Język łamanego oporu

Jakub Skur­tys: Jaku­bie, roz­ma­wia­my z oka­zji wyda­nia Two­jej trze­ciej książ­ki poetyc­kiej. Książ­ka jest poważ­na i o waż­nych spra­wach, więc zacznę pro­wo­ka­cyj­ne od jej koń­ca – „w przeded­niu jutra opła­ku­ję wczo­raj”. Jak bli­sko Ci obec­nie do Ada­ma Zaga­jew­skie­go, do jego „opie­wam oka­le­czo­ny świat”?

Jakub Pszo­niak: Do Zaga­jew­skie­go jest mi chy­ba bli­żej, niż bym sobie tego życzył. I czym bar­dziej sobie to uświa­da­miam, tym bar­dziej sta­ram się od tej prze­ra­ża­ją­cej praw­dy uciec, a jed­no­cze­śnie tym moc­niej się z nią godzę. Z wie­kiem się czło­wiek zaga­jewsz­czy, to natu­ral­na kon­dy­cja orga­ni­zmu. Roz­dzie­ram się w tej kwe­stii jak ban­daż, mówiąc samym Zaga­jew­skim z tomu, któ­re­go tytuł – Oda do wie­lo­ści – mógł­by być też jakąś odpo­wie­dzią na Two­je pyta­nie. Ale to Zaga­jew­ski z cza­sów, kie­dy był młod­szy ode mnie. Bo, cho­ciaż wyda­je się to nie­moż­li­we, był taki czas. Rodzi­łem się mniej wię­cej wte­dy, kie­dy pisał ten wiersz – jed­ną z naj­pięk­niej­szych miło­snych minia­tur: „Twój tele­fon prze­rwał mi pisa­nie listu do cie­bie. Nie prze­szka­dzaj mi, gdy z tobą roz­ma­wiam”. Się­gam po Zaga­jew­skie­go młod­sze­go ode mnie czę­ściej i z więk­szą satys­fak­cją niż po Zaga­jew­skie­go ode mnie star­sze­go. Nie­ste­ty te pro­por­cje się wraz z cza­sem zmie­nia­ją.

Ale Zaga­jew­ski też jest mi w jakiś spo­sób bli­ski z powo­du swo­jej bio­gra­fii, któ­ra jest w nie­któ­rych istot­nych aspek­tach rów­no­le­gła do losów mojej rodzi­ny. A wia­do­mo, że poezja się z bio­gra­fii rodzi. Lwów, Śląsk, wypę­dze­nie, opo­zy­cja. Kom­po­stu­ję w sobie te histo­rie czę­sto w nie­zdro­wy spo­sób. Oczy­wi­ście nie sta­wiam god­ne­go głę­bo­kie­go ukło­nu życio­ry­su Zaga­jew­skie­go obok swo­jej, nud­na­wej i w mia­rę cie­plar­nia­nej bio­gra­fii.

Naj­więk­szą róż­ni­cę widzę w tym, że ja, choć wolał­bym opie­wać, to raczej opła­ku­ję, Myślę, że wyni­ka to z jakie­goś moje­go defi­cy­tu – może kie­dyś uda mi się go nazwać.

Mia­ło być pro­wo­ka­cyj­nie, bo wyda­je się, że mało któ­ry poeta o nie­co bar­dziej lin­gwi­stycz­nym zacię­ciu chciał­by być zesta­wia­ny w takim ukła­dzie, a tu jed­nak – nie dość że wybrną­łeś, to jesz­cze z taką histo­rią. No to sko­ro już z mło­dym Zaga­jew­skim popła­ka­li­śmy, to może w dru­gą stro­nę. Daw­no, bo przy oka­zji Chy­ba na pew­no – świat był ciut inny, ale jak­by spoj­rzeć uważ­niej, to chy­ba nie aż tak – pisa­łem, że są tam wyraź­ne momen­ty, gdy „autor ter­mi­nu­je w szko­le Kon­ra­da Góry” i zno­wu raczej tego wcze­sne­go, żar­li­we­go niż tego aneg­do­tycz­ne­go z teraz. Czy z Two­jej per­spek­ty­wy mia­ły miej­sce jakieś wyzwo­li­ny?

