Dopiero wyobraźnia wyzwoli rozum, czyniąc go faktycznie rozumnym

Krzysz­tof Siw­czyk: Panie Pro­fe­so­rze, się­ga­jąc do for­mu­ły Owi­diu­sza, chciał­bym zapy­tać, czy istot­nie w przy­pad­ku prze­kła­dów tek­stów Blake’a może­my mówić o „koń­cu, któ­ry wień­czy dzie­ło”? Na ile prze­kła­dy zebra­ne w Wyspie na Księ­ży­cu ule­ga­ły meta­mor­fo­zom przez dłu­gi czas Pana prac egze­ge­tycz­nych wokół Blake’a? Czy zacho­dzi­ła tu rów­no­le­głość namy­słu prze­kła­do­we­go i ści­śle inter­pre­ta­cyj­ne­go? Prze­czu­wam bowiem, że Bla­ke był dla Pana rodza­jem lek­tu­ry gene­ra­cyj­nej, któ­ra prze­cho­wa­ła się i powra­ca­ła w zmien­nej ampli­tu­dzie emo­cjo­nal­nej na róż­nych eta­pach Pana twór­czo­ści. 

Tade­usz Sła­wek: Rze­czy­wi­ście, Bla­ke był „poko­le­nio­wy”, i to – w moim przy­pad­ku – podwój­nie. Na stu­diach polo­ni­stycz­nych w Uni­wer­sy­te­cie Jagiel­loń­skim pisa­łem przez dwa lata pra­cę magi­ster­ską na temat obec­no­ści lite­ra­tu­ry angiel­skiej w myśli Sta­ni­sła­wa Brzo­zow­skie­go. W mia­rę lek­tu­ry pism Brzo­zow­skie­go oka­zy­wa­ło się coraz jaśniej, że kul­tu­ra anglo­sa­ska (bo cho­dzi­ło rów­nież o Emer­so­na i Whit­ma­na) z jej dyna­mi­zmem i poczu­ciem życia jako tra­gicz­ne­go wyzwa­nia rzu­co­ne­go jed­no­st­ce, jest siłą zdol­ną (cytu­ję zda­nia z Pamięt­ni­ka) „spłu­kać głu­po­tę i miał­ki wrzask z pol­skie­go życia” i odmie­nić „zado­mo­wio­ną małość duszy pol­skiej”. A w dłu­giej liście pisa­rzy i filo­zo­fów (pamię­taj­my o nie­by­wa­le sze­ro­kiej ska­li lek­tur Brzo­zow­skie­go) Wil­liam Bla­ke był gwiaz­dą pierw­szej wiel­ko­ści. Bla­ke nie tyl­ko jako arty­sta, ale i kry­tyk nowo­cze­sne­go spo­łe­czeń­stwa. Pisał Brzo­zow­ski w Pamięt­ni­ku, że „poezja Blake’a jest jed­nym z wyjąt­ko­wych wypad­ków w dzie­jach ducha ludz­kie­go”, a sam Bla­ke jest nie tyl­ko natchnio­nym misty­kiem, „lecz jasnym i świa­do­mym swych celów umy­słem”, wykra­cza­ją­cym poza wszel­kie kate­go­rie form i gatun­ków wypo­wie­dzi oraz dys­cy­plin nauki i sztu­ki. Stąd nie­obec­ność Blake’a na listach pol­skich lek­tur aka­de­mic­kich. Z pew­ną dozą uspra­wie­dli­wio­nej zło­śli­wo­ści Brzo­zow­ski kie­ru­je pod adre­sem pol­skich kry­ty­ków uwa­gę, że nie mogą zro­zu­mieć Blake’a, bowiem „musie­li­by oni na ten czas wąt­pić o filo­zo­fii man­kie­ta, koł­nie­rzy­ka i na czy­sto prze­pi­sa­ne­go refe­ra­tu”. I tutaj do pierw­sze­go powo­du zain­te­re­so­wa­nia Bla­kiem (nie­zwy­kły i zagad­ko­wy arty­sta-wizjo­ner i