Głowa zaabordowana przez statek mózgowych piratów

Alek­san­dra Byr­ska: Cześć. Do kogo tak śnisz?

Zofia Kil­jań­ska: Olu, hej, hej! Dopie­ro po prze­czy­ta­niu czwar­ty raz tego zda­nia zro­zu­mia­łam, że to cytat. Widzisz, myślę, że lepiej wycho­dzi mi zada­wa­nie pytań niż odpo­wia­da­nie… bo jesz­cze nie wiem. Naj­praw­do­po­dob­niej ta oso­ba w ogó­le nie ist­nie­je.

Cytat i to z Two­je­go wier­sza :). Sło­wo „sen” poja­wia się zresz­tą u Cie­bie nie­ustan­nie w naj­róż­niej­szych kon­fi­gu­ra­cjach. Dla­cze­go sny? Do cze­go są Ci potrzeb­ne? Daw­niej uży­wa­no w lite­ra­tu­rze snów tro­chę jako uspra­wie­dli­wie­nia – na zasa­dzie „to dziw­ne obra­zy, ale to tyl­ko sen”, jestem pew­na, że Ty cze­goś takie­go nie potrze­bu­jesz. Kim jest Twój „czło­wiek, któ­ry śpi”?

Wiesz, nigdy nie sądzi­łam, że temat snów będzie dla mnie klu­czo­wy. Dopie­ro nie­daw­no zauwa­ży­łam, że tak jest. [śmiech]

Moja przy­go­da z przy­glą­da­niem się snom w ogó­le (nie pod kątem źró­dła inspi­ra­cji, a życia po pro­stu) zaczę­ła się dwa lata temu, kie­dy nagle zaczę­łam śnić ina­czej niż wcze­śniej. Jak­by moja gło­wa nagle zosta­ła zaabor­do­wa­na przez sta­tek mózgo­wych pira­tów, któ­rzy posta­no­wi­li zro­bić sro­gą impre­zę. Bo rze­czy­wi­ście – w moich snach bywa sro­go! – wszyst­ko jest strasz­nie inten­syw­ne, gło­śne, sil­ne, groź­ne.

Chy­ba to, co mnie prze­ra­ża, to poziom zło­żo­no­ści tych nowych snów. Na przy­kład na pozio­mie struk­tur cza­so­wych: prze­my­ka­ją mi w nar­ra­cjach o mnie (śnią­cej Zosi) posta­cie, któ­ry­mi „żyłam” przez ostat­nie tygo­dnie – wie­dzia­łam, co i kie­dy jadły, jak się czu­ły, po pro­stu nimi byłam, no i śniąc Zosią, to pamię­tam. Pamię­tam, jak się żyło, gdy miesz­ka­łam w tych oso­bach.

To skom­pli­ko­wa­nie zupeł­nie mnie przy­tła­cza. Bo śnią mi się też gigan­tycz­ne świa­ty z inny­mi pra­wa­mi fizy­ki. Albo wiel­kie maszy­ny-mia­sta, mia­sta-gigam­ro­wi­ska. Raz mia­łam sen, w któ­rym przed moimi ocza­mi mija­ły kolej­ne świa­ty, rozu­miesz, rze­czy­wi­stość za rze­czy­wi­sto­ścią – a widzia­łam je jak­by z bli­ska, w szcze­gó­łach (koła samo­cho­dów, lite­ry w książ­kach, ruch prze­chod­niów).

Czu­ję, że to we mnie zosta­je, no i że wpły­wa na moją codzien­ność. Chcąc nie chcąc: muszę to z sie­bie wyrzu­cić. Bo to jest za dużo. Bo nie daję rady już tego wszyst­kie­go w gło­wie pomie­ścić, rozu­miesz – cza­sa­mi budzę się bar­dziej zmę­czo­na niż przy kła­dze­niu się do łóż­ka. To pierw­szy powód, dla któ­re­go o tym piszę.

Dru­gi powód jest cał­kiem nie­chlub­ny. Bo – choć to prze­mi­łe, że nie podej­rze­wasz mnie o lite­rac­kie machloj­ki – nie­ob­ca mi jest tak­ty­ka nad­ra­bia­nia pew­nych bra­ków poprzez pisa­nie o zja­wi­skach, któ­re mnie doty­czą, na pozio­mie czy­sto abs­trak­cyj­nym. Myślę, że nie­ste­ty nazy­wa­nie cze­goś snem… no cóż, może nie zawsze, ale zda­rza się, że jest rodza­jem wymów­ki, uciecz­ki od odkry­cia w wier­szu Zosi (tej praw­dzi­wej).