Poważ­na odpo­wiedź na cie­ka­wą pro­wo­ka­cję oka­zu­je się cza­sem jesz­cze bar­dziej od niej pro­wo­ka­cyj­na! Ale Zaga­jew­ski bywał napraw­dę wiel­kim poetą, nie­spra­wie­dli­we jest spro­wa­dza­nie go jedy­nie do figu­ry z mema, choć nie­za­prze­czal­nie drze­mał w jego póź­niej­szych wier­szach, posta­wach i pozy­cji memicz­ny poten­cjał. Mnie w poezji czę­sto pocią­ga­ją świa­ty, któ­re nie są moje, dyk­cje i tema­ty róż­ne od moich. Od począt­ku moje­go pisa­nia – a zaczą­łem pisać wier­sze na tyle póź­no, że mia­łem już świa­do­mość pew­nych puła­pek – dba­łem o to, żeby mówić wła­snym gło­sem. Jeśli poja­wia­ły się w moich wier­szach jakieś podo­bień­stwa do innych gło­sów, to wyni­ka­ły one bar­dziej z pokre­wień­stwa tem­pe­ra­men­tów, wraż­li­wo­ści i opty­ki niż z poetyc­kich fascy­na­cji.

Żeby przejść przez wyzwo­li­ny trze­ba być wcze­śniej w jakimś cechu, a ja do żad­ne­go nigdy nie nale­ża­łem i nie mia­łem naj­mniej­szej ocho­ty się zapi­sy­wać. Skła­da­nie podań o zwo­ła­nie komi­sji i sta­ra­nie się o urzęd­ni­cze świa­dec­twa mnie odpy­cha. Ale sta­ra­łem się też nie ter­mi­no­wać u same­go sie­bie. Mówić swo­im gło­sem, ale jed­no­cze­śnie róż­ni­co­wać go. Stąd odręb­ny od dwóch poprzed­nio wyda­nych tomów, a pisa­ny rów­no­le­gle do nich Kar­ni­ster.

Sko­ro wywo­ła­łeś tytuł – „kar­ni­ster” to też kar­ni­sta, kara, kolo­nia kar­na, i wszyst­kie ele­men­ty apa­ra­tu repre­sji i cen­zu­ry, któ­re wpro­wa­dzasz w swój tekst, snu­jąc opo­wieść w grun­cie rze­czy o Rosji, o jej sta­nie umy­słu, dopie­ro potem o linii fron­tu prze­bie­ga­ją­cej przez Ukra­inę. Cze­mu Rosja zastą­pi­ła Śląsk i jaka to jest Rosja? Cza­sem mam wra­że­nie, że to opo­wieść, z któ­rej wyła­nia się puti­now­ski impe­ria­lizm, a cza­sem, że to wciąż ZSRR Sta­li­na.

Bo dzi­siej­sza Rosja to jest ZSRR z bóla­mi fan­to­mo­wy­mi, w któ­rym na pocho­dach obok por­tre­tów Sta­li­na nosi się por­tret cara i kro­pi­dło. Kon­tekst woj­ny, któ­ry stał się w spo­sób oczy­wi­sty dla wier­szy naj­istot­niej­szy, poja­wił się, gdy pierw­sza wer­sja książ­ki była goto­wa. Wła­ści­wie cała pierw­sza część tomu pocho­dzi w nie­zmie­nio­nej for­mie z tam­te­go, poprze­dza­ją­ce­go peł­no­ska­to­wą inwa­zję, cza­su. Prze­ra­ża­ją­cy, impe­rial­ny cień Rosja rzu­ca­ła na świat znacz­nie wcze­śniej. Pisa­łem o nim wów­czas w kon­tek­ście tego, że puti­now­ski model zaczął być trak­to­wa­ny w Euro­pie wów­czas – ku moje­mu prze­ra­że­niu – jako atrak­cyj­na alter­na­ty­wa dla demo­kra­cji. Nie chcę, żeby to brzmia­ło jak przy­pi­sy­wa­nie sobie jakieś kasan­drycz­nej zdol­no­ści. Ten ule­pio­ny z gów­na golem z dru­tem kol­cza­stym zastę­pu­ją­cym krę­go­słup nie stał się nie­spo­dzie­wa­nie agre­syw­ny w 2022 roku. Pyta­niem było nie „czy” sta­nie się to, co się sta­ło, tyl­ko „kie­dy”.

