyjesz”. Przy oka­zji Rezy­den­cji sury­ka­tek pyta­łam Cię o napię­cia mię­dzy kre­acją i auto­bio­gra­fią, ale Ty mi upar­cie dawa­łaś po łap­kach, więc tro­chę się oba­wiam wra­cać do tema­tu przy Zawsze. A jed­nak wró­cę, bo sama go wywo­łu­jesz, sama pchasz palu­chy mię­dzy drzwi… Umiesz­czasz w wie­lu wier­szach bar­dzo czy­tel­ne dedy­ka­cje, odwo­ła­nia do kon­kret­nych osób – i to jest jed­nak, chy­ba nie zaprze­czysz, świa­do­me „upusz­cza­nie klu­czy­ków”, nawet jeśli jed­no­cze­śnie klu­czysz mię­dzy kre­acja­mi, mylisz tro­py, wpusz­czasz nas w mali­ny klisz i inter­tek­stów. Pytam nie­śmia­ło, bo mnie to oso­bi­ście ostat­nio gry­zie – czy nigdy nie bałaś się, że klu­cze towa­rzy­skie gro­żą poezji zbyt­nią otwar­to­ścią, „wysta­wie­niem na widok”, a może to nigdy nie był dla Cie­bie pro­blem?

Odnie­sie­nia funk­cjo­nu­ją w gło­wach czy­tel­ni­ków, nie w mojej. Nigdy nie byłam eks­hi­bi­cjo­nist­ką ani efek­cia­rą. To chy­ba nor­mal­ne, że nie zamy­kam się w sto­licz­nym fit­ness clu­bie, na pla­cu zabaw, w kawiar­ni z moc­co lat­te czy jak tam to się nazy­wa, żeby poga­dać o gen­der i warsz­ta­tach azja­tyc­kie­go wachlo­wa­nia pochwą. Jestem pisar­ką. Liczy się wiersz. Nie szu­kam eta­tu w poczyt­nej gaze­cie. Co to w ogó­le zna­czy – „zbyt­nia otwar­tość”? To, że mamy pisać szcze­rze i od ser­ca, ale z pomi­nię­ciem pew­nych spraw i kwe­stii, i ini­cja­łów, bo pani Dul­skiej zro­bi się nie­do­brze?

Mam nadzie­ję, że to nie do mnie pijesz z tą Dul­ską. No ale sko­ro Dul­ska, to zapy­tam o moral­ność. Szcze­gól­nie moc­ny, i nie­jed­no­znacz­ny, wyda­je mi się wiersz „Jede­na­ste przy­ka­za­nie”, w któ­rym nawią­zu­jesz do „Moral­no­ści” Nor­wi­da. U poety pada­ją sło­wa, któ­re świet­nie pasu­ją mi do okre­śle­nia Two­jej twór­czo­ści: „Kocha­ją­cy – koniecz­nie bywa arty­stą”. Ty jed­nak cytu­jesz inne frag­men­ty utwo­ru Nor­wi­da: ten o moral­no­ści oso­bi­stej oraz fra­zę: „Jest i wtó­ra – moral­ność-zbio­ro­wych-ciał”. Impe­ra­tyw miło­ści w Two­im wier­szu tłu­ma­czy się sam przez się, ja jed­nak chcia­łam zadać pyta­nie z grun­tu waż­kich (po któ­rym, mam nadzie­ję, nie pój­dziesz „popra­wić maki­ja­żu” nad kiblem): czy war­to według Cie­bie brać pod arty­stycz­ną roz­wa­gę temat wię­zi lub prze­pa­ści mię­dzy moral­no­ścią, miło­ścią i – wresz­cie – sztu­ką?

Ponie­kąd sama sobie odpo­wia­dasz. Ale pro­szę bar­dzo. Maki­jaż popra­wiam przy lustrze. Na kiblu czy nad kiblem jest to trud­ne (cho­ciaż wyko­nal­ne). Moral­ność jest wpi­sa­na w miłość. A sztu­ka? O niej decy­du­ją fary­ze­usze.