kry­tyk) dołą­czył dru­gi – Bla­ke rebe­liant i ducho­wy rewo­lu­cjo­ni­sta, w któ­re­go pozor­nie pro­stych, dzie­cię­cych pie­śniach „cały świat zary­so­wu­je się jak­by istot­nie na wid­no­krę­gu dzie­cię­cej wia­do­mo­ści i spo­wia­da się od razu ze swych naj­po­tęż­niej­szych roz­dź­wię­ków” (znów cytat z Pamięt­ni­ka). Ale tak­że Bla­ke autor wiel­kich poema­tów pro­roc­kich (dzi­siaj więk­szość mamy już w języ­ku pol­skim), ostat­ni mito­graf Zacho­du usi­łu­ją­cy spoj­rzeć na życie jako na szan­sę daną wol­ne­mu, twór­cze­mu indy­wi­du­um, na to, by każ­dy mógł odna­leźć wła­ści­wą dla sie­bie dro­gę speł­nie­nia. Wszak jak pisał w Zaślu­bi­nach Nie­ba i Pie­kła, „tygry­sy gnie­wu są mądrzej­sze są od koni dys­cy­pli­ny” (przeł. Michał Fosto­wicz). Być może bez­wied­nie auto­rzy mani­fe­stu przy­bi­te­go do głów­ne­go wej­ścia do Sor­bo­ny w maju 1968 roku cyto­wa­li Blake’a, ogła­sza­jąc: „Oto two­rzy­my nowy i ory­gi­nal­ny świat. Wyobraź­nia przej­mu­je wła­dzę”. Bo też w wyobraź­ni upa­try­wał Bla­ke źró­dło nadziei dla świa­ta two­rzo­ne­go pod dyk­ta­tem poli­tycz­nych ide­olo­gów i wyko­rzy­sty­wa­nych przez nich bez­li­to­śnie moż­li­wo­ści kal­ku­la­cyj­ne­go rozu­mu. Bez Blake’a kul­tu­ra roc­ko­wa wyglą­da­ła­by zgo­ła ina­czej: wszak jego zapa­lo­nym czy­tel­ni­kiem był Jim Mor­ri­son, któ­re­mu lek­tu­ra słyn­ne­go zda­nia – „Gdy­by wro­ta postrze­ga­nia oczysz­czo­ne zosta­ły, każ­da rzecz uka­za­ła­by się czło­wie­ko­wi taką jaką jest, nie­skoń­czo­ne” (przeł. Wie­sław Jusz­czak) – pod­su­nę­ła nazwę zespo­łu. Na tyl­nej stro­nie okład­ki wyda­nej w 1969 roku pły­ty gru­py Tyran­no­sau­rus Rex Uni­corn zna­ko­mi­ty gita­rzy­sta Marc Bolan foto­gra­fu­je się z tomem pism zebra­nych Blake’a. Allen Gins­berg przy­wo­łu­je angiel­skie­go mistrza w swych tek­stach i śpie­wa jego tek­sty (tak­że pod­czas wizy­ty w Kato­wi­cach), a i Beatle­si wie­le zawdzię­cza­ją Pie­śniom.

Dosko­na­le pamię­tam to zdję­cie Bola­na. Pana prze­kład wła­śnie „brzmi”, czy­ta się Blake’a ponie­kąd muzycz­nie, nie­ustan­nie mode­ru­jąc w sobie pew­ne cha­rak­te­ry­stycz­ne dla nie­go refre­nicz­no­ści fraz. A inni tłu­ma­cze? Kto jesz­cze go tłu­ma­czył?

W Pol­sce wiel­ce zasłu­żył się Blake’owi Cze­sław Miłosz, łącząc go w Zie­mi Ulro ze Swe­den­bor­giem i Osca­rem Milo­szem. Tłu­ma­czy­li i komen­to­wa­li tek­sty angiel­skie­go mistrza Wie­sław Jusz­czak i Michał Fosto­wicz, Zyg­munt Kubiak i Sta­ni­sław Barań­czak, Ewa Kozub­ska i Jan Tom­kow­ski.