Pew­nie na ten cień jestem szcze­gól­nie wyczu­lo­ny przez to, od cze­go wyszli­śmy. W moją rodzin­ną histo­rię się ten cień nie­usu­wal­ne wżarł. Lwów, Śląsk, Sybir, listy pry­skryp­cyj­ne, ten pra­dzia­dek od cho­wa­nia chle­ba pod podusz­ką, któ­ry wró­cił i do koń­ca życia łaził z bro­dą jak mnich i w suk­ma­nach, żeby go za bur­żu­ja kto nie wziął i znów nie wywiózł. Ten dru­gi pra­dzia­dek od prze­strze­lo­ne­go płu­ca i meda­li, któ­re bab­cia poka­zy­wa­ła mamie, mówiąc „tyl­ko nie mów niko­mu”, z tej dziw­nej woj­ny, któ­rej w PRL-owskiej histo­rio­gra­fii nie było, a teraz się oka­za­ło, że to nie płu­co pra­dziad­ka zasła­nia­ło Pol­skę tyl­ko Mat­ka Boska i jej płaszcz. Perio­dy­za­cja „za pierw­sze­go Moska­la – za Niem­ca – za dru­gie­go Moska­la”, te zamar­z­nię­te na saniach dzie­ci, o któ­rych się u mnie w domu opo­wia­da­ło przez czte­ry poko­le­nia. Rosłem w tym i ten cień się też we mnie wżarł.

Naj­więk­sza róż­ni­ca mię­dzy ludź­mi kre­sów i Ślą­za­ka­mi pole­ga chy­ba na spo­so­bie wska­zy­wa­nia rze­czy waż­nych. Ci pierw­si o nich bez prze­rwy mówią, ci dru­dzy o nich mil­czą. Ja się uro­dzi­łem na sty­ku tych dwóch świa­tów i noszę w sobie nie­zdro­wo te oba sprzecz­ne impe­ra­ty­wy.

Kar­ni­ster to książ­ka osob­na – pisa­łem ją rów­no­le­gle z moimi dwo­ma poprzed­ni­mi toma­mi. Inny był rów­nież spo­sób pra­cy nad nią. Rosja oczy­wi­ście nie zastą­pi­ła w mojej wyobraź­ni Ślą­ska – to po pro­stu książ­ka o czymś innym niż poprzed­nie, choć nie­któ­re wąt­ki, oczy­wi­ście, się w nich zazę­bia­ją. Zarów­no w debiu­cie, jak i dru­giej książ­ce też zresz­tą Śląsk nie był jedy­nym tema­tem.

Kar­ni­ster to książ­ka odręb­na zarów­no tema­tycz­nie, jak i for­mal­nie. Jedy­na, jaką napi­szę być może taką meto­dą, jedy­na skon­stru­owa­na w ten spo­sób. Nie chcę być auto­rem jed­ne­go, bez­piecz­ne­go tema­tu i języ­ka, jed­ne­go, pisa­ne­go na nowo wier­sza… Mogę Cię zapew­nić, że kolej­na książ­ka będzie znów czymś zupeł­nie innym. I będę w niej rów­nież gadał i mil­czał o czymś bar­dzo waż­nym, na przy­kład o sobie.

Na geo­po­li­tycz­nych pro­gno­zach się nie znam, pozo­sta­ję na pozio­mie audy­cji „Na dachu świa­ta” i memów o Bar­to­sia­ku .Ale o tej meto­dzie musisz coś powie­dzieć. Czym się róż­ni­ła od Chy­ba na pew­no i Lorem ipsum? Sko­ro rze­czy te były pisa­ne rów­no­le­gle, a tak suge­ru­je nawet dopi­sek odau­tor­ski, to czy jest jakiś impuls albo tech­ni­ka, któ­re spra­wia­ją, że te wier­sze wylą­do­wa­ły wła­śnie w Kar­ni­strze? Czy to raczej kwe­stia tema­tu?

Bismarck twier­dził, że ludzie nie powin­ni widzieć, jak robi się kieł­ba­sę, poli­ty­kę i książ­ki poetyc­kie. Ale zgo­da – zdra­dzę ci to, tyl­ko niko­mu nie mów.

