Brodząc w habitusie

Joan­na Muel­ler: Szy­mo­nie, chcia­ła­bym zapy­tać o Two­je pierw­sze spo­tka­nie z Natha­lie Sar­rau­te i o impuls, któ­ry spra­wił, że prze­ło­ży­łeś jej Tro­pi­zmy. Od razu, zanim odpo­wiesz, przy­znam się, że ja do tej pory zna­łam autor­kę głów­nie z nazwi­ska, któ­re koja­rzy­łam – jak pew­nie wie­lu pol­skich czy­tel­ni­ków – z regu­łek defi­niu­ją­cych nouve­au roman, ze skryp­tów do teo­rii lite­ra­tu­ry (tu oczy­wi­ście jako fla­go­we nazwi­sko anty­po­wie­ści), a tak­że (już pry­wat­nie) z ese­jów i innych wypo­wie­dzi Tymo­te­usza Kar­po­wi­cza. A zatem – w jaki spo­sób i kie­dy dla Cie­bie Sar­rau­te zaist­nia­ła nie tyl­ko jako nazwi­sko?

Szy­mon Żuchow­ski: Jakiś czas temu Artur Bursz­ta zapy­tał gru­pę tłu­ma­czy, w tym mnie, o tytu­ły ksią­żek nale­żą­cych do sze­ro­ko poję­tej kla­sy­ki lite­ra­tu­ry euro­pej­skiej, któ­re nie docze­ka­ły się dotąd prze­kła­du na pol­ski. Zapro­po­no­wa­łem kil­ka, a wśród nich debiut Sar­rau­te. Nie jest łatwo zna­leźć niszę w takim gąsz­czu rze­czy prze­ło­żo­nych, auto­rów już przy­swo­jo­nych – posłu­ży­łem się więc ponie­kąd kry­te­rium ksią­żek sław­nych, ale mało zna­nych. Tak jak mówisz – wie­le osób sły­sza­ło o Tro­pi­zmach w kon­tek­ście lite­ra­tu­ro­znaw­czym, a sto­sun­ko­wo nie­wie­le je czy­ta­ło. Ja też zetkną­łem się z nimi na zaję­ciach z lite­ra­tu­ry fran­cu­skiej jako z pew­nym kamie­niem milo­wym, o któ­rym wszy­scy wie­dzą, że był, ale mało kto widział na wła­sne oczy. Podob­nie było z Podró­żą dooko­ła poko­ju Xavie­ra de Maistre’a, któ­rą tłu­ma­czy­łem – to tak­że przez wie­le lat, ponad dwie­ście, była książ­ka sław­na, ale mało komu zna­na. Ze spo­lsz­cze­nia takiej pozy­cji wypły­wa duża satys­fak­cja, ale spe­cy­ficz­na, bo z jed­nej stro­ny ma się poczu­cie doło­że­nia kształt­nej cegieł­ki, a z dru­giej świa­do­mość, że bez niej mur i tak od lat stoi. Ale jak to z lite­ra­tu­rą bywa, praw­dzi­we zna­cze­nie pew­nych rze­czy ujaw­nia się dopie­ro po latach. Tak czy ina­czej dosze­dłem do wnio­sku, że – z uwa­gi na swo­ją spe­cy­fi­kę – jeśli gdzieś ten tekst może zna­leźć dla sie­bie miej­sce, to naj­prę­dzej w Biu­rze Lite­rac­kim, któ­re publi­ku­je dużo poezji i w któ­rym poja­wia­ją się też książ­ki na pogra­ni­czu gatun­ków.

Kar­po­wicz, o któ­rym wspo­mnia­łam, „pod­roz­mo­wę” Sar­rau­te sta­wiał obok „teatru ubo­gie­go” Gro­tow­skie­go, „języ­ka prze­dzna­cze­nio­we­go” Ione­sco i Bec­ket­ta, „śmier­ci poezji” Róże­wi­cza. Wszyst­kie te „anty­for­my” postrze­gał jako gesty samo­bój­cze, auto­de­struk­cyj­ne, uwa­żał je za śle­pe zauł­ki lite­ra­tu­ry, wręcz za znie­wa­ża­nie sen­su i sło­wa, któ­re­mu on sam chciał przy­wró­cić god­ność dzię­ki pro­po­no­wa­nej przez sie­bie kon­cep­cji „sztu­ki nie­moż­li­wej”. Jak Ty to widzisz?

