Echo-sfera wiersza

Paweł Kacz­mar­ski: Zacznij­my może od kon­kret­nych słów. Two­ja nowa książ­ka, Pokarm suwe­ren, wyda­je się w dużej mie­rze zor­ga­ni­zo­wa­na wokół kon­kret­nych pojęć i kate­go­rii, któ­re – nigdy do koń­ca wyja­śnio­ne, nigdy zupeł­nie oczy­wi­ste – „zarzą­dza­ją” jakoś wier­szem, ukła­da­ją prze­strzeń wokół sie­bie. Cho­dzi o takie szcze­gól­ne zna­cze­nio­we węzły, sło­wa (albo pary, zespo­ły słów), któ­re, choć pozba­wio­ne jasnej defi­ni­cji, wyda­ją się okre­ślać coś naj­bar­dziej dla Two­ich wier­szy pod­sta­wo­we­go czy począt­ko­we­go… Naj­bar­dziej bodaj zagad­ko­we z tych słów to „tor­fem” i „mor­fiał” – choć­by dla­te­go, że, o ile wiem, nie mają pro­stej słow­ni­ko­wej defi­ni­cji, są autor­ski­mi neo­lo­gi­zma­mi – ale o bar­dzo okre­ślo­nych, intu­icyj­nie chwy­tal­nych kono­ta­cjach. Przy­wo­dzą na myśl jakiś rodzaj fun­da­men­tal­ne­go prze­obra­że­nia, pier­wot­ność zie­mi, fer­men­ta­cję, pod­ziem­ny, orga­nicz­ny ruch – cały ten zespół „orga­nicz­nych” sko­ja­rzeń tak istot­nych dla Pokar­mu i Two­jej poprzed­niej książ­ki… Nie będę Cię pytał, czym „tor­fem” i „mor­fiał” w zasa­dzie są – bo nie spo­dzie­wam się, że mógł­byś mi odpo­wie­dzieć w pro­sty spo­sób – zapy­tam raczej: skąd, i w jaki spo­sób, tego rodza­ju sło­wa zja­wia­ją się w wier­szu? Co je pod­po­wia­da? Jak się kla­ru­ją?

Kac­per Bart­czak: „Tor­fem” wziął się z pro­ce­su powsta­wa­nia wier­sza, a kon­kret­nie z pisa­nia „Glo­nu chto­nicz­ne­go”. W jakimś momen­cie przy­ku­ła moją uwa­gę poje­dyn­cza linij­ka: „Tor­fem zda­nio­wym”, czy­li dru­gi wers pierw­szej strof­ki. Oczy­wi­ście to jest jakaś meta­fo­ra już na tym pozio­mie, ale jed­nak meta­fo­ra raczej pro­sta, któ­ra zesta­wia język z gle­bą. Ale tu jest wszyst­ko jasne, wyja­śnia się za chwi­lę w następ­nych linij­kach: „Tor­fem zda­nio­wym / … pusz­czam się”. Czy­li mamy zwy­kły rze­czow­nik, „torf”, posta­wio­ny w narzęd­ni­ku. Musia­ło się jed­nak coś wyda­rzyć, jakiś prze­skok-defekt, w któ­rymś z tysią­ca czy­tań, jakiś kiks, bo zoba­czy­łem wyra­że­nie „tor­fem zda­nio­wy”. No i to mi się jakoś prze­cho­wa­ło, a póź­niej prze­do­sta­ło do pro­ce­su powsta­wa­nia innych wier­szy. A tu już jest jakiś nowy rze­czow­nik – „tor­fem”. Masz rację, że nie jestem w sta­nie podać defi­ni­cji „tor­fe­mu” – jakaś cząst­ka? albo jed­nost­ka? To by suge­ro­wa­ło, że dzie­je się jakiś pomiar? Jesz­cze gorzej jest z wyra­zem „mor­fiał”. Tu jestem jesz­cze bar­dziej bez­rad­ny. Cho­ciaż nie­któ­re odno­śni­ki też chy­ba nasu­wa­ją się szyb­ko: mor­fo­lo­gia – zarów­no bio­lo­gicz­na, jak i gra­ma­tycz­na; mor­fe­my, czy­li cząst­ki gra­ma­tycz­ne dzię­ki któ­rym wyra­zy się odmie­nia­ją, prze­mie­nia­ją, prze­dzierz­ga­ją w inne wyra­zy. Cie­ka­we, że nazwa nauk o budo­wie ciał i innych bytów ma w sobie ele­ment od razu koja­rzą­cy się ze zmien­no­ścią. Dla­cze­go zatem „mor­fiał” a nie „mor­fem”, czy też „morf”. Nie posia­dam dobrej odpo­wie­dzi. Być może cho­dzi o natych­mia­sto­we prze­po­czwa­rze­nie, któ­re wydo­by­wa z „mor­fe­mu” jego poten­cjał uru­cha­mia­nia zmia­ny? Te wytwo­ry przy­cho­dzą na świat spon­ta­nicz­nie, w trak­cie pra­cy wier­sza, i są pew­nie obcią­żo­ne jaki­miś nie­czy­sto­ścia­mi, prze­nie­sie­nia­mi, któ­re nie są może do koń­ca legal­ne. Skąd na przy­kład to dziw­ne zmięk­cze­nie spół­gło­ski „f”? Może kie­dyś się dowiem.