Kar­ni­ster – w prze­ci­wień­stwie do moich poprzed­nich ksią­żek – nie jest zbio­rem wier­szy, tyl­ko cało­ścią o zało­żo­nych uprzed­nio ramach for­mal­nych i tema­tycz­nych. Pisa­nie tej książ­ki przy­po­mi­na­ło raczej pisa­nie pro­zy niż wier­szy ukła­da­nych w tom. Podział na poszcze­gól­ne, z pozo­ru auto­no­micz­ne utwo­ry był zresz­tą czę­sto wtór­ny wobec dłuż­sze­go tek­stu. Wyod­ręb­nie­nie z nie­go poszcze­gól­nych wier­szy wyni­ka­ło z gęsto­ści języ­ka. Odcią­żą całość bez koniecz­no­ści uprasz­cza­nia tek­stu. Pisząc kolej­ne frag­men­ty, od razu wie­dzia­łem, któ­rym ele­men­tem książ­ki będą. W przy­pad­ku Lorem ipsum i Chy­ba na pew­no kon­cep­cje tomu były wtór­ne wobec wier­szy, tu było odwrot­nie. To zupeł­nie inny spo­sób pra­cy nad książ­ką – myśle­nie cało­ścią, a nie poje­dyn­czym tek­stem. Robo­ta od począt­ku opar­ta była na meto­dycz­nym i suk­ce­syw­nym prze­dzie­ra­niu się przez rosyj­sko- i ukra­iń­sko­ję­zycz­ne kana­ły infor­ma­cyj­ne, sta­no­wią­ce dla tomu mate­riał. Zapla­no­wa­na pra­ca ze źró­dła­mi momen­ta­mi przy­po­mi­na­ją­ca kwe­ren­dę. Wie­le wyko­rzy­sta­nych – szcze­gól­nie w pierw­szo­oso­bo­wej for­mie – gło­sów to prze­po­czwa­rzo­ne, prze­fil­tro­wa­ne przez pro­jek­to­wa­ną na potrze­by tomu dyk­cję prze­chwy­ce­nia wyrwa­ne z tych prze­strze­ni. Jeśli w poprzed­nich książ­kach wyko­rzy­sty­wa­łem cudze gło­sy, to mia­ło to cha­rak­ter bar­dzo spon­ta­nicz­ny – w tym przy­pad­ku była to zapla­no­wa­na i meto­dycz­nie pro­wa­dzo­na pra­ca wedle z góry usta­lo­nej stra­te­gii.

Czy w takim razie widzisz takie for­my wier­sza, któ­re bar­dziej sprzy­ja­ją auto­te­licz­no­ści (np. te modli­tew­ne) i repor­ta­żo­wi, pod­słu­chi­wa­niu języ­ka (np. pro­zy poetyc­kiej)? Czy masz tak, że kon­kret­na forma/układ jest w sta­nie dźwi­gnąć inną spe­cy­fi­kę prze­ka­zu (np. „Gruz 200” ma obie te cechy)?

W książ­ce nie ma jed­ne­go pod­mio­tu, jed­nej boha­ter­ki, więc i języ­ki są odręb­ne, choć cza­sem na sie­bie nacho­dzą, kani­ba­li­zu­ją się wza­jem­nie, zagłu­sza­ją. Zale­ża­ło mi na tym, by zde­rzać gło­sy, uwy­pu­klać ich pęk­nię­cia, wyna­tu­rze­nia, wpro­wa­dzać kako­fo­nicz­ną war­stwę tam, gdzie jest to nie­zbęd­ne. Stąd regu­lar­na, rymo­wa­na fra­za sąsia­du­je z poła­ma­ny­mi wer­sa­mi, pro­za poetyc­ka wbi­ja się kli­nem w wiersz, stąd zwich­nię­ta gra­ma­ty­ka i poła­ma­ne sło­wa, któ­re zresz­tą czę­sto wysza­bro­wa­ne przez wiersz zosta­ły z rze­czy­wi­sto­ści. Języ­ki prze­bi­ja­ją­ce się wza­jem­nie przez sie­bie.