W dużej mie­rze zga­dzam się z postrze­ga­niem Tro­pi­zmów w kate­go­riach samo­bój­czych, a przy­naj­mniej pro­zy samo­bój­czej pod wzglę­dem, nazwij­my to, prag­ma­ty­ki recep­cyj­nej, czy mówiąc wprost: w sen­sie czy­sto komer­cyj­nym, choć autor­ka na brak poczyt­no­ści osta­tecz­nie nie narze­ka­ła. Rozu­miem Kar­po­wi­cza i mam z tyłu gło­wy podob­ne myśli, ale jako tłu­macz nie muszę się zako­chi­wać w tym, co tłu­ma­czę (jak powie­dział Jerzy Jar­nie­wicz, tłu­macz wręcz nie może być kochan­kiem tek­stu). Mogę dostrze­gać w nim war­tość, prze­wi­dy­wać rolę, jaką tekst może mieć do speł­nie­nia, chcieć jak naj­le­piej udo­stęp­nić go nowe­mu odbior­cy – tyl­ko i aż tyle.

Więc nie wiem, czy Sar­rau­te to śle­py zaułek, czy tyl­ko inne spoj­rze­nie na plan mia­sta i jego funk­cjo­nal­ność. Któ­ra zresz­tą nie jest dla wszyst­kich taka sama – więk­szość ludzi w mie­ście pra­gnie apar­ta­men­tu na strze­żo­nym osie­dlu, ale jakaś część popu­la­cji, na przy­kład ja, chce miesz­kać w blo­ku z lat 50. albo w pod­nisz­czo­nej kamie­ni­cy, bo tam, wśród gra­tów w bab­ci­nym sty­lu, czu­je się lepiej niż wśród mebli z kata­lo­gu. Ina­czej też widzi się oto­cze­nie z wyso­ko­ści tych, powiedz­my, oko­ło 170–180cm wzro­stu, ina­czej patrzy się cho­ciaż­by w rzu­cie z góry, ina­czej w ruchu, a ina­czej w bez­ru­chu. Sar­rau­te zaska­ku­je opty­ką i to jest chy­ba istot­na war­tość jej pro­zy. Poza tym, mówiąc szcze­rze, Tro­pi­zmy to dobry utwór tak­że dla­te­go, że krót­ki – for­ma trzy­ma rów­no­wa­gę, nie pęka pod wła­snym cię­ża­rem. Ktoś (Glenn Gould?) powie­dział, że naj­więk­sze wyzwa­nie w pisa­niu fugi to wie­dzieć, kie­dy ją skoń­czyć. I w tym leży część mistrzo­stwa Sar­rau­te: nie każ­dy umie powie­dzieć tyle, ile trze­ba, i nic ponad­to.

Pomiń­my może kwe­stię aku­rat­no­ści Kar­po­wi­czow­skie­go ata­ku (to był zresz­tą prze­łom lat 70. i 80., kie­dy nowa powieść naj­lep­sze lata mia­ła za sobą), a poroz­ma­wiaj­my o tym, jak według Cie­bie oso­bi­ście twór­czość Sar­rau­te – na cze­le z Tro­pi­zma­mi i Erą podejrz­li­wo­ści – sytu­uje się na tle XX-wiecz­nej lite­ra­tu­ry. Czy też, jak dzien­nik „Le Mon­de”, uznał­byś jej debiut za jed­ną ze stu naj­waż­niej­szych ksią­żek ubie­głe­go stu­le­cia?