Więc na jakimś pozio­mie cho­dzi o zestaw żywych two­rów języ­ko­wych, słów-meta­for, pod­da­nych już jakiejś wyj­ścio­wej kon­den­sa­cji, któ­re zasy­gna­li­zu­ją jeden temat: prze­strzeń wier­sza jako miej­sce prze­mia­ny, prze­su­nięć zna­cze­nio­wych. Cho­ciaż chy­ba trze­ba też uczci­wie od razu powie­dzieć, że te sło­wa-meta­fo­ry nie są nie­win­ne, że ich obiek­tyw­ność, tech­nicz­ność („tor­fem zda­nio­wy” jako jed­nost­ka) jest dęta. One same w sobie nio­są też spe­cy­ficz­ne zabar­wie­nie tego poję­cia pro­ce­su prze­mia­ny: torf to miej­sce gni­cia, obra­ca­nia się w coś, boga­ta gle­ba, gle­ba wzbo­ga­co­na, gle­ba-nawóz. Ktoś nawo­zi, ktoś wzbo­ga­ca. Nie tyl­ko ten, kto dzi­siaj pisze wier­sze, tzw. „poeta”. Te pro­ce­sy zosta­ły już daw­no prze­ję­te przez o wie­le spraw­niej­sze, a przy tym zło­wro­gie, ośrod­ki świa­do­mo­ści. Te moje sło­wa-meta­fo­ry, cho­ciaż nale­żą do wier­sza, bo powsta­ły w pro­ce­sie pisa­nia, sygna­li­zu­ją też jakąś obcość, inge­ren­cję. „Tor­fe­my” mogą być komuś pod­kła­da­ne, albo apli­ko­wa­ne, jak piguł­ki, jak lekar­stwo z tor­fu.

Zain­try­go­wa­łeś mnie tą rolą „kik­su”, „defek­tu” – jakie­goś przy­wi­dze­nia czy pomył­ki – zwłasz­cza w kon­tek­ście waż­nych dla Cie­bie przy­naj­mniej od cza­su Świa­ta nie sca­lo­ne­go roz­wa­żań o wier­szu-orga­ni­zmie, wier­szu jako quasi-oso­bie (czy quasi-zwie­rzę­ciu)… Jaki sta­tus mają takie przy­pad­ki, incy­den­ty języ­ko­we, dla Two­je­go pisa­nia? Czy widzisz w nich wyraz jakichś głęb­szych lin­gwi­stycz­nych intu­icji, może spo­sób, w jaki język coś pod­po­wia­da? A może to wyraz pra­gnie­nia usa­mo­dziel­nie­nia się ze stro­ny wier­sza?

Myślę, że polo­wa­nie na tego rodza­ju defek­ty, pro­wa­dze­nie nasłu­chu wyre­gu­lo­wa­ne­go tak, by prze­chwy­ty­wał róż­ne­go rodza­ju języ­ko­we nie­czy­sto­ści, odstęp­stwa, lap­su­sy jest dość pro­stym i natu­ral­nym wyni­kiem pod­wyż­szo­nej świa­do­mo­ści tego, że język jest medium pozba­wio­nym swo­jej esen­cji, że rodzi się w uży­ciu (tzn., że skła­da się z jakiejś hipo­te­tycz­nej, zawsze jakoś wyszczer­bio­nej, niby-cało­ści, na któ­rą skła­da­ją się ele­men­ty róż­nych porząd­ków poj­mo­wa­nia), że regu­ła języ­ko­wa to tyl­ko zawsze spóź­nio­ny opis regu­lar­no­ści użyć, jakaś ide­ali­za­cja. Z dru­giej stro­ny jest to też zwró­ce­nie uwa­gi na prze­strzeń wewnętrz­ną wier­sza jako miej­sce wła­ści­we dla wyka­za­nia, skon­den­so­wa­nia, tego bra­ku war­stwy esen­cjo­nal­nej języ­ka. Dla mnie to jest dość natu­ral­na spu­ści­zna wybu­chu ener­gii języ­ko­wej w naszej poezji z lat 90-tych i póź­niej­szych, czy­li z okre­su ponow­ne­go w histo­rii naszej poezji „wycho­dze­nia wier­sza na swo­je”.

Na innym być może pozio­mie ta stra­te­gia sta­ra się uwy­pu­klić żywot­ność języ­ka jako tkan­ki – czy­li pew­ne­go two­ru zdol­ne­go do muta­cji. Prze­chwy­ty­wa­ne „prze­sły­sze­nia” są jak drob­ne muta­cje, przy czym cie­ka­wy jest oczy­wi­ście efekt, jaki uzy­sku­je się w ten spo­sób dla sfe­ry kon­cep­cyj­nej. Ogól­nie cho­dzi tu o pod­trzy­my­wa­nie war­stwy dźwię­ko­wej wier­sza w sta­le pod­wyż­szo­nym napię­ciu, na co skła­da się też kon­struk­cja zda­nia, czy też cza­sem zała­ma­nie się tej kon­struk­cji, albo też nakła­da­nie się na sie­bie kil­ku z tych zabie­gów. Sta­ra­łem się tu nie­raz – nie wiem na ile to się uda­ło – dopro­wa­dzać do roze­dr­gań, fal­star­tów, jak­by zda­nie chcia­ło się powtó­rzyć, albo zabuk­so­wać, zawi­ro­wać. Więc te incy­den­ty są czę­ścią – mam nadzie­ję – więk­szej echo-sfe­ry wier­sza, w któ­rej myśl, nawet cał­kiem zwy­czaj­na, ma szan­sę zawią­zać się na nowo, albo jesz­cze raz się prze­my­śleć.

Mam wra­że­nie, że uda­ło się bar­dzo dobrze; tym bar­dziej zostań­my jesz­cze na moment przy muta­cjach i echo-sfe­rze – wyjąt­ko­wo prze­ko­nu­ją­ce wyda­ją mi się te meta­fo­ry. Pokarm suwe­ren to nie­wąt­pli­wie książ­ka opar­ta na bar­dzo wyraź­nych łącz­no­ściach, nie­jed­no­krot­nie dia­lo­gu­ją­ca sama z sobą – nie oba­wiasz się wra­cać raz po raz do naj­waż­niej­szych tema­tów, opie­rać wier­szy na prze­two­rze­niach innych wier­szy (a cza­sem wręcz na zaprze­cze­niach, na pod­da­wa­niu kry­ty­ce wła­snej per­spek­ty­wy, wysta­wia­niu się na moż­li­wość nega­cji). Są też wyraź­ne podo­bień­stwa i wier­sze do czy­ta­nia w parach: „Wiersz języ­ko­wy” i „Ja owo­dnio­wy” to dwa podej­ścia do tego same­go tema­tu, opar­te na rady­kal­nym prze­su­nię­ciu per­spek­ty­wy… Ale prze­cież łącz­ność łącz­no­ści nie­rów­na i nie znaj­dzie­my w Pokarm suwe­ren choć­by pro­ste­go kon­cep­tu­ali­zmu; zaś meta­fo­ry­ka orga­nicz­no­ści pod­po­wia­da, że mutu­ją­cy język sam pod­su­wa kie­ru­nek roz­wo­ju wier­sza – że to on, nie zało­żo­na z góry meto­da, decy­du­je o kie­run­ku i tem­pie zmia­ny, wyzna­cza moment począt­ku i koń­ca. Stąd takie może tro­chę zawi­łe pyta­nie o Twój tryb pra­cy – kie­dy wiesz, że nale­ży zmie­nić ton i temat, przejść dalej, tro­chę potrzą­snąć czy­tel­ni­kiem? Co sygna­li­zu­je Ci, że „mate­riał” na dany wiersz, jego poten­cjał do muto­wa­nia, się w danym momen­cie wyczer­pał?