Czy Pana dal­sze „zaj­ścia i zej­ścia” z jego twór­czo­ścią moty­wo­wa­ne były przy­bo­rem oraz ogrom­ną biblio­gra­fią, któ­re naro­sła wokół tego dzie­ła?

Wraz z Bla­kiem szły inne lek­tu­ry. Nie tyl­ko te tyczą­ce się bez­po­śred­nio jego twór­czo­ści, by wymie­nić choć­by dwie prze­ło­mo­we Fear­ful Sym­me­try Nor­th­ro­pa Frye’a z 1947 roku oraz Bla­ke: A Pro­phet Aga­inst the Empi­re Davi­da Erd­ma­na wyda­na w roku 1954. Pierw­sza, pisa­na w trak­cie dru­giej woj­ny świa­to­wej, odczy­ty­wa­ła mito­lo­gicz­ne struk­tu­ry Blake’owskich poema­tów jako ana­li­zę świa­ta w uści­sku nihi­li­stycz­nych ambi­cji nar­cy­stycz­ne­go ego, dru­ga loko­wa­ła Blake’a w histo­rii jego wła­snej epo­ki jako prze­ni­kli­we­go kry­ty­ka auto­kra­tycz­nych zapę­dów wła­dzy. A póź­niej powsta­wa­ły całe biblio­te­ki ksią­żek poświę­co­nych Blake’owi jako myśli­cie­lo­wi pro­to-Nie­tz­schań­skie­mu, pro­to-Freu­dow­skie­mu, pro­to-Mark­si­stow­skie­mu, pro­to-Der­ri­diań­skie­mu. A nie zapo­mi­naj­my o boga­tej lite­ra­tu­rze na temat jego dzia­łal­no­ści jako mala­rza i jed­ne­go z naj­więk­szych w histo­rii arty­stów książ­ki, któ­ry pie­czo­ło­wi­cie ręko-czy­nił kar­ty swych pism w skom­pli­ko­wa­nym pro­ce­sie ryto­wa­nia, wytra­wia­nia, odbi­ja­nia i ręcz­ne­go kolo­ro­wa­nia.

Czy ta biblio­gra­ficz­na solen­ność i ponie­kąd abso­lu­ty­za­cja wiel­ko­ści Blake’a pro­fi­lo­wa­ła Pana podej­ście lek­tu­ro­we? Powa­ga wyda­je się dome­ną takiej lek­tu­ry, a koniecz­ność spo­glą­da­nia co rusz w naro­sły kon­tekst inter­pre­ta­cyj­ny może momen­ta­mi pro­wa­dzić do zawro­tu gło­wy.