Mam spo­ry pro­blem z oce­nia­niem tego, co jest waż­ne i pozo­sta­nie takie w dłuż­szej per­spek­ty­wie. Im dłu­żej mam stycz­ność z lite­ra­tu­rą od stro­ny prak­tycz­nej, tym więk­szy to kło­pot. Nie poma­ga w tym fakt, że wszyst­ko sta­je się inte­re­su­ją­ce, jeśli się temu wystar­cza­ją­co dłu­go przy­glą­dać. Obser­wa­tor swo­je zaan­ga­żo­wa­nie w sam akt obser­wa­cji, któ­ra sta­no­wi pod­nie­tę inte­lek­tu­al­ną i emo­cjo­nal­ną, może (myl­nie?) wziąć za przy­miot, war­tość obiek­tu, któ­re­mu się przy­glą­da. A co dopie­ro mówić o tłu­ma­czu, któ­ry robi coś znacz­nie wię­cej niż obser­wa­cja, nie jest tyl­ko odbior­ni­kiem – jest też nadaj­ni­kiem. Stąd miał­bym bar­dzo ostroż­ny sto­su­nek do swo­je­go tak zwa­ne­go obiek­ty­wi­zmu w tej mie­rze. A już do list typu „Top Ten” i „The Best” to w ogó­le – prze­ra­ża mnie myśl, że two­rzą­cy je ludzie mogli­by nie mieć wąt­pli­wo­ści przy ich ukła­da­niu, choć z pew­no­ścią dzię­ki takim zesta­wie­niom nie­któ­re utwo­ry mogły mieć swo­je pięć minut albo dekad.

Tro­pi­zmy mia­ły wła­ści­wie dwie pre­mie­ry – pierw­szą w 1939 roku jako debiut Sar­rau­te, przy czym wte­dy wła­ści­wie prze­mknę­ły nie­zau­wa­żo­ne, i dru­gą w roku 1957, już po wyda­niu powie­ści Por­tret nie­zna­jo­me­go (1949) oraz szki­cu teo­re­tycz­ne­go Era podejrz­li­wo­ści (1956), kie­dy wresz­cie padły na podat­ny grunt. W Pol­sce – popraw mnie, jeśli się mylę – uka­zał się do tej pory tyl­ko Por­tret nie­zna­jo­me­go w roku 1959.

Uka­za­ła się jesz­cze książ­ka Sły­szy pan te śmie­chy? (1975, przeł. Kry­sty­na Dola­tow­ska), ale nie czy­ta­łem. Co do Tro­pi­zmów – fak­tycz­nie, naj­pierw odrzu­ci­li je naj­bar­dziej reno­mo­wa­ni fran­cu­scy wydaw­cy (Gal­li­mard, Gras­set), a po pre­mie­rze, mimo pochleb­nych opi­nii Jeana Gene­ta i Jeana-Pau­la Sartre’a, książ­ka nie zyska­ła roz­gło­su aż do dru­gie­go wyda­nia. A potem mia­ła swo­je pięć dekad i przy­czy­ni­ła się do odnie­sie­nia przez autor­kę nie tyl­ko suk­ce­su pre­sti­żo­wo-lite­rac­kie­go, ale też zdo­by­cia spo­rej popu­lar­no­ści na świe­cie (prze­kła­dy na oko­ło 30 języ­ków), tak że jesz­cze za życia Natha­lie Sar­rau­te tra­fi­ła do wąskie­go gro­na pisa­rzy wyda­nych w pomni­ko­wej Biblio­thèque de la Pléia­de Gal­li­mar­da. A więc krze­pią­ca dla nie­jed­ne­go adep­ta lite­ra­tu­ry histo­ria o twór­cy, któ­re­mu wydaw­ca odmó­wił debiu­tu, by po latach włą­czyć jego dzie­ła do swo­jej naj­bar­dziej kano­nicz­nej serii.

Czy uwa­żasz, że wyda­ne teraz przez Biu­ro Lite­rac­kie Tro­pi­zmy, i to w serii, w któ­rej jed­no­cze­śnie uka­zu­ją się inne, excu­sez le mot, „awan­gar­do­we” książ­ki, choć­by Epi­fa­nie Jame­sa Joyce’a czy Nie­dzie­la życia Ray­mon­da Quene­au, tra­fią na rów­nie podat­ny grunt? Czy to jest ten kon­tekst, ta chwi­la?