Czy wiersz mógł­by być docie­ka­niem? A czy docie­kań się nie powta­rza, zmie­nia­jąc nie­co para­me­try i warun­ki jego prze­bie­gu? Być może też poja­wia się coś takie­go w trak­cie pra­cy nad tomem jak okres, w któ­rym dany wiersz wytwa­rza rezo­nans dają­cy się sły­szeć w pra­cy nad nowym wier­szem. Może ten rezo­nans jest sygna­łem nie­do­sy­tu pozo­sta­łe­go po poprzed­niej pró­bie, poprzed­nim docie­ka­niu. Nie jestem pewien, czy wiem, kie­dy wyczer­pu­je się ten poten­cjał do muto­wa­nia. Sta­ram się tego rezo­nan­su przed­wcze­śnie nie tłu­mić, ale jed­no­cze­śnie sta­ram się napi­sać zbiór wier­szy, a nie serię.

Wróć­my jesz­cze do kwe­stii prze­mia­ny, fer­men­ta­cji, nawo­zu. Mówisz, że język – wiersz – nawo­zi i wzbo­ga­ca „ktoś”, nie tyl­ko poeta. Z jed­nej stro­ny, to spo­strze­że­nie odsy­ła nas, jak słusz­nie zauwa­żasz, do roz­wa­żań o tym, kto język (dys­kurs?) prze­chwy­tu­je, w służ­bie komu bądź cze­mu jest on kształ­to­wa­ny. Z dru­giej – poja­wia się tu jakaś suge­stia pisa­nia jako czyn­no­ści zasad­ni­czo wspól­nej czy wręcz zbio­ro­wej. Wia­do­mo: to zawsze osta­tecz­nie przed­się­wzię­cie poje­dyn­cze czy nawet jed­nost­ko­we, ale na pew­nym pod­sta­wo­wym pozio­mie jed­nak zja­wia się myśl o dzie­le­niu go z kimś, to prze­cież też jest obec­ne w owej gle­bo­wo-tor­fo­wej meta­fo­ry­ce… Czy taka quasi-kolek­tyw­na per­spek­ty­wa jest Ci bli­ska? Kie­dy piszesz, zasta­na­wiasz się nad (współ)udziałem innych użyt­kow­ni­ków języ­ka w Two­im pisa­niu – poetów, poprzed­ni­ków, przy­pad­ko­wych gło­sów?

Język to prze­cież jakaś zbio­ro­wość, zało­że­nie zbio­ro­wo­ści, jakaś natych­mia­sto­wa wie­lość: bo ma wie­lo­źró­dło­wą histo­rię, bo się wymy­ka, bo jest poli­se­man­ty­ka, róż­ne­go rodza­ju nie­roz­strzy­gal­no­ści, zało­że­nie słu­cha­cza, któ­re­go kon­dy­cja poznaw­cza jest tyl­ko jakimś przy­bli­że­niem, bo język pro­du­ku­ją insty­tu­cje w inten­cji dotar­cia, a może star­cia, na jakąś masę, całych ogrom­nych zbio­ro­wo­ści. „Powie­trze jest peł­ne gło­sów” – pisze gdzieś Emer­son. „Nie jestem sama w tym zda­niu” – pisze Rae Arman­tro­ut. W innym nie­co sen­sie takie wie­lo­ścio­we są też roz­wią­za­nia for­mal­ne, któ­re mnie w tym tomie inte­re­su­ją: doko­py­wa­nie się do sta­nu dia­lo­gu, jakieś roz­mo­wy zawią­zu­ją­ce się mię­dzy wier­sza­mi.

Samo pisa­nie, czy­li pro­ces twór­czy jako czyn­ność wspól­no­to­wa? To jest nie­sły­cha­nie skom­pli­ko­wa­ne pyta­nie, bo odsy­ła do tej, wyda­je mi się, cał­ko­wi­cie nie­zmie­rzo­nej i nie­wy­mier­nej sumy róż­nych decy­zji, a tak­że stop­nia ich uświa­do­mie­nia, któ­re wkal­ku­lo­wu­ją się w pisa­nie, w powsta­wa­nie wier­sza. Sta­ram się łączyć meto­dę cał­ko­wi­tej spon­ta­nicz­no­ści z serią nastę­pu­ją­cych póź­niej, nie­co bar­dziej meto­dycz­nych powro­tów do wyła­nia­ją­ce­go się kształ­tu wier­sza. Zale­ży mi na odpa­da­niu od nor­my, ale to też jest gra o czy­tel­ność. Ta gra musi z natu­ry być wspól­no­to­wa.