 Ale od począt­ku trud­no było obco­wać na poważ­nie z Bla­kiem, nie czy­ta­jąc rów­no­cze­śnie tych, któ­rych inspi­ro­wał w myśle­niu innym niż to, któ­re zro­dzi­ło tech­no-biu­ro­kra­tycz­ną struk­tu­rę zachod­nie­go spo­łe­czeń­stwa. Pisma Blake’a zapro­wa­dzi­ły mnie do Nor­ma­na O. Brow­na, wybit­ne­go ame­ry­kań­skie­go filo­zo­fa, któ­re­go Love’s Body było książ­ką dla mnie for­ma­cyj­ną. Śle­dzi­łem myśl Brow­na do koń­ca jego pra­co­wi­te­go życia, ku swej satys­fak­cji odkry­wa­jąc, że w swej ostat­niej książ­ce Apo­ca­lyp­se – and/or – Meta­mor­pho­sis z 1991 roku inter­pre­tu­je pol­ską trans­for­ma­cję, ruch „Soli­dar­no­ści” i upa­dek muru ber­liń­skie­go jako prze­jaw wyzwo­le­nia i zwy­cię­stwa Blake’owskiego czło­wie­ka wyobraź­ni nad ide­olo­gicz­no-tech­no­kra­tycz­ną struk­tu­rą zbłą­ka­ne­go rozu­mu. Wiel­ka szko­da, że nie spro­sta­li­śmy wyzwa­niom pły­ną­cym z tej inter­pre­ta­cji. Poza tym Brown, sta­ran­nie wykształ­co­ny aka­de­mik zna­ją­cy dosko­na­le języ­ki kla­sycz­ne (jego pierw­sza książ­ka doty­czy­ła inter­pre­ta­cji posta­ci Her­me­sa), szyb­ko porzu­cił styl pisa­nia, któ­ry Brzo­zow­ski nazwał man­kie­to­wo-koł­nie­rzy­ko­wym sty­lem na czy­sto prze­pi­sa­ne­go refe­ra­tu. A zatem miał Bla­ke swój udział tak­że w odno­wie dys­kur­su aka­de­mic­kie­go. Oprócz Brow­na był jesz­cze „Blake’owski” Her­bert Mar­cu­se i Allan Watts zazna­ja­mia­ją­cy z reli­gij­no­ścią Wscho­du, kry­tyk tra­dy­cyj­nej szko­ły Paul Good­man i wresz­cie C. Wri­ght Mills, któ­re­go Wyobraź­nia socjo­lo­gicz­na zna­ko­mi­cie kom­po­no­wa­ła się z pie­śnia­mi Blake’a, w któ­rych poeta doko­ny­wał w led­wie kil­ku zda­niach miaż­dżą­cej kry­ty­ki auto­ry­tar­ne­go spo­łe­czeń­stwa wyso­ce uprze­my­sło­wio­ne­go kapi­ta­li­zmu. Wystar­czy prze­czy­tać pie­śni poświę­co­ne komi­niar­czy­kom, pierw­szym ofia­rom bez­li­to­sne­go i odczło­wie­cza­ją­ce­go porząd­ku, jaki nada­li­śmy świa­tu, tej Zie­mi Ulro, któ­rej bogiem był Uri­zen, demo­nicz­ny wład­ca zbłą­ka­nej racjo­nal­no­ści rosną­cej pro­duk­cji i zysku.

Z per­spek­ty­wy cza­sów dzi­siej­szych, w chwi­li obec­nej, tu i teraz na naszej Zie­mi Ulro, w stech­no­kra­ty­zo­wa­nej „prze­strze­ni peł­nych roz­strzy­gnięć” – tak przy­naj­mniej mami nas kul­tu­ra zwie­lo­krot­nio­nych obra­zów – win­ni­śmy chy­ba wypa­try­wać jakieś rewin­dy­ka­cji Blake’a jako para­dyg­ma­tu kry­tycz­ne­go, tego, któ­ry uru­cha­mia, że tak powiem, „oświe­ce­nio­we” wąt­pli­wo­ści?

Otwie­rał więc Bla­ke deba­tę, któ­ra dzi­siaj oka­zu­je się fun­da­men­tal­na: czym jest Oświe­ce­nie i jego obiet­ni­ca postę­pu, i jaki rodzaj wię­zi spo­łecz­nej kształ­tu­je się mię­dzy nami? Choć nazwi­sko Kan­ta nie poja­wia się w pismach poety, to w isto­cie pyta­nie kró­le­wiec­kie­go filo­zo­fa jak cień nawie­dza jego myśl: czy fak­tycz­nie wybi­li­śmy się na peł­no­let­ność kry­tycz­ne­go i odpo­wie­dzial­ne­go myśle­nia, jak postu­lo­wał Kant w słyn­nym ese­ju Co to jest Oświe­ce­nie?, czy też dro­ga przed nami jesz­cze dale­ka, bowiem w isto­cie, wydo­by­wa­jąc się z pułap­ki nie­ra­cjo­nal­no­ści, wpa­dli­śmy w zasadz­kę racjo­nal­no­ści auto­ry­tar­nej eko­no­micz­nie, kul­tu­ro­wo i poli­tycz­nie. Nie bez przy­czy­ny mówi Bla­ke o tym, że gdzie­kol­wiek się rozej­rzy, sły­szy „sko­wa­nej myśli brzęk”. Rozum­ność czło­wie­ka jest zagro­żo­na przez sam rozum, któ­ry zawłasz­czył sobie pra­wo do zarzą­dza­nia czło­wie­kiem, odci­na­jąc go od wyobraź­ni i sztu­ki, a tym samym ska­zu­jąc na powie­la­nie utrwa­lo­nych wzo­rów pod­trzy­mu­ją­cych sta­tus quo spo­łecz­nej i poli­tycz­nej rze­czy­wi­sto­ści. Dopie­ro wyobraź­nia wyzwo­li rozum, czy­niąc go fak­tycz­nie rozum­nym, to zna­czy słu­żą­cym nie abs­trak­cyj­nym kla­sy­fi­ku­ją­cym for­mu­łom, lecz idei dobrze speł­nio­ne­go życia.

