Imperium Dzieci to cały świat

Alek­san­dra Byr­ska: Impe­rium Dzie­ci to szcze­gó­ło­wo zapla­no­wa­na, pory­wa­ją­ca dys­to­pia, w któ­rej ele­men­ty tego, co zna­jo­me, i tego, co futu­ry­stycz­ne, są tak umie­jęt­nie sple­cio­ne, żeby­śmy jako czy­tel­ni­cy odczu­li nie­wy­go­dę i nie­po­kój. Na ile stro­na wizu­al­na budo­wa­nia nowe­go świa­ta mia­ła dla Cie­bie zna­cze­nie? Masz swo­ją mapę Impe­rium Dzie­ci?

Mar­ta Soko­łow­ska: Impe­rium Dzie­ci to pro­jekt total­ny, to jest cały świat, z któ­re­go nie ma dro­gi uciecz­ki, i jako taki zawie­ra w sobie wszyst­ko, co nie­zbęd­ne. Ze wzglę­du na swo­ją roz­le­głość moja mapa nie może być wyobra­żo­na i opi­sa­na w stu pro­cen­tach. Skła­da się jed­nak z topo­sów, wśród któ­rych znaj­du­ją się prze­strze­nie speł­nia­ją­ce odręb­ne funk­cje. Jest więc dom zaba­wy peł­nią­cy funk­cję eks­plo­ra­cji dzie­ciń­stwa, jest plac męczeń­stwa, są mini­ster­stwa – miej­sca two­rze­nia kon­cep­cji i sys­te­mo­wej kon­tro­li, jest pod­zie­mie – szcze­li­na, któ­ra sta­je się anty-Impe­rium, są prze­strze­nie pry­wat­ne, w któ­rych tej pry­wat­no­ści jest nie­wie­le, bo sys­tem widzi i kon­tro­lu­je wszyst­kich poprzez sieć baby rin­gów. Jeśli topos jest tema­tem, to musi zostać odda­ny tak, by odróż­niał się od inne­go topo­su. Topo­sy mają kon­kret­ne zna­cze­nia. Cza­sem zmie­nia­ją swo­je zada­nie – na przy­kład obszar wywal­czo­nej wol­no­ści sta­je się cmen­ta­rzy­skiem.

Pomię­dzy topo­sa­mi znaj­du­ją się prze­strze­nie zakry­te, któ­rych ist­nie­nia – jako czy­tel­nicz­ki i czy­tel­ni­cy – może­my się domy­ślać. Boha­te­ro­wie wyła­nia­ją się z pew­nych punk­tów, zmie­rza­ją do kolej­nych, a po dro­dze ule­ga­ją trans­for­ma­cji. My doświad­cza­my wycin­ków tych trans­gre­syj­nych podró­ży.

Oprócz mapy spo­łecz­no-poli­tycz­nej jest też prze­strzeń men­tal­na wyni­ka­ją­ca z pozy­cji, któ­rą zaj­mu­je postać, i aspi­ra­cji, jakie uze­wnętrz­nia. To swo­iste pojem­ni­ki myśli, tema­ty towa­rzy­szą­ce posta­ciom na dro­dze ku ich „prze­zna­cze­niu”.

Wbrew temu, co moc­no suge­ru­je tytuł, nie jest to książ­ka o dzie­ciach.

To praw­da. Impe­rium Dzie­ci nie jest książ­ką o dzie­ciach.

Kim albo czym zatem jest dziec­ko w tej książ­ce? Celo­wo for­mu­łu­ję pyta­nie w taki spo­sób, ponie­waż nie mogę oprzeć się wra­że­niu, że posłu­gu­jesz się dziec­kiem jako sym­bo­lem – wyznacz­ni­kiem sta­tu­su spo­łecz­ne­go i sty­lu życia, przed­mio­tem pożą­da­nia, tro­chę mitycz­ną nie­win­ną i okrut­ną isto­tą, nie ma tu nato­miast peł­no­praw­nych dzie­cię­cych boha­te­rów. Nawet A‑Lila wyda­je się tu waż­na przede wszyst­kim poprzez jej oddzia­ły­wa­nie na doro­słych, jest wyzwa­la­czem zda­rzeń, ale tak napraw­dę jej nie pozna­je­my.