Ale na jesz­cze innym pozio­mie to jest pyta­nie o sta­tus wier­sza jako bytu indy­wi­du­al­ne­go, czy też nawet osob­ne­go. Pisa­nie, z wymie­nio­nych wyżej powo­dów, jest wspól­no­to­we, ale wyła­nia­ją­cy się orga­nizm wier­sza chce zazna­czyć pewien sto­pień osob­no­ści. Jest bytem prze­ni­kal­nym – jak otwar­ta rzeź­ba – więc jako taki jest otwar­ty na róż­nie poję­te prze­strze­nie zewnętrz­ne. Jed­no­cze­śnie jed­nak sta­no­wi pewien kształt, a zatem pro­po­zy­cję prze­ni­kal­no­ści, inną w swo­im kon­tu­rze i zary­sie od innych takich pro­po­zy­cji; będąc prze­ni­ka­nym, sam prze­ni­ka, i czy­ni to takim, a nie innym kształ­tem. Cho­ciaż ten kształt to tyl­ko wyj­ścio­wy pro­jekt przej­ścia – zde­cy­do­wa­nie do dys­po­zy­cji czy­tel­ni­ka, to taka pozy­cja wyj­ścio­wa w tej grze.

Jak­by rów­no­le­gle do „tor­fia­łów” i „mor­fe­mów”, meta­fo­ry­ki gle­by, fer­men­ta­cji, wzra­sta­nia osio­wa czy cen­tral­na dla książ­ka jest oczy­wi­ście sygna­li­zo­wa­na już w tytu­le „suwe­ren­ność” (o „pokarm” teraz nie będę Cię pytał, bo to olbrzy­mi temat, a mówi­łeś o tym spo­ro pod­czas ostat­niej Pra­cow­ni Poetyc­kiej „Sile­siu­sa” – zostaw­my to może do odkry­cia czy­tel­ni­kom). „Suwe­ren­ność” – sło­wo o bar­dzo okre­ślo­nych w pol­sz­czyź­nie poli­tycz­nych kono­ta­cjach (i w języ­ku aka­de­mic­kim, i w deba­cie publicz­nej), węż­sze chy­ba zna­cze­nio­wo niż w angielsz­czyź­nie; pobrzmie­wa­ją­ce naraz bio­lo­gicz­nie i sakral­nie (to zresz­tą dwa pod­sta­wo­we u nas kon­tek­sty sło­wa „pokarm”, o któ­rym albo czy­ta się w pod­ręcz­ni­ku do bio­lo­gii, albo sły­szy w trak­cie litur­gii – „świę­ce­nie pokar­mów” etc.). Sło­wo więc spe­cy­ficz­ne, ale nie jest tak, że nie ma zupeł­nie syno­ni­mów czy zamien­ni­ków; więc żeby nie pytać Cię o nie zupeł­nie wprost („czym jest w poezji suwe­ren­ność?”) zapy­tam może: dla­cze­go nie auto­no­mia, zwierzch­ność (może „wła­dza” po pro­stu), hege­mo­nia i tak dalej? Dla­cze­go wła­śnie kon­kret­nie suwe­ren­ność?

W pol­skim dys­kur­sie publicz­nym sło­wo „suwe­ren­ność” ule­gło jakie­muś mrocz­ne­mu prze­su­nię­ciu. Zaczy­na ono teraz ozna­czać rodzaj jed­no­li­to­ści, któ­rej demo­kra­cja powin­na się wystrze­gać, o ile chce prze­trwać. Wyglą­da na to, że, jako spo­łe­czeń­stwo, prze­sta­li­śmy to rozu­mieć. To suwe­ren­ność jako homo­ge­nicz­ność, toż­sa­mo­ścio­wa czy­stość, złu­dze­nie osob­no­ści. Suwe­ren­ność jako for­mu­ła wodzow­ska – jeden ośro­dek świa­do­mo­ści prze­ni­ka wszyst­ko. Taka suwe­ren­ność to odpo­wied­nik sta­rych i zuży­tych mode­li pod­mio­to­wo­ści. W tomie są więc wier­sze, któ­re, z jed­nej stro­ny pro­po­nu­jąc pew­ną for­mu­łę indy­wi­du­al­no­ści, poszu­ki­wa­nej chy­ba głów­nie w kształ­cie for­mal­nym, wska­zu­ją jed­no­cze­śnie na potrze­bę roz­po­zna­nia wie­lo­war­stwo­we­go, wie­lo­aspek­to­we­go uwi­kła­nia każ­de­go mówią­ce­go „ja”, każ­de­go zary­so­wu­ją­ce­go się kształ­tu, w – powiedz­my – inne kształ­ty.

Może teraz coś, o co od daw­na chcia­łem Cię w takiej bar­dziej kon­wen­cjo­nal­nej-publicz­nej for­mie dopy­tać, a co poja­wia się na Two­ich spo­tka­niach autor­skich i kie­dy opo­wia­dasz o swo­ich wier­szach – kwe­stia sztucz­no­ści czy nie­na­tu­ral­no­ści języ­ka. „Nie­na­tu­ral­ność” to zresz­tą sło­wo tro­chę na wyrost, bo Two­je wier­sze wyko­rzy­stu­ją cały czas orga­nicz­no-bio­lo­gicz­ne reje­stry języ­ka, koja­rzą­ce się z jakoś rozu­mia­ną „natu­ral­no­ścią”… Cho­dzi mi raczej o to, że w kolej­nych książ­kach otwar­cie i bar­dzo rady­kal­nie idziesz w nie-potocz­ność, język celo­wo brzmią­cy tak mało „codzien­nie”, jak się da. Owszem, w wier­szach takich jak „Tor­fe­my zda­nio­we” zda­rza­ją się prze­chwy­ce­nia z medial­no-laj­fstaj­lo­wych dys­kur­sów, ale to raczej wyjąt­ki od regu­ły niż sama regu­ła. Czy­tel­nik znaj­du­je u Cie­bie za to mnó­stwo pojęć z reje­strów tech­nicz­nych i spe­cja­li­stycz­nych, dziw­nych neo­lo­gi­zmów… Sam wspo­mi­nasz czę­sto swe­go rodza­ju tak­ty­ce prze­ry­so­wa­nej sztucz­no­ści, wycią­ga­niu tego, co w języ­ku nie­po­tocz­ne, do jakiejś skraj­nej posta­ci. Na czym ten zabieg, ta tech­ni­ka mia­ła­by pole­gać – cze­mu słu­żyć?