Pomy­śla­łam, że Two­je wier­sze są tro­chę krzy­kiem oso­by prze­bu­dzo­nej z kosz­ma­ru lub w kosz­ma­rze zagu­bio­nej, nie­mo­gą­cej się obu­dzić. Pod­miot Two­ich wier­szy jest zmę­czo­ny i bez­rad­ny, wciąż jak­by zagu­bio­ny w kolej­nych labi­ryn­tach lub toną­cy. Woła o pomoc czy jest już za póź­no?

Cięż­ko powie­dzieć. Myślę, że na pew­no woła, bo nie daje rady ina­czej. Ale czy wie­rzy, że jesz­cze da się zmie­nić świat?

To tro­chę tak jak z kata­stro­fą eko­lo­gicz­ną. Czy ja w swo­im pry­wat­nym życiu wie­rzę, że da się ją zatrzy­mać? Nie wiem. Że da się przy­wró­cić życie ludziom, któ­rzy już z jej powo­du zgi­nę­li? Pew­nie, że nie, ale może wła­śnie trze­ba o tym krzy­czeć, wołać o pamięć, już nawet nie o pomoc.

Two­je wier­sze noszą żało­bę – kogo lub co stra­ci­ły?

Nigdy nie myśla­łam tak o moich wier­szach. Ale masz rację, Olu, spoj­rza­łam na mój zestaw poło­wo­wy, no i to się czu­je.

Cięż­ko mi więc mówić o moich wier­szach jako takich, a nie o moich pry­wat­nych żało­bach, bo szcze­rze – śred­nio pamię­tam to, dla­cze­go coś napi­sa­łam i o co mi cho­dzi­ło. Zakła­da­ła­bym, że boha­te­rom i boha­ter­kom moich tek­stów coś kie­dyś ode­bra­no, może nie tyl­ko im, ale wszyst­kim ludziom. Było to coś pięk­ne­go – a one/oni nie mogą zro­zu­mieć, jak ludzie dają radę nor­mal­nie żyć i nie usy­chać z tęsk­no­ty.

Ale nie wiem, chy­ba łatwiej wypo­wie­dzieć mi się o wła­snych doświad­cze­niach, któ­re prze­le­wam, czę­sto mimo­wol­nie, w tek­sty. Waż­ne jest dla mnie to, że od dzie­ciń­stwa postrze­gam życie tak, jak­by było linią cią­głą tra­ce­nia tego, co kocham. Im bar­dziej kogoś lub coś (na przy­kład miej­sce) kocham – a potra­fię kochać jak dzi­ka! – tym bar­dziej ude­rza mnie, że to nie jest na zawsze… Moje pierw­sze wspo­mnie­nia doty­czą uczu­cia tęsk­no­ty za tym, co było kie­dyś.

O, no i był jesz­cze Papież – śmierć Jana Paw­ła II. To jed­no z moich pierw­szych „moc­nych” wspo­mnień. Sie­dzie­li­śmy u dziad­ków, cały ekran w kwia­tach, i nagle ta wiel­ka trum­na, a ja w płacz, w ryk! Tego wie­czo­ru zro­zu­mia­łam (tro­chę mnie to strau­ma­ty­zo­wa­ło, mia­łam w koń­cu czte­ry lata), że ludzie są śmier­tel­ni i że moi rodzi­ce umrą.

Co do rze­czy­wi­stej żało­by, któ­rą nadal prze­ży­wam, powiem tyl­ko jed­ną rzecz, bo nie chcę się tutaj za bar­dzo odkry­wać. W tym roku zmar­ła też jed­na oso­ba, któ­rej nie zna­łam dobrze, ale jej śmierć ogrom­nie mną wstrzą­snę­ła. Rozu­miesz, to był pierw­szy pogrzeb, na któ­ry poje­cha­łam sama. Auto­bu­sem, nie rodzin­nym samo­cho­dem. Zawsze cho­dzi­łam na pogrze­by, któ­re były „rodzin­ne”, „wspól­ne”. Wte­dy uświa­do­mi­łam sobie, że wła­śnie się zaczę­ło – że „moich” pogrze­bów będzie coraz wię­cej. Coś się we mnie poła­ma­ło tego dnia. I wiem, że tego z powro­tem w kawał­ki nie uło­żę.

