Foliówka w końcu ląduje na ziemi

Karo­li­na Droz­dow­ska: Wie­le współ­cze­śnie wyda­wa­nych w Pol­sce nor­we­skich powie­ści trak­tu­je o miesz­kań­cach boga­tych dziel­nic Oslo, oso­bach sfru­stro­wa­nych nudą, prze­wi­dy­wal­no­ścią i bez­pie­czeń­stwem, któ­re daje im życie w spo­łe­czeń­stwie dobro­by­tu. Ta fru­stra­cja osią­ga nie­kie­dy takie pozio­my, że boha­te­ro­wie wpa­da­ją w kry­zy­sy egzy­sten­cjal­ne. W two­ich książ­kach znaj­du­je­my nato­miast wer­sję Nor­we­gii, o ist­nie­niu któ­rej zagra­nicz­ni czy­tel­ni­cy czę­sto nawet nie wie­dzą. Czy świa­do­mie zde­cy­do­wa­łaś się na odej­ście od domi­nu­ją­ce­go lite­rac­kie­go dys­kur­su na temat tego, czym jest współ­cze­sna Nor­we­gia?

Maria Navar­ro Ska­ran­ger: Tak, to był świa­do­my wybór. Zasad­ni­czo moż­na pisać o wszyst­kim, o czym się tyl­ko chce, ale ja piszę o rze­czy­wi­sto­ści, któ­rą sama naj­le­piej znam i w któ­rej dora­sta­łam. To mój świat i to w nim czu­ję się naj­le­piej. Nadal sta­no­wi to mój punkt wyj­ścia za każ­dym razem, gdy sia­dam do pisa­nia. Fakt, że ist­nie­je jakieś Oslo, któ­re dla wie­lu ludzi pozo­sta­je nie­zna­ne, wyda­je mi się zaska­ku­ją­cy. Może jest tak, że w powszech­nej opi­nii cała Nor­we­gia opły­wa w luk­su­sy, bo jeste­śmy naj­bo­gat­szym kra­jem na świe­cie, ale Nor­we­gia to rów­nież spo­łe­czeń­stwo kla­so­we. Oslo to na przy­kład bar­dzo podzie­lo­ne mia­sto, w któ­rym róż­ni­ce mię­dzy kla­sa­mi są napraw­dę wyraź­ne. Two­ja przy­na­leż­ność kla­so­wa nadal decy­du­je o tym, jakie będziesz miał w życiu moż­li­wo­ści. Książ­ki tema­ty­zu­ją­ce inne „kla­sy” i pisa­ne przez ich przed­sta­wi­cie­li nie powin­ny mieć tyl­ko cha­rak­te­ru dydak­tycz­ne­go, wzbo­ga­ca­ją­ce­go wie­dzę typo­we­go przed­sta­wi­cie­la kla­sy śred­niej, powin­no się je moim zda­niem rów­nież czy­tać i roz­ma­wiać o nich na ich wła­snych warun­kach.

Zade­biu­to­wa­łaś jako dwu­dzie­sto­lat­ka powie­ścią Alle utlen­din­ger har luk­ka gar­di­ner (Wszy­scy cudzo­ziem­cy mają zacią­gnię­te zasło­ny; 2015). Jest ona obra­zem mul­ti­kul­tu­ro­we­go śro­do­wi­ska mło­dzie­ży w Rom­sås, skąd sama pocho­dzisz. Co było two­ją inspi­ra­cją do napi­sa­nia tej książ­ki?

Chy­ba napi­sa­łam ją po pro­stu dla zaba­wy. Wcze­śniej nie pisa­łam zbyt wie­le, a to był pro­jekt, w któ­rym mogłam napraw­dę roz­wi­nąć skrzy­dła, spoj­rzeć z dystan­su na mój okres nasto­let­ni (któ­ry zawsze jest trud­nym cza­sem). Oka­za­ło się, że to inte­re­su­ją­ce doświad­cze­nie i dosko­na­ła roz­ryw­ka.

W swo­jej pierw­szej książ­ce, za któ­rą otrzy­ma­łaś Nagro­dę dla Debiu­tan­tów im. Tar­je­ia Vesa­asa, piszesz wła­sną wer­sją nor­weż­czy­zny, odle­głą od języ­ka lite­rac­kie­go, któ­ry domi­nu­je w więk­szo­ści współ­cze­snych powie­ści. Głów­ną boha­ter­ką jest czter­na­sto­let­nia Maria­na. Jej mat­ka jest Nor­weż­ką, a ojciec pocho­dzi z Chi­le, tym­cza­sem ona sama mówi czymś w rodza­ju języ­ka mie­sza­ne­go, nor­we­skim z ele­men­ta­mi brzmią­cy­mi jak urdu albo arab­ski. Dla kogoś, kto nie wie, jak wyglą­da śro­do­wi­sko mło­dzie­ży w Rom­sås, może się to wydać bar­dzo dez­orien­tu­ją­ce. Czy mogła­byś wyja­śnić, skąd wziął się ten język? Czy trud­no było prze­ło­żyć tę bar­dzo potocz­ną, „mówio­ną” wer­sję nor­weż­czy­zny na język lite­rac­ki?