W przy­pad­ku tej kon­kret­nej ksią­żecz­ki Joyce’a oraz Tro­pi­zmów Sar­rau­te odpo­wiedź wią­że się z kolej­nym pyta­niem: o kon­dy­cję poezji i pro­zy nie­fa­bu­lar­nej w ogól­no­ści. Czy mają czy­tel­ni­ków? Ilu? Podat­ny grunt pew­nie jest, pyta­nie, czy star­czy­ło­by go na to, żeby wykieł­ko­wa­ła sil­na rośli­na. Tro­pi­zmy nada­ją się, że tak powiem, do roz­ma­itych zasto­so­wań, moż­na czy­tać je na róż­nych pozio­mach – jako krót­kie tek­sty, z pozo­ru dość lek­kie, cza­sem dow­cip­ne, zło­śli­we, kie­dy indziej melan­cho­lij­ne, oni­rycz­ne; jako pro­zę poetyc­ką sil­nie zryt­mi­zo­wa­ną powtó­rze­nia­mi i klau­stro­fo­bicz­nie zre­du­ko­wa­nym słow­nic­twem; wresz­cie moż­na je świa­do­mie stu­dio­wać jako eks­pe­ry­ment for­mal­ny z kon­se­kwen­cja­mi dla roz­wo­ju lite­ra­tu­ry.

Może teraz jest czas na coś bar­dziej „pre­po­st­mo­der­ni­stycz­ne­go”, a zara­zem prze­cież już bar­dzo nie­kon­wen­cjo­nal­ne­go? Może fascy­na­cja Der­ri­da­mi i Barthes’ami przy­ga­śnie, jak przy­ga­sła moda na Jun­ga i Elia­de­go, może waha­dło się wychy­li i wię­cej ludzi zwró­ci się do korze­ni, pni pew­nych zja­wisk lite­rac­kich, zamiast wyłącz­nie robić lub kon­su­mo­wać sałat­kę z owo­ców, któ­re na nich wyro­sły?

Tytu­ło­we Tro­pi­zmy – nota­be­ne prze­pięk­ny tytuł, zazdrosz­czę! – ozna­cza­ją ruchy roślin, ich reak­cje na roz­ma­ite bodź­ce, zaś w war­stwie meta­fo­rycz­nej odsy­ła­ją do „roślin­nych” cech ludzi, do ich odru­chów bez­wa­run­ko­wych, któ­re bio­rą górę nad racjo­nal­no­ścią, do auto­ma­ty­zmów, mario­net­ko­wo­ści posta­ci itd. Kie­dy czy­ta­łam o „tro­picz­nych” zacho­wa­niach boha­te­rów i boha­te­rek Natha­lie Sar­rau­te, mia­łam w pamię­ci film Meta­mor­pho­sis of plants (jest dostęp­ny w ser­wi­sie vimeo) Uli Zającz­kow­skiej – poet­ki i bota­nicz­ki, któ­ra aku­rat na tro­pi­zmach zna się świet­nie. W fil­mie Uli tan­cerz Patryk Wal­czak naśla­du­je ruchy roślin, u Sar­rau­te z kolei widzi­my mimo­zo­wa­te panien­ki, któ­rych głów­ki podą­ża­ją – jak helio­tro­py – za bla­skiem skle­po­wych witryn, obser­wu­je­my wię­zi mię­dzy­ludz­kie opla­ta­ją­ce jak lia­ny: coraz cia­śniej i cia­śniej, doświad­cza­my jemio­ło­wa­tej paso­żyt­ni­czo­ści i kon­sump­cyj­nej absorp­cji w sto­sun­kach spo­łecz­nych, współ­dzie­li­my naj­de­li­kat­niej­sze tro­pi­zmy boha­te­rów – osi­ko­we drże­nie, wycią­ga­nie kieł­ków do cie­pła, nie­do­strze­gal­ne ruchy wzro­stu i obumie­ra­nia. Takie uro­ślin­nie­nie pod­mio­tu to cie­ka­wy, moż­na powie­dzieć: eko­po­etycz­ny, przty­czek Sar­rau­te w antro­po­cen­tryzm – czy też tak to postrze­gasz? I czy to jakoś odróż­nia Sar­rau­te od jej kole­gów po „nowo­po­wie­ścio­wym” fachu, np. od Claude’a Simo­na, Miche­la Buto­ra czy Ala­ina Rob­be-Gril­le­ta?