Bar­dzo mi się spodo­ba­ło Two­je sło­wo „Kie­dysz” – tak nazy­wa się jeden z wier­szy, ale jako wiel­bi­ciel­ka dziw­nych tytu­łów ksią­żek chęt­nie widzia­ła­bym go nawet na okład­ce. „Kie­dysz” – w któ­rym pobrzmie­wa­ją i nostal­gicz­ne „kie­dyś”, i fra­za „kie­dyż, ach, kie­dyż?”, i modli­tew­ny „kadisz” – to jed­no z zakrzy­wień cza­so­wych, któ­rych peł­no w Two­jej nowej książ­ce. Wyda­je mi się, że w Zawsze zadu­ma nad cza­sem jest głęb­sza niż w poprzed­nich Two­ich tomach, a wycią­ga­ne wnio­ski – bar­dziej gorz­kie. Już pierw­szy tekst książ­ki puen­tu­jesz sło­wa­mi: „Zawsze uro­dzi się w pie­kle”. Potem (np. w „Lau­da­cji na Wybrze­żu”) mno­żysz sce­ny zawie­sze­nia w cza­sie, „w próż­ni mię­dzy «tak» a «nigdy»”, jakieś nie­po­ko­ją­ce stop-klat­ki, gdzie per­spek­ty­wa „już zawsze” wyda­je się rów­nie groź­na jak „już nigdy”. I jest jesz­cze proś­ba w „Cukie­rek albo psi­kus”: „I by nie ist­niał dłu­żej czas przy­szły lub prze­szły”. Czy to wła­śnie bez­na­dzie­ja bez­cza­su i zawie­sze­nie w zawszo­ści spra­wia­ją, że Two­ja nowa książ­ka pora­ża takim smut­kiem?

Zda­ję mi się, że nie roz­ma­wia­my już o mojej książ­ce. Jed­nak odpo­wiem, jestem oso­bą kul­tu­ral­ną. Iry­tu­je Cię, że reali­zu­ję inny model pisar­stwa i życia; w porząd­ku. Wciąż mogę z Tobą roz­ma­wiać. Książ­ka upar­cie wyda­je Ci się smut­na. A co, jeśli mamy inne defi­ni­cje smut­ku? Jeże­li wolę „smu­tek” od igno­ran­cji?

W Zawsze mnó­stwo jest, jak zwy­kle u Cie­bie, bły­sko­tli­wych inter­tek­stów (np. „Peł­zną­ca Ope­ra”), flir­tów z popkul­tu­rą (świet­na para­fra­za „Famo­us Blue Rain­co­at” Cohe­na), wresz­cie – może wię­cej niż zwy­kle – dro­cze­nia się z kla­sycz­ny­mi mode­la­mi metrycz­ny­mi, pogry­wa­nia ryt­mem i rymem, świa­do­me­go osu­wa­nia fraz w sen­ty­men­tal­ne mie­li­zny. Wśród tej roz­pa­sa­nej gada­tli­wo­ści tym bar­dziej ude­rza­ją­ce i przej­mu­ją­ce jest wyzna­nie, któ­re pada w „Two­ich wisiel­cach”: „Ten, któ­ry zaklął moje ser­ce w lód, nie ma dziś wła­dzy nad moim języ­kiem. W tej jed­nej sfe­rze pozo­sta­łam wol­na, i tyl­ko w tej, nagle jestem – nie­ma”. Możesz zdra­dzić, gdzie jest Cie­bie wię­cej teraz, gdy wła­śnie uka­za­ła się książ­ka – po stro­nie mówie­nia czy w sfe­rze mil­cze­nia?

Nie po to dosta­łam język, żeby mil­czeć.

Dzię­ku­ję za Two­je lapi­dar­ne odpo­wie­dzi, Mar­to.