Cze­ka­jąc więc tego inau­gu­ra­tyw­ne­go momen­tu, potrak­tuj­my Pana prze­kład jako jutrzen­kę. Jak jest jej struk­tu­ra? Pytam zwłasz­cza o tekst Wyspa na Księ­ży­cu.

Nasz tom otwie­ra Wyspa na Księ­ży­cu, tekst nie­ukoń­czo­ny, zapew­ne z kil­ko­ma bra­ku­ją­cy­mi stro­ni­ca­mi, dzie­ło mło­de­go poety zupeł­nie odmien­ne od resz­ty jego pism. Saty­rycz­ne z ducha, a więc nad wyraz „oświe­ce­nio­we” w for­mie, bo prze­cież Oświe­ce­nie uczy­ni­ło z saty­ry swój głów­ny oręż. W Anglii wystar­czy przy­po­mnieć choć­by Jona­tha­na Swi­fta, któ­re­go obec­ność czu­je­my na tych kil­ku­na­stu stro­nach Blake’owskiej roz­pra­wy z towa­rzy­stwem mod­nych salo­nów i udzie­la­ją­cych się tam inte­lek­tu­ali­stów, któ­rych Fran­cu­zi zwa­li phi­lo­so­phes. Oto i para­doks Blake’a, poety poza wszel­ki­mi histo­rycz­no-lite­rac­ki­mi „szu­fla­da­mi”: obroń­ca rozu­mu kry­ty­ku­ją­cy świat jego bez­dusz­nej hege­mo­nii, świat fał­szu­ją­cy to, czym jest w isto­cie czło­wiek rozum­ny – har­mo­nią wszyst­kich danych nam dróg pozna­nia: nauki i sztu­ki, logi­ki i poezji, racjo­nal­no­ści i wyobraź­ni. Jeże­li Bla­ke ma coś wspól­ne­go z roman­ty­ka­mi, z któ­ry­mi pospiesz­nie łączy się go w kla­sy­fi­ka­cyj­nym pory­wie, to to, że sta­wia­jąc sobie „oświe­ce­nio­we”, Kan­tow­skie pyta­nie, „kim jest czło­wiek?”, odpo­wie na nie „roman­tycz­nie”: jest nigdy nie dają­cą się poznać do koń­ca struk­tu­rą myśli i namięt­no­ści, a dokład­niej – myśli namięt­nej (nigdy nie „obiek­tyw­nej”, lecz zawsze oso­bi­stej i zaan­ga­żo­wa­nej w prze­mia­nę świa­ta) oraz namięt­no­ści myślą­cej (czło­wiek jest bytem cie­le­snym z jego, jak mówił Bla­ke, wiel­ki piew­ca cia­ła – „Ener­gia­mi”, sta­wia­ją­cym czo­ła histo­rycz­nym oko­licz­no­ściom).

Ser­decz­nie dzię­ku­ję z roz­mo­wę.