Jak sama Sar­rau­te pod­kre­śla­ła w wywia­dach, nowa powieść to nie był zwar­ty ruch lite­rac­ki w peł­nym zna­cze­niu tego sło­wa. Nie orga­ni­zo­wa­no narad, nie wyło­nio­no przy­wód­cy, nie wypra­co­wy­wa­no wspól­nej linii tema­tycz­nej czy este­tycz­nej. Wyda­je mi się, że tych pisa­rzy łączy­ły raczej wspól­ne pro­ble­my, któ­re dostrze­ga­li w pisar­skim fachu, niż pogoń za jed­no­li­ty­mi roz­wią­za­nia­mi. Okre­śle­nia nouve­au roman uży­to naj­pierw w zna­cze­niu pejo­ra­tyw­nym, podob­nie jak było z okre­śle­niem „impre­sjo­ni­ści”, i z cza­sem uję­to nim dość sze­ro­ki wachlarz metod i tema­tów pisar­skich.

Cie­ka­we, że wspo­mi­nasz o fil­mach Urszu­li Zającz­kow­skiej. Na Festi­wa­lu Sta­cja Lite­ra­tu­ra 21 w Stro­niu Ślą­skim mie­li­śmy we wrze­śniu przed- i popre­mie­ro­we czy­ta­nia z Nie­dzie­li życia (Han­na Igal­son-Tygiel­ska), Morza Kara­lu­chów (Anna Wasi­lew­ska), Por­tre­tu arty­sty w wie­ku mło­dzień­czym (Jerzy Jar­nie­wicz), Epi­fa­nii (Adam Popra­wa) i Tro­pi­zmów. Wła­śnie wte­dy Iza­be­la Popra­wa pole­ci­ła mi tę bota­nicz­no-poetyc­ką twór­czość, któ­ra dowo­dzi, że takie uro­ślin­nie­nie jest bar­dzo żyzne meta­fo­rycz­nie i sku­tecz­ne komu­ni­ka­cyj­nie, a poza tym atrak­cyj­ne este­tycz­nie. Podob­nie u Sar­rau­te – obraz­ki są ład­ne i har­mo­nij­ne, lecz to, co się za nimi kry­je, zakra­wa na wyszep­ta­ny wpraw­dzie, ale jed­nak czy­tel­ny mani­fest rów­no­ścio­wy, anty­prze­mo­co­wy w sen­sie sym­bo­licz­nym, może w ogó­le mizan­tro­picz­ny? Boha­te­ro­wie Sar­rau­te nie­zbyt czę­sto bywa­ją szczę­śli­wi – jed­ni mają defi­cyt ener­gii, a inni jej nad­miar, i nawet tam, gdzie rodzi to komizm, czuć coś uwie­ra­ją­ce­go. Nie wyda­je mi się, żeby autor­ka Tro­pi­zmów była naj­lep­sze­go zda­nia na temat tego, co ludzie ludziom.