Kim lub czym jest dziec­ko? Pew­nie tym wszyst­kim, co wymie­ni­łaś, i jesz­cze walu­tą, i nadzie­ją na prze­ka­za­nie genów, i punk­tem odnie­sie­nia, i środ­kiem kon­tro­li spo­łecz­nej, i mia­rą suk­ce­su, i szan­są na prze­ży­cie wła­sne­go, lep­sze­go dzie­ciń­stwa, i po pro­stu czło­wie­kiem. Dla każ­dej z posta­ci dziec­ko jest czymś/kimś innym.

Nato­miast klu­czo­wa wyda­je mi się kwe­stia: kim jest dziec­ko w sys­te­mie tota­li­tar­nym opar­tym na idei ochro­ny dzie­ci przed gło­dem, cho­ro­bą, cier­pie­niem i nad­uży­ciem. Ten para­doks stwa­rza wię­cej moż­li­wo­ści inter­pre­ta­cji. Czy taki osob­nik sta­je się świad­kiem we wła­snej spra­wie?

Wła­śnie dla­te­go, że odpo­wie­dzi ist­nie­je tak wie­le, odno­szę wra­że­nie, że pyta­niem zada­wa­nym moc­no w Impe­rium Dzie­ci jest dla mnie to, czym tak napraw­dę sta­je się pra­gnie­nie posia­da­nia dziec­ka. Co zna­czy ono dla boha­te­rów książ­ki – jak już zazna­czy­łaś, dla każ­de­go z nich odpo­wiedź będzie nie­co inna – ale też co to ozna­cza w dzi­siej­szym, real­nym spo­łe­czeń­stwie?

Co roku na świe­cie rodzi się ponad sto trzy­dzie­ści milio­nów dzie­ci. Część tych naro­dzin, zapew­ne zna­czą­ca, to naro­dzi­ny ocze­ki­wa­ne i uświa­do­mio­ne. Do tego docho­dzą oso­by, któ­re pra­gną zostać rodzi­ca­mi, ale ich marze­nie nie może się urze­czy­wist­nić. Mamy więc dużą licz­bę jed­no­stek, któ­rych moty­wa­cje do posia­da­nia dziecka/dzieci muszą być hete­ro­ge­nicz­ne.

Łatwiej odpo­wie­dzieć mi na pyta­nie w kon­tek­ście moich boha­te­rów i boha­te­rek. Tu spra­wa jest prost­sza, ponie­waż posia­da­nie dziec­ka ozna­cza nie tyl­ko wyso­ki sta­tus spo­łecz­ny, ale też nie­uświa­do­mio­ny przy­mus awan­su zapro­jek­to­wa­ny przez Impe­rium. Chcesz być czę­ścią wspól­no­ty, chcesz być na szczy­cie, zna­czy: chcesz dziec­ka – tak brzmi codzien­ny prze­kaz.

Takie ogo­ło­ce­nie z bez­in­te­re­sow­no­ści zaciem­nia spra­wę. Trud­no jest bowiem podej­rze­wać, że pra­gnie się dziec­ka dla nie­go same­go. Pod spodem czai się oba­wa, że potom­ka pożą­da się jedy­nie z przy­czyn mer­kan­tyl­nych. Dziec­ko z miło­ści? Trud­no w to uwie­rzyć, gdy wraz z naro­dzi­na­mi otrzy­mu­je się od Impe­rium powszech­ny podziw i nie­ogra­ni­czo­ne wspar­cie eko­no­micz­ne.

Waż­ne dla Two­jej książ­ki sło­wo: „sys­tem”. Ten, któ­ry rzą­dzi Mia­stem Dzie­ci, jest nie­wąt­pli­wie prze­ra­ża­ją­cy. Z cze­go się rodzi – z poczu­cia winy czy z gnie­wu? 

Sys­tem rodzi się ze stra­chu. Sys­tem to pró­ba okieł­zna­nia tego, co prze­ra­ża.

Za źró­dło sys­te­mu moż­na uznać tak­że tą, któ­ra go stwo­rzy­ła. Jakie są Two­je rela­cje z A‑Carycą?