Pisząc mani­fest, wypo­wia­dasz się z per­spek­ty­wy pew­ne­go poko­le­nia, uży­wasz for­my „my”. O kim myślisz, gdy piszesz te sło­wa?

Uro­dzi­łam się w stycz­niu nowe­go tysiąc­le­cia. Jestem jed­ną z pierw­szych osób, któ­rych życie w cało­ści ukształ­to­wał XXI wiek. To kie­dy my byli­śmy w pod­sta­wów­ce, dzie­ci dosta­ły w swo­je ręce pierw­sze doty­ko­we tele­fo­ny. Nikt nie uczył nas, jak się korzy­sta z inter­ne­tu, czym to w ogó­le jest. Myślę, że wie­lu z nas zapła­ci­ło za to wyso­ką cenę. Zwa­lił się na nas – na bez­bron­ne dzie­cia­ki cał­ko­wi­cie nie­przy­go­to­wa­ne na taki szok – cały ogrom­ny świat. Tego nie dało się ogar­nąć. Po pro­stu się nie dało.

No tak, ale wia­do­mo – z tą prze­wrot­ną for­mą „my” trze­ba uwa­żać. Nie mówię, że wiem, co myśli moje poko­le­nie, zde­cy­do­wa­nie nie. Jeste­śmy tak róż­no­rod­ni, że serio cięż­ko to ogar­nąć (serio…). A ja zde­cy­do­wa­nie nie czu­ję się na tyle mądra, żeby pró­bo­wać takie rze­czy okre­ślać.

Chy­ba mówiąc „my”, mam na myśli ludzi, wła­ści­wie głów­nie dzie­ci, któ­re z tego głę­bo­kie­go szo­ku nie wyszły. Nie­któ­re z tych dzie­ci po pro­stu nie zdą­ży­ły się uniew­raż­li­wić, przy­zwy­cza­ić do całej feerii ata­ku­ją­cych nas bodź­ców.

A z dzieć­mi w jakimś sen­sie nadal się iden­ty­fi­ku­ję, bo spę­dzam z nimi dużo cza­su (chy­ba mi zosta­ło oglą­da­nie dzie­cię­cych fil­mów, czy­ta­nie dzie­cię­cych ksią­żek, bawie­nie się w sury­kat­ki na tram­po­li­nie).

Mówię też o nas, mło­dych doro­słych i nasto­lat­kach, któ­rzy ze stra­chem, ale i z naiw­ną, dzie­cię­cą wia­rą w świat patrzą w przy­szłość, w lata nazna­czo­ne pięt­nem eko­lo­gicz­nej kata­stro­fy i zwią­za­nych z nią kon­flik­tów.

Mogli­śmy mieć swo­je roman­se z, daj­my na to, Mło­dzie­żo­wym Straj­kiem Kli­ma­tycz­nym czy po pro­stu z akty­wi­zmem – i prze­je­cha­li­śmy się na tym, jak bar­dzo bez­sen­sow­ne wyda­ją się jed­nost­ko­we wysił­ki prze­ciw­sta­wia­nia się świa­tu wobec ogrom­nej, nie­kon­tro­lo­wa­nej maszy­ne­rii poli­ty­ki.

Ja niko­go w to „my” nie będę na siłę wci­skać. Myślę po pro­stu, że to, co piszę, ma szan­sę zare­zo­no­wać z tymi dzieć­mi i z tymi doro­sły­mi, któ­ry­mi kie­ru­je naiw­na cie­ka­wość świa­ta, tak sil­na, że nie potra­fią już zamknąć oczu.

W Two­ich tek­stach zasko­czył mnie ich w pew­nym sen­sie wojen­ny rys, na przy­kład w wier­szu „Raport”. Żyje­my w cza­sie woj­ny, któ­rej sta­ra­my się nie dostrze­gać? Budu­je­my swo­je życie na polu wal­ki i uda­je­my, że jest ogro­dem?

Tak, wciąż uda­je­my. Woli­my nie sku­piać się na tym, że ludzie umie­ra­ją z pra­gnie­nia „na sąsied­nim podwór­ku”. A wojen, małych i wiel­kich, są moim zda­niem tysią­ce.