W książ­ce cie­ka­we rze­czy dzie­ją się też z per­spek­ty­wą, ze sfe­rą widze­nia (co zresz­tą zbli­ża Tro­pi­zmy choć­by do Żalu­zji Rob­be-Gril­le­ta, ale też np. do kon­struk­cji zna­nych z powie­ści Vir­gi­nii Woolf). Każ­de zda­rze­nie, z zało­że­nia efe­me­rycz­ne, jak i wszyst­kie oso­bi­ste odczu­cia boha­te­rów są u Sar­rau­te fil­tro­wa­ne – czy raczej wła­śnie zamą­ca­ne – przez tak­su­ją­ce spoj­rze­nia i cudze oce­ny. Autor­ka opi­su­je to wszyst­ko z poetyc­kim wdzię­kiem, lek­ko­ścią i dow­ci­pem, a jed­nak nie mogłam się oprzeć wra­że­niu, że jej boha­te­ro­wie są zamknię­ci w wię­zie­niu obcych spoj­rzeń, ople­ce­ni siat­ką krzy­żu­ją­cych się per­spek­tyw, zawie­sze­ni na hakach osą­dów. Sło­wem – że czai się w tym gro­za Foucaul­tow­skie­go panop­ti­ko­nu: apa­rat wzro­ku jest apa­ra­tem nad­zo­ru i kary. Czy Ty też tak to odczu­wasz?

Bar­dzo. Z tym że w odróż­nie­niu od Hux­leya, Orwel­la czy Bradbury’ego, któ­rzy wprzę­gli do swo­ich genial­nych, ponu­rych fan­ta­zji na temat opre­sji pewien apa­rat tech­no­lo­gicz­ny plus spo­ro gro­te­ski, Sar­rau­te poprze­sta­je na doj­mu­ją­co reali­stycz­nym w swym mini­ma­li­zmie daw­ko­wa­niu sytu­acji, któ­re więk­szość czy­tel­ni­ków kie­dyś prze­ży­ło: zakło­po­ta­nia, znu­dze­nia, nie­pew­no­ści, lęku, nad­mier­nej eks­cy­ta­cji, chę­ci przy­po­do­ba­nia się, przy czym – co nale­ży pod­kre­ślić – autor­ce nie tyle zale­ży na opi­sa­niu tych sytu­acji i odczuć, ile na ich wytwo­rze­niu w czy­tel­ni­ku. Tro­pizm nie daje się zaob­ser­wo­wać; powi­nien się dać zre­pro­du­ko­wać w odbior­cy.

Zacie­ka­wił mnie w książ­ce Sar­rau­te motyw inte­lek­tu­ali­zmu. Zwłasz­cza w roz­dzia­łach XI i XII widać, jak się z nim draż­ni, jak w nim – że zacy­tu­ję – „gme­ra chci­wy­mi pal­ca­mi”, jak z nim flir­tu­je, by w porę się odwi­nąć i czmych­nąć. Mamy tu obra­zek pogry­wa­ją­cej sobie z tajem­ni­cą (tajem­ni­cą inter­pre­ta­cji?) panien­ki – zesta­wio­ny z por­tre­tem wykła­dow­cy uni­wer­sy­tec­kie­go, któ­ry wsu­wa „zwin­ną rękę pod ubra­nie Pro­usta czy Rim­bau­da, aby wpraw­nym gestem pro­fe­sjo­na­li­sty” obna­żyć przed stu­den­ta­mi rze­ko­me tajem­ni­ce ich dzieł. W ogó­le wie­dza i wła­dza są tutaj moc­no zwią­za­ne, czę­sto poka­zy­wa­ne w rela­cjach prze­mo­cy, mole­sto­wa­nia (naiw­nej dzier­lat­ki przez uczo­ne­go star­ca). Kto według Cie­bie wygry­wa w tej Sarraute’owskiej ustaw­ce?