Takim języ­kiem mówi­ło się wokół mnie gdy dora­sta­łam, był to język mło­dzie­żo­wy, któ­re­go uży­wa­li­śmy w codzien­nej komu­ni­ka­cji. Posta­no­wi­łam go zapi­sać, two­rząc w ten spo­sób pewien rodzaj sztucz­ne­go języ­ka lite­rac­kie­go, mogą­ce­go wyra­zić to, co sobie zaży­czy­łam. Nie było to w żad­nym razie zada­nie trud­ne, bo sama wła­dam tą wer­sją nor­weż­czy­zny i mam nad nią kon­tro­lę, jest to w pew­nym sen­sie mój język, albo język Maria­ny, no i oczy­wi­ście tro­chę wmie­sza­ło się w to wszyst­ko rów­nież wydaw­nic­two (śmiech).

Poroz­ma­wiaj­my o two­jej trze­ciej powie­ści Emi­ly fore­ver, któ­ra wła­śnie wycho­dzi w Pol­sce (w Nor­we­gii uka­za­ła się w 2021 roku). Poru­sza ona zagad­nie­nie kla­so­wo­ści, od któ­re­go zaczę­ły­śmy naszą dys­ku­sję. Głów­na boha­ter­ka, Emi­ly, to mło­da dziew­czy­na ocze­ku­ją­ca dziec­ka ze swo­im chło­pa­kiem, drob­nym prze­stęp­cą (któ­ry w pew­nym momen­cie ją zosta­wia). Emi­ly wyda­je się momen­ta­mi zupeł­nie bez­rad­na i nie­zdol­na do zadba­nia ani o sie­bie, ani o dziec­ko. Cza­sa­mi może się wyda­wać nie­zwy­kle iry­tu­ją­ca, ale mimo to piszesz o niej z dużą tro­ską i czu­ło­ścią. Jakie emo­cje budzi w tobie Emi­ly? Lubisz swo­ją boha­ter­kę?

Uwa­żam, że jest zupeł­nie bez­na­dziej­na, ale mimo to mam do niej dużo cie­płych uczuć. Chcia­łam potrak­to­wać poważ­nie i ją samą, i sytu­ację, w któ­rej się zna­la­zła. Emi­ly to młod­sza, nie­co zmie­nio­na i dużo bar­dziej wyco­fa­na wer­sja mnie samej, cza­sem też myślę o niej jako o przy­ja­ciół­ce z dzie­ciń­stwa. Em ma tyl­ko dzie­więt­na­ście lat, nie wol­no nam o tym zapo­mnieć, dopie­ro wcho­dzi w doro­słość, w żad­nym wypad­ku nie moż­na jej uznać za doj­rza­łą. Jest w cią­ży, więc zacho­dzą w niej zmia­ny rów­nież zwy­czaj­nie fizycz­ne, ma się stać kimś innym: mat­ką. Znaj­du­je się w poło­wie dro­gi mię­dzy sta­ły­mi punk­ta­mi życio­we­go opar­cia – i to pod każ­dym moż­li­wym wzglę­dem. A to prze­cież ogrom­ne wyzwa­nie i wiel­ka pró­ba.

W tej powie­ści cho­dzi pod wie­lo­ma wzglę­da­mi o punkt widze­nia, o to, jak Em patrzy na samą sie­bie, jak widzi ją oso­ba nar­ra­tor­ska, inni boha­te­ro­wie powie­ści oraz oso­by czy­ta­ją­ce. Spo­łe­czeń­stwo i w ogó­le wszy­scy inni wyra­bia­ją sobie zda­nie na temat tego, kim jest Em, tym­cza­sem ona sama nie wie, jak się zde­fi­nio­wać.

Moż­na odnieść wra­że­nie, że Emi­ly ma wokół sie­bie wie­lu ludzi, któ­rzy ją kocha­ją i pró­bu­ją o nią zadbać – mat­kę, ale może przede wszyst­kim sze­fa w skle­pie, w któ­rym pra­cu­je, i nie­co dzi­wacz­ne­go sąsia­da – te wszyst­kie oso­by chcą się o nią trosz­czyć, ale nie potra­fią tej tro­ski wyra­zić. Powieść może zostać odczy­ta­na jako histo­ria o mimo­wol­nym zanie­dba­niu emo­cjo­nal­nym – tym, że tak napraw­dę chce­my się sobą nawza­jem opie­ko­wać, ale z tego czy inne­go powo­du nie jeste­śmy w sta­nie. Myślisz, że to dobry klucz do czy­ta­nia two­jej książ­ki?