Z tych „wysza­bro­wa­nych języ­ków”, po dro­dze tłu­ma­czy­łeś też utwo­ry Kate­ry­ny Micha­li­cy­ny, któ­re wyszły w tomie Gło­sy w „czar­nej” serii ukra­iń­skiej. Czy to też jakoś oddzia­ły­wa­ło na Two­ją skład­nię lub tema­ty­kę?

Przez ostat­nie dwa lata prze­ło­ży­łem z ukra­iń­skie­go trzy książ­ki – Gło­sy Kate­ry­ny Micha­li­cy­ny, Oddy­chaj Ole­ny Ste­pa­nen­ko oraz Tryb Swi­tła­ny Powa­la­je­wej. Pra­ca nad tymi tłu­ma­cze­nia­mi, spo­tka­nia i roz­mo­wy ośmie­li­ły mnie do tego, żeby napi­sać Kar­ni­ster na nowo. Bez tego doświad­cze­nia praw­do­po­dob­nie ta książ­ka by nie powsta­ła. Pier­wot­ną wer­sję unie­waż­ni­ła histo­ria, z nową nie miał­bym śmia­ło­ści i siły się mie­rzyć. Ale i bez­po­śred­nie śla­dy pra­cy z ukra­iń­ską poezją się w tomie odci­snę­ły. Jeden z wier­szy na przy­kład nazy­wa się „baweł­na”. To slan­go­we, ukra­iń­skie okre­śle­nie eks­plo­zji – tuma­ny kurzu wzbi­te pod­czas wybu­chu przy­wo­dzą na myśl jej kwit­ną­ce kwia­ty. Ale rzecz jest znacz­nie cie­kaw­sza. Ukra­iń­skie sło­wo ‘chło­pok’ (хлопок), jeśli zaak­cen­tu­je się je na pierw­szą syla­bę, ozna­cza baweł­nę. Jeśli zaak­cep­tu­je się na dru­gą – ozna­cza huk. Rosyj­skie media na począt­ku woj­ny, któ­rej nie nazy­wa­ły woj­ną, dono­si­ły o „sły­szal­nych hukach” zamiast o wybu­chach. Jest to więc coś sym­bo­licz­ne­go, prze­chwy­ce­nie sło­wa wro­giej pro­pa­gan­dy, roz­bro­je­nie go, małe zwy­cię­stwo. Innym przy­kła­dem takie­go śla­du jest gra wiel­ko­ścią liter. Te nowe, nie­for­mal­ne zasa­dy orto­gra­ficz­ne, o któ­rych wzmian­ku­ję tu bez poda­wa­nia szcze­gó­łów, rów­nież zaczerp­ną­łem z ukra­iń­skich wier­szy, któ­re prze­kła­da­łem.

A sam „kar­ni­ster” (z poten­cjal­nym błę­dem, cho­ciaż sami wie­my, jak jest w uzu­sie), któ­ry ogry­wasz też w ostat­nim wier­szu? Ta obocz­ność „kani­ster”/„karnister” zaczy­na pra­co­wać tro­chę tak, jak­by na tym „r” zawisł świat. Koja­rzy mi się to z szib­bo­le­tem, z tym, co pisał o nim Der­ri­da – sło­wo, które osądza i takie, któ­re odróż­nia wro­ga od przy­ja­cie­la, swo­je­go od obce­go. Kto od kogo oddzie­la kaR­ni­ster?

Czę­sto jest tak, że błąd przez swo­ją powszech­ność sta­je się oswo­jo­ny i tak oczy­wi­sty, że pra­wi­dło­wa for­ma wyda­je się nie­wła­ści­wa. Doty­czy to rów­nież poza­ję­zy­ko­wych ele­men­tów rze­czy­wi­sto­ści, rów­nież spo­łecz­nej. Nie tyle więc oddzie­la, co wska­zu­je na to, co już jest oddzie­lo­ne. Wróg się sam odróż­nił.

A wiesz, że Japoń­czy­cy nie są w sta­nie wypo­wie­dzieć gło­ski „l” i zastę­pu­ją ją gło­ską „r”? To „r” się potra­fi wci­snąć tam, gdzie nie powin­no, roze­pchać, wypchnąć. Jeśli coś bez­sprzecz­nie na „r” wisi, to na przy­kład wyraz „wypier­da­lać”. I wła­śnie wyraz „wróg”.