Ha, żeby to jesz­cze była ustaw­ka – zakła­da­ła­by ona umo­wę dwóch mniej wię­cej rów­nych stron, że będą się napa­rzać, a tutaj nie mamy ani rów­no­ści, ani kon­sen­su­al­no­ści. Mam wra­że­nie, że wszech­wie­dzą­cy pro­fe­sor z roz­dzia­łu XII i lek­ko oble­śny wuj­cio z XV wyprze­dza­ją słu­cha­czy i sio­strze­ni­cę – mają lep­szą pozy­cję star­to­wą. W sumie wszy­scy, choć słu­cha­cze i sio­strze­ni­ca w więk­szym stop­niu, gra­ją w grę, któ­rej regu­ły zosta­ły im narzu­co­ne, i nawet kie­dy sta­ra­ją się przy­jąć nasta­wie­nie pod­mio­to­we, jak ta dziew­czy­na z roz­dzia­łu XI, to wciąż bro­dzą w habi­tu­sie, poza któ­ry nie potra­fią wyjść, niczym roślin­ka ze zro­bio­ne­go przez Mar­ci­na Nie­wi­ro­wi­cza zdję­cia na okład­ce. Ten kwia­tek z donicz­ki nigdy nie zdo­ła dosię­gnąć okna i wyjść do „praw­dzi­we­go życia”, któ­re jest na zewnątrz, gdzie szu­mią sobie drze­wa. Albo go nie ma. Bo o tym Sar­rau­te raczej nie prze­są­dza – po wie­lo­krot­nej lek­tu­rze jej książ­ki nie umiem stwier­dzić, czy autor­ka uwa­ża, że poza tymi pęta­mi i wię­za­mi jest jakieś „życie”, czy to one wła­śnie nim są.

 Chcia­łam Cię jesz­cze zapy­tać o „kobie­cą sygna­tu­rę” w książ­ce Sar­rau­te. Tak się zło­ży­ło, że czy­ta­łam Tro­pi­zmy rów­no­le­gle ze świet­ną roz­pra­wą Linie kobie­co­ści. Jak róż­ni­ca płcio­wa prze­kształ­ci­ła lite­ra­tu­rę i filo­zo­fię Joan­ny Bed­na­rek – i Sar­rau­te wyda­ła mi się nie­sły­cha­nie bli­ska przy­wo­ły­wa­nym tam pisar­kom, takim jak Ger­tru­de Ste­in, Vir­gi­nia Woolf czy Debo­ra Vogel. Zwłasz­cza ta ostat­nia, naj­mniej zna­na, autor­ka – i jej wyda­ne w 1935 roku Aka­cje kwit­ną – wypa­dła­by bar­dzo cie­ka­wie w zesta­wie­niu z Sar­rau­te i jej Tro­pi­zma­mi. Ude­rza­ją­co podob­na jest u obu pisa­rek zarów­no kon­struk­cja boha­te­rów – ich mario­net­ko­wość, roślin­na bez­wol­ność, pod­da­wa­nie się „nagie­mu życiu”, odpod­mio­to­wie­nie – jak i „rucho­my” układ ksią­żek: opar­ty na tech­ni­ce mon­ta­żu, z zabu­rze­niem logi­ki przy­czy­no­wo-skut­ko­wej, z odrzu­ce­niem tra­dy­cyj­nej akcji powie­ścio­wej, zastą­pio­nej tutaj przez „dzia­nie się” same­go życia. Bed­na­rek odczy­tu­je takie posu­nię­cia for­mal­ne w per­spek­ty­wie femi­ni­stycz­nej – widzi w nich mia­no­wi­cie cechy cha­rak­te­ry­stycz­ne dla pisa­nia kobiet. Czy dla Cie­bie, jako tłu­ma­cza Sar­rau­te, ale nie tyl­ko, ta róż­ni­ca płcio­wa jest dostrze­gal­na, istot­na –czy może zupeł­nie nie ma to zna­cze­nia?

Nie znam się na teo­rii femi­ni­zmu i może dla­te­go nie rozu­miem potrze­by jasne­go roz­gra­ni­cza­nia lite­ra­tu­ry męskiej od kobie­cej, czy to pod wzglę­dem pocho­dze­nia, czy prze­zna­cze­nia. Mam zagwozd­kę z tym, jak takie kate­go­ry­zo­wa­nie współ­gra ze świa­do­mo­ścią pro­ble­ma­ty­ki płci kul­tu­ro­wej, sze­rzej zna­nej jako demo­nicz­ny gen­der, któ­ra badacz(k)om nie powin­na być obca… Być może da się to jakoś skwan­ty­fi­ko­wać lite­ra­tu­ro­znaw­czo i powie­dzieć: tak czę­ściej piszą kobie­ty, a tak męż­czyź­ni, ale nie bar­dzo wiem, dokąd mia­ło­by to pro­wa­dzić – byle nie do duali­za­cji tego, co dobrze mieć zin­te­gro­wa­ne. Ale może to naiw­ne poj­mo­wa­nie rze­czy z mojej stro­ny.