Chce mi się krzy­czeć, kie­dy o tym myślę – na gra­ni­cy pol­sko-bia­ło­ru­skiej, co powin­no być dla wszyst­kich Pola­ków oczy­wi­ste (nie mam poję­cia, cze­mu tak nie jest), cier­pią bez­bron­ni, Bogu ducha win­ni ludzie. Razem ze zna­jo­my­mi posta­no­wi­li­śmy zaan­ga­żo­wać się w pomoc uchodź­com – ja jesz­cze cze­kam, żeby móc poje­chać poma­gać na miej­scu, ale paru moich zna­jo­mych już stam­tąd wró­ci­ło. Wszy­scy byli strau­ma­ty­zo­wa­ni, prze­ra­że­ni tym, co zoba­czy­li. Widzie­li gru­py ludzi z mały­mi dzieć­mi, ludzi, któ­rzy nie mie­li nic w ustach przez cały tydzień. Widzie­li oso­by okrut­nie pobi­te przez bia­ło­ru­ską straż gra­nicz­ną. Roz­ma­wia­li z uchodź­ca­mi, któ­rzy zmu­sze­ni byli grze­bać swo­ich bli­skich (zmar­łych z zim­na, pra­gnie­nia, gło­du czy wycień­cze­nia) w lesie.

Naj­gor­sze jest to, że chy­ba taka będzie nasza euro­pej­ska przy­szłość. Ten motyw wojen­ny wią­że się dla mnie ogó­łem z pro­gno­za­mi tego, jak mają wyglą­dać migra­cje kli­ma­tycz­ne. Nie spo­sób wyobra­zić sobie ich poko­jo­we­go prze­bie­gu. Raczej czar­ne mam wizje tego, jak to wszyst­ko będzie wyglą­da­ło.

No i co. Pisa­nie jest śmiesz­ne. Pisa­nie to jest nic, to cho­ler­nie mało.

Ale jeże­li już piszę (a nie potra­fię ina­czej), to nie uda­je mi się omi­jać tema­tów, któ­re do głę­bi mnie poru­sza­ją, mar­twią. Któ­re bolą jak nie wiem, wier­cą ciem­ną dziu­rę w moim ser­cu.

Oko­py, pod­ziem­ne kory­ta­rze, kre­cie nory… i zno­wu sny. To „miej­sca” bez­piecz­ne, dro­gi uciecz­ki, spo­so­by, by się scho­wać?

Mhm, owszem. Trze­ba jakoś w tej dzi­czy prze­trwać, jakoś się sobą zaopie­ko­wać. Ja wyobra­żam sobie miej­sca – na przy­kład taki bia­ły pokój, w któ­rym nicze­go nie sły­chać, nie widać, nie czu­jesz tam wła­sne­go cia­ła. Chy­ba odpo­wied­nią sztu­ką prze­trwa­nia w naszych cza­sach jest znaj­do­wa­nie bez­piecz­nych i STAŁYCH prze­strze­ni, tych wyobra­żo­nych lub nie. W któ­rych nie czu­jesz się odpo­wie­dzial­na i win­na temu, cze­mu nie zawi­ni­łaś.

To może być przy­sło­wio­we pie­le­nie wła­sne­go ogród­ka. Nie­któ­rzy odnaj­du­ją to miej­sce w roz­mo­wie z Bogiem. Nie­któ­rzy odda­ją się bez resz­ty wycho­wy­wa­niu dzie­ci. Nie­któ­rzy zasa­dzi­li wymy­ślo­ny las. Inni zako­pu­ją się w książ­kach. Jesz­cze innych ratu­je jakaś mag­ma mię­dzy­ludz­ka, w któ­rą daje się nura, kie­dy się kogoś poko­cha. Moim zda­niem dla każ­de­go TO gdzieś jest.

Opo­wiesz mi o ogro­dzie w Two­jej gło­wie? Czy nie­sie Ci on mimo wszyst­ko jakąś pocie­chę?

Jest w nim mnó­stwo pięk­nych rze­czy i spo­koj­nej prze­strze­ni, któ­ra nie przy­tła­cza. No ale napraw­dę nie­ła­two tłu­ma­czy się ogro­dy [wir­tu­al­ny uśmiech].