Owszem, moją powieść moż­na czy­tać jako histo­rię zanie­dba­nia – ze stro­ny spo­łe­czeń­stwa, a może poje­dyn­czych osób. To praw­da, Em żyje w samot­no­ści, choć ma wokół sie­bie ludzi pró­bu­ją­cych się nią przej­mo­wać lub wejść do jej życia. To zresz­tą w sumie nic dziw­ne­go, dziew­czy­na prze­cho­dzi kry­zys, a kto jest w ogó­le w takiej sytu­acji w sta­nie komu­kol­wiek pomóc? Myślę, że Em żyje rów­nież – pod wie­lo­ma wzglę­da­mi – w sta­nie wyklu­cze­nia: spo­łecz­ne­go, z cza­sem też eko­no­micz­ne­go (w powie­ści nie wyra­żo­no tego wprost, ale sądzę, że ten fakt będzie miał coraz więk­sze zna­cze­nie dla jej życia), języ­ko­we­go i tak dalej. Em jest samot­na, ale samot­ność wśród tych blo­ków, w dziel­ni­cach-sypial­niach dużych miast to zja­wi­sko dość powszech­ne, choć rów­nież zasta­na­wia­ją­ce, bo żyje się w dużym zagęsz­cze­niu, w takim śro­do­wi­sku nie powin­no się tak łatwo wypa­dać na mar­gi­nes, więc owszem, pod tym wzglę­dem jest to zanie­dba­nie. Choć trze­ba też zauwa­żyć, że Emi­ly nie wypa­da na ten mar­gi­nes tak do koń­ca, praw­da? Wyda­je mi się, że podob­ną samot­ność moż­na zoba­czyć w fil­mach Pozwól mi wejść czy Nie­wi­niąt­kach Eski­la Vog­ta – tu akcja rów­nież roz­gry­wa się w Rom­sås, a cała opo­wieść krę­ci się wokół samot­no­ści i zanie­dba­nia (choć doty­czy to dzie­ci). Podob­ny kli­mat znaj­dzie­my rów­nież w książ­kach Daga Sol­sta­da. Jego nie­prze­tłu­ma­czo­na dotych­czas na język pol­ski powieść For­søk på å beskri­ve det ugjen­nom­tren­ge­li­ge (Pró­ba opi­su nie­prze­nik­nio­ne­go) opo­wia­da o męż­czyź­nie, któ­ry nie­mal „dokle­ja się” do mło­dej rodzi­ny w Rom­sås. Myślę, że trze­ba być strasz­nie samot­nym, żeby żyć w taki spo­sób.

Jed­nym z naj­cie­kaw­szych moim zda­niem aspek­tów two­jej powie­ści jest trze­cio­oso­bo­wa, wszyst­ko­wie­dzą­ca oso­ba nar­ra­tor­ska – może­my odnieść wra­że­nie, że czę­sto jest nie­pew­na, waha się, błą­dzi, pró­bu­je róż­nych roz­wią­zań, pro­po­nu­je kil­ka wer­sji tej samej histo­rii i zmie­nia zda­nie w mia­rę postę­po­wa­nia akcji. Spra­wia to, ze Emi­ly fore­ver moż­na czy­tać jako coś w rodza­ju „pro­jek­tu w cią­głej kon­struk­cji”. Oso­bi­ście uwa­żam, że to bar­dzo śmia­ła decy­zja, by napi­sać powieść w ten spo­sób. Skąd wziął się ten pomysł? I co o nim sądzi­ło nor­we­skie wydaw­nic­two?

Czu­ję się bar­dzo ogra­ni­cza­na, gdy każe mi się mówić o róż­nych rodza­jach osób nar­ra­tor­skich w lite­ra­tu­rze: wszyst­ko­wie­dzą­cej, per­so­nal­nej, aukto­rial­nej i tak dalej. Koja­rzy mi się to ze szko­łą. Gdy sia­dam do pisa­nia, muszę odrzu­cić wszyst­kie zasa­dy, jeśli tego nie robię, zaczy­nam się ogra­ni­czać. Ale z dru­giej stro­ny to tro­chę para­dok­sal­ne, bo osta­tecz­nie w kon­tek­ście tej powie­ści mówię dużo o „oso­bie nar­ra­tor­skiej”, zupeł­nie jak­by to był jakiś pie­czo­ło­wi­cie wypra­co­wa­ny, świa­do­my lite­rac­ki zabieg, teraz to już na pew­no tak brzmi, ale w samym pro­ce­sie pisa­nia oso­ba nar­ra­tor­ska nigdy nie była tema­tem, a raczej czymś, co jak­by wyni­kło samo z sie­bie, zupeł­nie orga­nicz­nie. Roz­ma­wia­łam z moją oso­bą redak­tor­ską bar­dzo dużo o boha­te­rach, ale nigdy o nar­ra­cji. Mia­łam tu zupeł­nie wol­ną rękę.