Tak czy ina­czej ani przy tłu­ma­cze­niu Sar­rau­te, ani poprzed­niej książ­ki dla Biu­ra Lite­rac­kie­go, Zapo­mi­na­nia Ele­ny Edmun­da White’a, rów­nież awan­gar­do­wej i anty­po­wie­ścio­wej, zupeł­nie nie wyczu­wa­łem takie­go napię­cia w sfe­rze, hm, meta­tek­stu­al­nej. No, ale może tak bywa, kie­dy gej tłu­ma­czy geja i ma ten kom­fort, że nie musi loko­wać swo­je­go poj­mo­wa­nia tek­stu na dycho­to­micz­nym kon­ti­nu­um męsko-żeń­skim tam, gdzie nie jest to nie­zbęd­ne z punk­tu widze­nia dyna­mi­ki i sty­lu prze­kła­du (jak cho­ciaż­by w Zapi­sa­nym na cie­le Jeanet­te Win­ter­son, gdzie płeć bohaterów/bohaterek przez dłu­gi czas powin­na pozo­stać nie­okre­ślo­na). Nie wyda­je mi się, żeby w war­stwie sty­li­stycz­nej lub zna­cze­nio­wej napię­cie mię­dzy kobie­cym a męskim ujaw­nia­ło się u Sar­rau­te bar­dziej niż inne rela­cje domi­na­cji i ule­gło­ści w sze­ro­kim sen­sie.

Dyna­mi­ka Tro­pi­zmów nie jest nija­ka, ale wła­śnie roślin­na; to nie bieg przez płot­ki ani wal­ka w rin­gu – tyl­ko ruchy bar­dziej podob­ne do peł­za­nia lub wspi­nacz­ki, gdzie kobie­ty i męż­czyź­ni w róż­nym wie­ku i o róż­nym sta­tu­sie wyda­ją się o tyle rów­ni, że tak samo uwi­kła­ni w ogra­ni­cze­nia i regu­ły. Jak gdy­by ani rzą­dzą­cy, ani rzą­dzo­ny nie potra­fi­li nic pora­dzić na łączą­cą ich syzy­gię. Nie czu­ję, żeby tej książ­ce moż­na było przy­pi­sać rodzaj. Chy­ba że się­gnę­li­by­śmy do szwedz­kie­go, w któ­rym, obok rodza­ju nija­kie­go, neu­trum, jest nośny sym­bo­licz­nie rodzaj gra­ma­tycz­ny utrum. A to zna­czy tyle co „wspól­ny, ogól­ny, nie­ni­ja­ki”. Nie ozna­cza to andro­gy­nii, tyl­ko nie­opo­zy­cyj­ne współ­ist­nie­nie rodza­ju męskie­go i żeń­skie­go w jed­nej kate­go­rii. Jest w idei Tro­pi­zmów coś bar­dzo ega­li­tar­ne­go i głę­bo­ko zwią­za­ne­go z wege­ta­cją. O ile jed­nak w przy­pad­ku roślin wege­ta­cja ozna­cza okres inten­syw­ne­go wzro­stu i roz­wo­ju, o tyle w odnie­sie­niu do ludzi nabie­ra zupeł­nie inne­go wydźwię­ku.

Szy­mo­nie, pozo­sta­je mi podzię­ko­wać Ci za roz­mo­wę, ale przede wszyst­kim za tę kru­chą jak rośli­na i rów­nie moc­ną w swym tro­picz­nym tań­cu ksią­żecz­kę Sar­rau­te.

To ja przy oka­zji tak­że chciał­bym podzię­ko­wać dwóm oso­bom, bez któ­rych ta książ­ka nie mogła­by mieć kształ­tu, jaki osta­tecz­nie otrzy­ma­ła – jej redak­to­rom, Annie Krzy­wa­ni i Toma­szo­wi Swo­bo­dzie – za bar­dzo miłą i owoc­ną współ­pra­cę.