Potocz­ność i zwy­czaj­ność języ­ko­wa jako jeden z wie­lu modu­łów mówie­nia, a więc jako kolej­na odsło­na sztucz­no­ści, któ­rą wiersz posta­na­wia przy­swo­ić – zgo­da. To jest potocz­ność jako teren do zba­da­nia. Takie coś dzie­je się, na przy­kład, u Dar­ka Fok­sa. Mało kto rozu­mie skąd bio­rą się współ­cze­sne „potocz­no­ści” lepiej niż on. Bo o to prze­cież cho­dzi – wyka­za­nie, w jak ogrom­nym stop­niu każ­da potocz­ność jest już teraz nagra­na, zada­na z zewnątrz.

Jestem nato­miast zmę­czo­ny naszy­mi powro­ta­mi do „potocz­no­ści” i „natu­ral­no­ści” języ­ka, jako pró­ba­mi prze­do­sta­nia się do jakiejś nor­my, osta­tecz­ne­go wglą­du w stan rze­czy, głę­bi, osta­tecz­nej egzy­sten­cjal­nej szcze­ro­ści. Był czas, kie­dy pol­ski wiersz tego potrze­bo­wał, tzn. tej „natu­ral­no­ści” i „potocz­no­ści” (no bo prze­cież nie „głę­bi”, bo tę zawsze prze­cież, jak wie­my, posia­dał). To było wte­dy, kie­dy trze­ba ją było na nowo wyzwo­lić. Takie coś ma miej­sce na przy­kład w wier­szach Pio­tra Som­me­ra. No ale to był prze­cież wła­śnie este­tycz­ny gest, aran­ża­cja, a nie wgląd w natu­rę rze­czy i nie prze­kaz o cha­rak­te­rze mądro­ścio­wym.

Teraz wszyst­ko co cie­ka­we w poezji przy­po­mi­na i wska­zu­je na sztucz­ność pro­ce­su: aran­ża­cję, kom­po­zy­cję, dobór, selek­cję, prze­two­rze­nie, zła­ma­nie, zerwa­nie, wykrzy­wie­nie, prze­rost, zły zrost, dystans. Nawet nie zaczy­nam wymie­niać nazwisk, bo zbyt wie­le z nich bym pomi­nął. I to są świet­ne nazwi­ska, ich wie­lość nie wie­je nudą. To jest jakieś bogac­two.

Poezja jest nie­zwy­kle nie­wdzięcz­nym medium, trud­nym, opor­nym. I nie powin­na się tego wsty­dzić. Łatwe są inne media – nie wiersz. Za „natu­ral­no­ścią” mowy kry­je się czę­sto kli­sza poję­cio­wa, albo ducho­wa, fał­szy­wa pojem­ność – rodzaj ducho­wo­ści epa­tu­ją­cej czymś, co niby wszy­scy wie­my. Nie­ste­ty, to jest ducho­wość wciąż cie­szą­ca się nie­ma­łą esty­mą.

Są poeci, któ­rzy po mistrzow­sku roz­gry­wa­ją ruch wyco­fa­nia war­stwy reto­rycz­nej, a więc tej sztucz­no­ści, któ­rą ja sta­ram się chy­ba eks­po­no­wać. No ale wte­dy samo to wyco­fa­nie jest zro­bio­ne w tak świet­ny spo­sób, że wpły­wa na odbiór sta­tu­su wier­sza jako jakiejś cało­ści, na poj­mo­wa­nie wier­sza jako insty­tu­cji wśród innych insty­tu­cji (o tym aspek­cie przy­po­mnia­no mi ostat­nio bar­dzo sen­sow­nie w trak­cie „Pra­cow­ni Sile­sius”). Takie pisa­nie pro­wa­dzi do prze­my­śle­nia miej­sca „lite­ra­tu­ry” wśród innych spo­so­bów mówie­nia. Trze­ba więc posłu­żyć się innym roz­róż­nie­niem, na przy­kład, po pro­stu, na wiersz, któ­ry inte­re­su­ją­co poka­zu­je jak uda­je – i taki ma szan­sę powie­dzieć coś poza for­mu­łą uda­wa­nia – oraz taki, któ­ry usil­nie prze­ko­nu­je, że nie uda­je, bo mówi zna­jo­mo, natu­ral­nie, albo po pro­stu, po poetyc­ku, „głę­bo­ko” i „ład­nie”, bo jest wier­szem, poezją, wypo­wie­dzią na głę­bo­ko­ściach. Kie­dy czy­tam tego rodza­ju wiersz, jestem czę­sto w sta­nie doce­nić głę­bo­kość prze­ży­cia, albo myśli, ale mam wra­że­nie, że trze­ba było napi­sać esej, nie wiersz, albo pro­wa­dzić dzien­nik prze­my­śleń. I to mogło­by być bar­dzo dobre.

Poroz­ma­wiaj­my też o tra­dy­cjach i inspi­ra­cjach, bo ze swo­ich ulu­bio­nych poetów i filo­zo­fów, jako wni­kli­wy kry­tyk i ame­ry­ka­ni­sta, prze­chwy­tu­jesz dużo wię­cej niż ogól­ne „tony” i „nastro­je”. Kie­dy już czer­piesz z kogoś inspi­ra­cję, to wyda­jesz się się­gać dość głę­bo­ko. Zestaw ame­ry­kań­skich nazwisk obec­ny czy wyczu­wal­ny w Pokarm suwe­ren będzie roz­po­zna­wal­ny dla Two­ich dotych­cza­so­wych czy­tel­ni­ków: jest Wil­liams, Ste­vens, Ash­be­ry, O’Hara… Ale czymś nie­oczy­wi­stym i kontr­in­tu­icyj­nym dla pol­skie­go czy­tel­ni­ka jest z pew­no­ścią zesta­wia­nie ich z Rym­kie­wi­czem. Ten zaś poja­wia się w Pokar­mie i jako autor mot­ta do wier­sza „Dom i oddech w cza­so­prze­strze­ni” – wyda­je się, że to jeden z cen­tral­nych utwo­rów tomu – i jako dziw­ny sojusz­nik Wallace’a Ste­ven­sa w wier­szu „Sny”. Dla­te­go może zapy­tam naj­pro­ściej: dla­cze­go Rym­kie­wicz? Co w ostat­nim cza­sie u nie­go znaj­du­jesz?