Są tacy ludzie, któ­rzy lubią narzu­cać innym swo­ją wolę. Powo­łu­ją się przy tym na róż­ne, mniej lub bar­dziej szla­chet­ne argu­men­ty. Są też ludzie, któ­rzy nie lubią, gdy ktoś im coś naka­zu­je. Wol­ność trak­tu­ją jako war­tość nad­rzęd­ną. Cier­pią, gdy czu­ją się zma­ni­pu­lo­wa­ni, ujarz­mie­ni czy ocen­zu­ro­wa­ni. Przy­mus spra­wia, że tra­cą chęć do życia, tra­cą kon­takt ze sobą i popa­da­ją w cho­ro­bę. Bar­dzo źle zno­szą sys­te­my, w któ­rych nie ma miej­sca na podej­mo­wa­nie samo­dziel­nych decy­zji. I nagle znaj­du­ją się w sytu­acji bez wyj­ścia. Bli­sko mi do takich osób. Jaka zatem była­by moja rela­cja z A‑Carycą, kre­ator­ką sys­te­mu, z któ­re­go nie mogła­bym uciec? Myślę, że podziw dla wiel­kiej wizjo­ner­ki ustą­pił­by miej­sca nie­zgo­dzie, a może nawet cze­muś wię­cej. Ale nawet ta prze­mo­co­wa sytu­acja nie jest jed­no­znacz­na, bo trud­no odmó­wić A‑Carycy zacnych pobu­dek. A‑Caryca nie odbie­ra wszyst­kie­go, w zamian za wol­ność ofia­ro­wu­je bez­piecz­ne, logicz­nie uło­żo­ne życie. Gra­ni­ca mię­dzy stwo­rze­niem sys­te­mu tota­li­tar­ne­go na uży­tek ochro­ny dys­kry­mi­no­wa­nej gru­py a potrze­bą kon­tro­lo­wa­nia pod każ­dym innym pre­tek­stem jest bar­dzo cien­ka. I ta ambi­wa­len­cja jest naj­gor­sza. Bar­dzo trud­no jest się wydo­być z sytu­acji przy­mu­su, gdy poza poczu­ciem wła­sne­go dys­kom­for­tu bra­ku­je wyraź­nych argu­men­tów na znie­wo­le­nie. Wszyst­ko wyda­je się zama­za­ne, wąt­pli­we, bra­ku­je idei: co w zamian. Łatwo zwąt­pić w sie­bie, gdy stoi się naprze­ciw apa­ra­tu wła­dzy, a jed­no­cze­śnie jest się czę­ścią sys­te­mu.

W A‑Carycy, tak jak w jej dzie­le, czy­li w Impe­rium Dzie­ci, jest coś nie­moż­li­wie nie­jed­no­znacz­ne­go i nie­po­ko­ją­ce­go, a jed­nak nie mam wąt­pli­wo­ści, że naj­gor­sze dopie­ro nadej­dzie – A‑Car będzie bar­dziej bez­względ­ny, praw­da?

Póki trwa Impe­rium Dzie­ci, każ­dy, kto przyj­dzie po A‑Carycy, będzie nią i tyl­ko nią… ale bar­dziej. Czy następ­ca sta­nie się wład­cą bar­dziej okrut­nym, czy bar­dziej wyro­zu­mia­łym – tego nie umiem w tej chwi­li roz­strzy­gnąć. Mogę fan­ta­zjo­wać, że ten zapał neo­fit­ki i oso­bi­sta moty­wa­cja A‑Carycy u kon­ty­nu­ato­rów jej myśli nie będą mia­ły racji bytu. Jeśli bra­ku­je pod­wa­li­ny emo­cjo­nal­nej, tego źró­dła strasz­nej nad­si­ły, to co spra­wia, że uda­je się trzy­mać wszyst­kich w gar­ści? Może wła­śnie czy­sta prze­moc? W tym zna­cze­niu two­ja intu­icja, że następ­ca lub następ­czy­ni będzie kimś bar­dziej bez­względ­nym, jest słusz­na. Ale może ist­nie­je inny model dzie­dzi­cze­nia „pań­stwa opre­sji”?

Zakoń­cze­nie zosta­wia czy­tel­ni­ków z wie­lo­ma pyta­nia­mi. Jed­nym z nich jest dla mnie wąt­pli­wość – co sta­nie się z A‑Lilą? Myślisz, że to ona – oso­ba, któ­ra mia­ła oka­zję doświad­czyć dwóch twa­rzy sys­te­mu – będzie kolej­ną, któ­ra w przy­szło­ści zastą­pi A‑Cara?