Powieść na pew­no ma cha­rak­ter frag­men­ta­rycz­ny, a kom­po­zy­cja jest luź­na, dużo luź­niej­sza niż w moich dwóch poprzed­nich książ­kach, bo Emi­ly fore­ver jest napi­sa­na w trze­ciej oso­bie (w dwóch pierw­szych powie­ściach mamy pierw­szo­oso­bo­wą oso­bę nar­ra­tor­ską). Cho­ciaż wła­ści­wie cały czas piszę o tych samych oso­bach i rze­czy­wi­sto­ści. Nie umiem pisać o niczym innym niż o tych ludziach żyją­cych na pół­noc­no-wschod­nich obrze­żach Oslo i tro­chę mi to prze­szka­dza. Kon­struk­cja oso­by nar­ra­tor­skiej była więc moim spo­so­bem na zbu­do­wa­nie więk­sze­go dystan­su do tego świa­ta (z któ­re­go sama pocho­dzę), może też cho­dzi­ło o jakąś for­mę lite­rac­kiej obrób­ki rze­czy­wi­sto­ści? Ten spo­sób nar­ra­cji ma w sobie chy­ba dla mnie coś emo­cjo­nal­ne­go.

Powieść koń­czy się tak, że trud­no powie­dzieć, co dalej spo­tka Emi­ly. Myślisz, że boha­ter­kę cze­ka dobry los?

Raczej jakoś sobie pora­dzi, ale nie ma pew­no­ści, że będzie żyła tym życiem, któ­re oso­ba czy­ta­ją­ca postrze­ga jako dobre.

Na okład­ce nor­we­skie­go wyda­nia powie­ści widzi­my wala­ją­cą się po uli­cy folio­wą tor­bę. Wyglą­da ona może dość przy­gnę­bia­ją­co i bez­na­dziej­nie, ale to zdję­cie budzi jed­no­cze­śnie sko­ja­rze­nia z fil­mem Ame­ri­can Beau­ty i sce­ną o „naj­pięk­niej­szej rze­czy na świe­cie”. Sądzisz, że ta ilu­stra­cja jest ade­kwat­nym odzwier­cie­dle­niem życia Emi­ly?

Nigdy wcze­śniej nie myśla­łam o tej sce­nie, ale fakt, to praw­da. Em może być postrze­ga­na jako mokra pla­sti­ko­wa tor­ba, któ­ra leży na zie­mi, bo ktoś ją tam wyrzu­cił. Ale na zdję­ciu na okład­ce widać rów­nież migo­czą­cy pro­mień słoń­ca, moim zda­niem sym­bo­li­zu­ją­cy nadzie­ję albo cie­pło. A może poezję. Foliów­ka potra­fi łopo­tać na wie­trze, łatwo wzbi­ja się w powie­trze, pozwa­la się rzu­cać w tę i z powro­tem podmu­chom, ale w koń­cu lądu­je na zie­mi.

Pra­wa do wyda­nia Emi­ly fore­ver zosta­ły jak na razie sprze­da­ne do, mię­dzy inny­mi, Nie­miec, Fin­lan­dii i Szwe­cji. Czy mia­łaś już oka­zję się dowie­dzieć, jak oso­by czy­ta­ją­ce two­ją książ­kę w innych kra­jach zare­ago­wa­ły na taką „nie­nor­we­ską” – przy­naj­mniej w sto­sun­ku do tego, do cze­go przy­zwy­cza­ił nas rynek tłu­ma­czeń lite­rac­kich – nor­we­ską powieść?

Czy Emi­ly fore­ver na pew­no jest jaka „nie­nor­we­ska”? Myślę, że jest wręcz prze­ciw­nie, w tym sen­sie, że jej akcja umiej­sco­wio­na jest w sze­ro­ko poję­tym kra­jo­bra­zie Oslo. Uwa­żam, że powieść poru­sza uni­wer­sal­ną tema­ty­kę: bycie w cią­ży, roz­sta­nia, kry­zys, to się prze­cież dzie­je wszę­dzie. I nie jest bynaj­mniej nie­nor­we­skie.

Bar­dzo dzię­ku­ję za roz­mo­wę.