Więc rze­czy­wi­ście, jest jakiś zbiór lek­tur poprze­dza­ją­cych, ale mam nadzie­ję, że spraw­ny i łaska­wy czy­tel­nik szyb­ko chwy­ci, że ten zbiór nie ma cha­rak­te­ru ency­klo­pe­dycz­ne­go, kom­pen­dial­ne­go. Zwróć uwa­gę na przy­kład, że taki zbiór jest zawsze wyj­ścio­wo nie­peł­ny i nie­do­mknię­ty. Nowo­jor­czy­cy? Ale prze­cież wyda­rzy­ło się po Szko­le Nowo­jor­skiej spo­ro nowych rze­czy. Oni byli jakimś eta­pem, pew­nym obsza­rem moż­li­wo­ści, i w ten spo­sób sta­ram się do nich wra­cać. Są nowe zja­wi­ska, któ­re też pra­cu­ją w tle, któ­re sta­ra­ją się ina­czej się­gać do tego co było przed Nowym Jor­kiem (Nowo­jor­czy­cy – jaki to był pięk­ny sen, jakiś słod­ki i siel­ski, jaki daw­ny). Cho­dzi więc nie o nazwi­ska, tyl­ko o zbiór moty­wów, o pole i kształt dzia­ła­ją­cej świa­do­mo­ści, o taki w mia­rę gib­ki, ruchli­wy, nie do koń­ca wymier­ny pod­ręcz­nik, albo zasob­nik. Cho­dzi o „tra­dy­cje” – albo wła­śnie raczej o ich wie­lość – jako otwar­tą prze­strzeń poru­sza­nia się, a nie defi­ni­cję.

Sam wiersz „Sny” jest chy­ba pró­bą prze­do­sta­nia się, gdzieś we wcze­snej fazie zbio­ru, do bycia tych prze­strze­ni. Sny – czy­li niby nie jawa, ale w wier­szu cho­dzi też tro­chę o to, żeby poka­zać, jak nasza jawa powo­li sta­je się snem. Trze­ba więc jakoś przy­glą­dać się kon­struk­cji snów, mate­ria­łom, któ­re do nich wcho­dzą, róż­no­rod­no­ści i wie­lo­ści tych mate­ria­łów, ich obco­ści, może tez paso­żyt­ni­czo­ści. „Sny” sta­ra­ją się pew­nie mie­szać kil­ka źró­deł pocho­dze­nia tych mate­ria­łów i cho­dzi nie­raz po pro­stu o coś dosyć skrom­ne­go i dobrze już zna­ne­go: przy­wo­ła­nie dziw­no­ści naszych sytu­acji.

Rym­kie­wicz-Ste­vens to jed­no z zesta­wień jak ze snu. Bo niby wszy­scy wie­my, czyż nie, że Rym­kie­wicz był pierw­szym poważ­nym tłu­ma­czem Ste­ven­sa w Pol­sce, ale jed­nak, mimo wszyst­ko – jakie to dziw­ne zesta­wie­nie. A jesz­cze dziw­niej robi się, kie­dy zda­je­my sobie spra­wę, jak wie­le tych poetów łączy – przede wszyst­kim ich bez­kom­pro­mi­so­we wysta­wie­nie este­tycz­nej samo­świa­do­mo­ści jako odpo­wie­dzi wobec zmian w prze­strze­ni meta­fi­zycz­nej, ich har­de prze­ciw­sta­wie­nie samej zni­kli­wej, pozor­nie wątłej, naiw­nie mister­nej mate­rii wier­sza cze­muś, co wier­szem nie jest, co wier­szem być nie chce, bo chce tyl­ko miaż­dżyć. Siła, z jaką robi to Rym­kie­wicz, jego wcze­sna har­dość, jest dość nie­zwy­kła na naszej mapie. Ta har­dość jest głęb­sza niż jego rze­ko­my „kla­sy­cyzm”, bo jest czymś, z cze­go mło­dy Rym­kie­wicz do koń­ca nie zda­wał sobie spra­wy, co dozna­ło w nim wzmoc­nie­nia i przy­spie­sze­nia wła­śnie w jego świet­nej, wie­lo­po­zio­mo­wej, i jed­nak bar­dzo prze­wrot­nej (jak­by zama­sko­wa­nej, jak­by sam przed sobą coś masko­wał), lek­tu­rze Ste­ven­sa. My uwiel­bia­my kon­wen­cje – kla­sy­cyzm, barok, tur­pizm, bo to moż­na ład­nie poukła­dać. A tam się dzie­je coś inne­go. I nie jest do koń­ca jasne, czy mło­dy Rym­kie­wicz zda­je sobie z tego spra­wę. A może nie musiał sobie z tego zda­wać spra­wy. A jesz­cze cie­ka­wiej się robi, kie­dy zoba­czy­my, jaki kształt osią­ga to coś, co zakieł­ko­wa­ło w poetyc­kim bycie, w poecie-w-poecie, któ­ry my dość nie­umie­jęt­nie opa­tru­je­my imie­niem – „Rym­kie­wicz”. Bo wte­dy widać też, jak para Rym­kie­wicz-Ste­vens się roz­jeż­dża, pęka (cho­ciaż teraz to już nie jest żaden „Rym­kie­wicz”, ani żaden „Ste­vens”). Oby­dwie meta­fi­zycz­ne, lub po-meta­fi­zycz­ne har­do­ści, szu­ka­ją sobie w swo­ich póź­nych fazach nowych este­tycz­nych gniazd, nowych nośno­ści. I znaj­du­ją je w bar­dzo już od sie­bie odle­głych regio­nach. War­to się przyj­rzeć temu pęk­nię­ciu, bo pęk­nię­cia w poezji dają o sobie znać na innych obsza­rach nasze­go życia.