To pyta­nie mogę odczy­tać jako pra­gnie­nie, z któ­rym się już zetknę­łam: oto po cza­sach mro­ku i zła przyj­dzie ktoś pięk­ny i czy­sty, kto po nas posprzą­ta. Ktoś mądrzej­szy od nas, choć jeden z nas. Taka lep­sza wer­sja nas samych. Bo nam się nie uda­ło. Zabra­kło cza­su lub wewnętrz­ne­go prze­ko­na­nia. Nie­wy­klu­czo­ne, że gdy­by powsta­ła kolej­na część Impe­rium Dzie­ci, to A‑Lila – ta zło­ta, bez­kom­pro­mi­so­wa nasto­lat­ka – sta­nę­ła­by na cze­le… no wła­śnie. Muszę się tu zatrzy­mać. Natu­ral­nym zakoń­cze­niem tego zda­nia jest: „…zastą­pi­ła­by poprzed­ni­ka i sta­nę­ła na cze­le Impe­rium”. Ale czy to nie kolej­ne ogra­ni­cze­nie? Czy zawsze musi ktoś stać na cze­le innych? Czy nie umie­my wyobra­zić sobie ina­czej zor­ga­ni­zo­wa­nych spo­łe­czeństw?

Pod wie­lo­ma wzglę­da­mi to, o czym piszesz, już się wyda­rza. Pomi­ja­jąc spra­wy sys­te­mo­we, zasta­na­wia mnie też, jaki doro­sły wyra­sta w kul­tu­rze pod­po­rząd­ko­wa­nej dzie­ciom – powieść suge­ru­je, że nie­doj­rza­ły, wygna­ny z raju i w pewien spo­sób cele­bru­ją­cy swo­je odrzu­ce­nie, nie­przy­go­to­wa­ny do pono­sze­nia jakiej­kol­wiek odpo­wie­dzial­no­ści, pie­lę­gnu­ją­cy marze­nie o powro­cie do dzie­ciń­stwa jako jedy­nym moż­li­wym spo­so­bie na odczu­wa­nie szczę­ścia. To chęć zamia­ny wol­no­ści na to, co łatwe?

Trud­no porów­nać Impe­rium Dzie­ci do kra­jów skan­dy­naw­skich (bo myślę, że je masz na myśli), w któ­rych dziec­ko trak­to­wa­ne jest z należ­nym mu sza­cun­kiem. To, co łączy te miej­sca z Impe­rium, sta­no­wi led­wie jeden punkt: sto­su­nek osób doro­słych do naj­młod­szych. Nato­miast bez­względ­ność reali­zo­wa­nia tych szla­chet­nych idei wpro­wa­dza zna­czą­cą róż­ni­cę, któ­rej chy­ba szu­ka­my.

Bar­dziej niż o kra­jach skan­dy­naw­skich myślę raczej o kul­tu­rze wyrę­cza­nia dziec­ka i zwal­nia­nia go z wszel­kiej odpo­wie­dzial­no­ści, któ­ra poja­wia się chy­ba wszę­dzie. Uwol­nie­nie od kon­se­kwen­cji wła­snych dzia­łań jest dla mnie, para­dok­sal­nie, rodza­jem ubez­wła­sno­wol­nie­nia, pozba­wie­nia moż­li­wo­ści bun­tu. Coś takie­go w zwie­lo­krot­nio­nym wymia­rze wyda­rza się w Impe­rium Dzie­ci poprzez sze­reg sys­te­mo­wych dzia­łań pro­wa­dzo­nych przez wła­dzę.

Dla­te­go posta­wi­ła­bym sobie pyta­nie: co wyro­śnie z dobrze trak­to­wa­nych dzie­ci żyją­cych w sys­te­mie tota­li­tar­nym? Może two­je odczy­ta­nie, że takie oso­by zamie­nią się w ludzi nie­doj­rza­łych bie­rze się wła­śnie z tego uwa­run­ko­wa­nia? Z wizji sys­te­mu gwał­cą­ce­go isto­tę czło­wie­czeń­stwa, któ­rą jest wol­na wola.

Pry­wat­nie jestem za eman­cy­pa­cją wszyst­kich grup spo­łecz­nych, w tym dzie­ci, któ­re zasłu­gu­ją na osta­tecz­ne wydo­by­cie się z histo­rii zanie­dbań, wyzy­sku i bez­pra­wia. Każ­dy pro­ces eman­cy­pa­cyj­ny jest dłu­go­trwa­ły i nie­jed­no­rod­ny. Podej­rze­wam, że dzie­ci wycho­wa­ne w puchu skoń­czą jak wszy­scy, z wąt­pli­wo­ścia­mi. Ale zgod­nie z tym, od cze­go zaczę­ły­śmy naszą roz­mo­wę, Impe­rium Dzie­ci to nie jest książ­ka o dzie­ciach. O czym więc jest? Zachę­cam do wła­snych, wol­nych od wszel­kich suge­stii inter­pre­ta­cji.