Chcę Cię jesz­cze zapy­tać o Whit­ma­na. Wia­do­mo – ojciec nie­zli­czo­nych ame­ry­kań­skich (i nie tyl­ko ame­ry­kań­skich) tra­dy­cji poetyc­kich, autor abso­lut­nie fun­da­men­tal­ny, szcze­gól­nie waż­ny dla poetów nie­od­że­gnu­ją­cych się od spo­łecz­no-poli­tycz­ne­go wymia­ru pisa­nia… Róż­ne linie i tra­dy­cje bio­rą z nie­go róż­ne rze­czy, oblicz Whit­ma­na jest przy­naj­mniej tyle, co „moc­nych”, kształ­tu­ją­cych kanon poetów. Jaki jest Twój Whit­man? Pokarm suwe­ren suge­ru­je, że to przede wszyst­kim Whit­man kata­lo­gów i wyli­czeń; podob­ny trop pod­su­ną­łeś pod­czas wykła­du dla Pra­cow­ni Poetyc­kiej „Sile­siu­sa”…

Masz rację, że nie tyl­ko ame­ry­kań­skich. Sosnow­ski – to jest na przy­kład dość inte­re­su­ją­cy, jak dla mnie, spad­ko­bier­ca Whit­ma­na. Kata­lo­go­wa­nie – to wska­zy­wa­nie na moż­li­wość połą­czeń, to suge­ro­wa­nie syn­te­zy, więk­sze­go oglą­du. Jeśli zro­zu­mie się, że żad­ne wyobra­że­nie (a więc poję­cie) syn­te­tycz­nie poję­te­go porząd­ku – reli­gij­ne­go, spo­łecz­ne­go, bio­lo­gicz­ne­go, poli­tycz­ne­go, gospo­dar­cze­go, wytwór­cze­go – nie jest moż­li­we bez aktu, któ­rym jest wiersz – a do takiej wła­śnie kon­sta­ta­cji zmu­sza pojem­ny Whit­ma­now­ski kata­log, czy­li symu­la­cja jakiejś pano­ra­micz­nie i ilo­ścio­wo uję­tej rze­czy­wi­sto­ści mate­rial­nej – wów­czas docho­dzi się do świa­do­mo­ści cał­ko­wi­cie sztucz­nej, bo zaaran­żo­wa­nej for­mal­nie (wła­śnie przez ten kata­log), natu­ry każ­de­go porząd­ku. Pro­ściej: ten porzą­dek zale­ży od „kata­lo­gu”. Kata­log nie opi­su­je – stwa­rza.

Kata­log Whit­ma­now­ski to wdar­cie się poetyc­ko zor­ga­ni­zo­wa­ne­go sło­wa w mate­rię, prze­świe­tle­nie naj­głęb­szych pokła­dów geo­lo­gicz­nych i che­micz­nych for­mal­nie powią­za­nym „śpie­wem”. To narzę­dzie do prze­świe­tle­nia świa­ta – przy czym my sami, jako zbio­ro­wość – jeste­śmy narzę­dziem prze­świe­tla­ją­cym. Śpiew moje­go „ja” to śpiew wier­sza, któ­ry jest z zało­że­nia wspól­ny, wspól­no­to­wy. Taki wiersz prze­świe­tla, ale sta­je się gło­sem nas jako zbio­ro­wo­ści – a więc wyka­zu­je abso­lut­nie ludz­ki cha­rak­ter naszej rze­czy­wi­sto­ści.

Uwa­żam też, że poezja Whit­ma­na jest wyra­zem ewo­lu­cji prze­strze­ni reli­gij­nej. Whit­man nie odrzu­ca reli­gii, tyl­ko domy­śla się, i sta­ra się to jakoś prze­ka­zać, że poja­wie­nie się for­my demo­kra­tycz­nej z koniecz­no­ści rekon­fi­gu­ru­je reli­gij­ność. Reli­gij­ność zosta­je w jego wier­szu prze­cho­wa­na i wtło­czo­na w doświad­cze­nie wie­lo­ści – zarów­no ludz­kiej, jak i bio­lo­gicz­nej, bo ludz­kość jest two­rem bio­lo­gicz­nym. Oczy­wi­ście ta bio­lo­gicz­ność wier­sza Whit­ma­na prze­kra­cza kate­go­rię czło­wie­czeń­stwa, zama­zu­je gra­ni­ce mię­dzy orga­ni­zmem ludz­kim a jego śro­do­wi­skiem, ale dla mnie to jest ruch zasad­ni­czo jed­nak ludz­ki. Ludz­ki jest wła­śnie ten reli­gij­ny w isto­cie akt kolej­ne­go przy­mie­rza ze świa­tem, zawar­ty w wie­lo­ścio­wej for­mie wier­sza. Ta for­ma prze­no­si ener­gie typo­we dla doświad­cze­nia reli­gij­ne­go w posta­wę ponow­ne­go zawie­rze­nia tkan­ce świa­ta mate­rial­ne­go, jego ponow­ne­go oży­wie­nia.

Czy­li jakiś rodzaj mate­ria­li­stycz­nej ducho­wo­ści? Wpi­sał­byś w ten nurt innych spo­śród naj­waż­niej­szych dla Cie­bie auto­rów – Emer­so­na? Może Rorty’ego, przy­wo­ła­ną już Arman­tro­ut? Czy moż­na Two­im zda­niem wska­zać na jakąś łącz­ność tej tra­dy­cji i szki­co­wa­nej przez wspo­mnia­ne­go już Sosnow­skie­go linii „poszu­ki­wa­czy życia”, rene­ga­tów nowo­cze­sno­ści sta­ra­ją­cych się zna­leźć (mimo wszyst­ko, na prze­kór wszyst­kie­mu) jakieś życie „praw­dzi­we” poza tkan­ką Spek­ta­klu?

To jest podej­ście, na któ­re z chę­cią bym się zgo­dził, taki mate­ria­lizm nie­re­duk­cyj­ny. Cał­ko­wi­cie mate­ria­li­stycz­ny opis radze­nia sobie orga­ni­zmu w tere­nie jest tyl­ko jed­nym moż­li­wym opi­sem sta­nu tego orga­ni­zmu. Według mnie – tu się zda­je róż­ni­my – mate­ria nie wyzna­cza żad­ne­go osta­tecz­ne­go zna­cze­nia, ponie­waż nie posia­da swo­je­go języ­ka. Mówi­my my – kolej­ny­mi pró­ba­mi inte­rak­cji, kolej­ny­mi docie­ka­nia­mi. A zatem, świat cał­ko­wi­cie mate­rial­ny nie jest świa­tem pozba­wio­nym tajem­ni­cy. Te nasze inte­rak­cje – języ­ki docie­kań, kształ­ty tych języ­ków, ich spraw­ność, prze­ni­kal­ność, otwar­tość – z tego bie­rze się ducho­wość.

A sko­ro już o tym, to może jesz­cze taka nie­oczy­wi­sta kwe­stia – Whit­ma­now­ski gest zaufa­nia świa­tu czy otwar­cia na świat (bar­dzo traf­nie nazy­wasz to zawar­ciem przy­mie­rza) jest zwy­kle eufo­rycz­ny, jakoś unie­sio­ny czy pod­nio­sły, ale w cha­rak­te­ry­stycz­nie rado­sny i nie­rzad­ko hym­nicz­ny nie­mal czy trium­fal­ny spo­sób. Pokarm suwe­ren uni­ka pro­stych, ste­reo­ty­po­wo poetyc­kich „unie­sień”; i zary­zy­ko­wał­bym nawet stwier­dze­nie, że pod­sta­wo­wy jest dla tej książ­ki tryb kry­tycz­ny, wysta­wia­nie róż­nych obser­wa­cji i oczy­wi­sto­ści (choć­by rze­ko­mych języ­ko­wych „natu­ral­no­ści”) na moż­li­wość zaprze­cze­nia czy pod­wa­że­nia. Ale prze­cież jest tu coś wła­śnie z Whit­ma­now­skiej eufo­rii, z samo­na­pę­dza­ją­cej się rado­ści języ­ka… No dobrze, może spró­bu­ję nie klu­czyć i nara­żę się naj­wy­żej na posą­dze­nie o naiw­ność, ale – z Two­jej per­spek­ty­wy (w Two­im wła­snym pisa­niu, ale też w ogó­le w pisa­niu „poezji dziś”) jest miej­sce na moment eufo­rycz­ny? Da się korzy­stać z Whit­ma­now­skie­go unie­sie­nia, nie idąc w zwod­ni­czą pro­sto­tę bądź naiw­ność wła­śnie?

Eufo­ria – moc­ne sło­wo. Sygnał, jaki pły­nie do nas z pism Whit­ma­na, Dic­kin­son, Tho­re­au to komu­ni­kat czy­stej soma­tycz­nej eks­ta­zy dozna­wa­nej w fizycz­nym kon­tak­cie ze świa­tem. Sygnał ten w róż­nej posta­ci prze­cho­wu­je się u poetów ame­ry­kań­skich bliż­szych nam, na przy­kład u Wil­liam­sa i O’Hary. Ame­ry­ka Wil­liam­sa to ponow­nie odkry­ta lokal­ność i zwy­czaj­ność; rado­cha, z jaką wol­ny orga­nizm języ­ko­wy odkry­wa auto­no­mię swo­je­go opi­su tej lokal­no­ści. Pro­fe­sor Sła­wek mówił kie­dyś, że na przy­kład Wal­den Tho­re­au to takie ćwi­cze­nie się w czu­ciu mate­rial­ne­go kon­tak­tu ze świa­tem, poszu­ki­wa­nie auten­tycz­ne­go momen­tu bycia żywym w takim kon­tak­cie, odkry­cie „tar­cia” świa­ta. To się jakoś prze­ka­zu­je w wier­szach Wil­liam­sa i O’Hary, nawet, kie­dy odno­to­wu­ją zmę­cze­nie, stan cho­ro­bo­wy, bie­dę, brak i tęsk­no­tę. Moż­na powie­dzieć, że ist­nie­je w nich radość wła­sna same­go aktu bada­nia. To rodzaj ducho­wo­ści oby­wa­ją­cej się bez sank­cji zewnętrz­nej.

Poza tym, nawet jeśli ten rodzaj kon­tak­tu prze­wi­du­je bez­po­śred­niość dozna­nia, któ­ra nie jest już nam dana, to jed­nak pozo­sta­je do dys­po­zy­cji idea przej­ścia przez jakiś teren, prze­czu­cia go, nawet, jeśli to teren o bar­dzo wyso­kim stop­niu zapo­śred­ni­cze­nia, nasy­ce­nia tre­ścia­mi z dru­giej i trze­ciej ręki. To jest nasz teren, nasza „mate­ria”; i tak jak tam­ci poeci uzy­ski­wa­li dozna­nie bez­po­śred­nio­ści, któ­re wią­za­li być może z czymś mniej prze­two­rzo­nym, z bez­po­śred­nim doty­kiem – na przy­kład z odde­chem – to prze­cież dla nas „doty­kiem” sta­je się wła­śnie ta tech­ni­ka bada­nia, spo­sób wej­ścia w nasze sztucz­ne śro­do­wi­ska. Dla­cze­go uzy­ska­nie jakie­goś prze­su­nię­cia w sfe­rze wyobraź­ni, poję­cia, war­to­ści este­tycz­nej – takie­go prze­su­nię­cia, jakie sta­ra się wytwo­rzyć wiersz, a cza­sem nawet, w mniej­szej ska­li, poszcze­gól­ne ele­men­ty wier­sza – nie mia­ło­by nieść w sobie swo­je­go wła­sne­go ładun­ku bez­po­śred­nio­ści. Czy ono nie jest jakimś nowym „odczu­ciem”? Ist­nie­je dotyk, tar­cie, mate­rii, ale chy­ba cho­dzi o to, że on nigdy nie jest osob­ny od doty­ku i tar­cia wytwa­rza­ne­go przez myśl