Wiem wiem, nie tyl­ko nie są w sta­nie jej powie­dzieć, ale też nie bar­dzo są w sta­nie usły­szeć róż­ni­ce mię­dzy nimi. Ale mam bar­dziej pol­ski przy­kład: fał­szy­wa sie­lan­ka Cze­cho­wi­cza „ze wsi”, gdzie „bura burza od boru/ i jak bór dud­ni pio­run”. Dopie­ro teraz pomy­śla­łem o tym ali­te­ra­cyj­nym, wybu­cho­wym aspek­cie nasze­go „r” (bo to jed­nak nasze, nie to fran­cu­skie, z rota­cy­zmem) – nado­bec­ne­go nawet jeśli przej­dzie­my po tytu­łach Two­ich wier­szy: „żerdź”, „hor­ror vacui”, „udar”, „gra”, „orę­dzie”, „gruz 200”. Zasta­na­wia mnie, tak czy­sto tech­nicz­nie, czy pra­co­wa­łeś nad tym ali­te­ra­cyj­nym aspek­tem, żeby „r” było w tym tomie duże i wyraź­ne, jak Perec w Znik­nię­ciach nad nie­obec­no­ścią „e”?

Tak, zde­cy­do­wa­nie. Choć powi­nie­nem się wyprzeć, bo mia­łem nadzie­ję, że to „r” będzie wwier­cać się w spo­sób dotkli­wy, ale jed­no­cze­śnie będzie to na czy­tel­ni­ka dzia­łać poza świa­do­mo­ścią. To celo­wy zabieg kotwi­czą­cy tekst w jego agre­syw­nym dźwię­ku, ale też kono­tu­ją­cy coś wykra­cza­ją­ce­go poza sfe­rę same­go brzmie­nia.

To w sfe­rze arty­ku­la­cji. A w tema­tach jed­nym z naj­czę­ściej powra­ca­ją­cych u Cie­bie słów jest nakaz „mów” – dużo się mówi, że się mówi, mało słu­cha. Czy Two­ja poezja mówi się bar­dziej niż się pisze? „Zabie­ra głos” czy „daje głos”?

Dobrze napi­sa­ny wiersz to taki, któ­ry da się powie­dzieć tak, by nie stra­cił. Ale mówie­nie poprze­dzo­ne jest pisa­niem. Pisa­nie zaś zmie­nia się w napi­sa­nie, gdy wiersz moż­na wypo­wie­dzieć. Gdy lite­ry i gło­ski, zna­ki i dźwię­ki sta­ją się jed­nym. Ale w Kar­ni­strze rów­nie waż­ne, co powie­dzia­ne, bywa i to, co nie­po­wie­dzia­ne, nie­wy­mó­wio­ne. O tym jest na przy­kład „Zezna­nie”, o tym rów­nież jest „Amen”. To praw­dzi­wa histo­ria o tym, że są sło­wa, któ­rych nie spo­sób wypo­wie­dzieć, a cisza bywa prze­szy­wa­ją­ca gło­śna.

Do ciszy, mam nadzie­ję, jesz­cze wró­ci­my, na razie zostań­my przy sło­wie. Ostat­nio czy­ta­łem i reda­go­wa­łem szkic Fili­pa Matwiej­czu­ka o pira­tach, któ­ry wpro­wa­dził tam cie­ka­we poję­cie „sło­wo pira­ta” – jako cze­goś loku­ją­ce­go się na sty­ku legen­dy, bla­gi i fak­tu histo­rycz­ne­go, jako coś, cze­mu chce­my zawie­rzyć, cho­ciaż wie­my, nas wypro­wa­dza w pole (albo na sze­ro­kie wody). Stąd pyta­nie, któ­re zro­dziło mi się już przy pierw­sze lek­tu­rze Kar­ni­stra, zaraz na począt­ku: ile waży sło­wo poety? I dla­cze­go Two­je jest takie ciężkie?

Jest też serial Sło­wo paca­na – rosyj­ski serial o tym, że osią ich­niej cywi­li­za­cji jest naga siła i prze­moc. I to jedy­ny pew­nik, jedy­ne spo­iwo ruskie­go świa­ta, kul­tu­ry, coś co struk­tu­ra­li­zu­je rze­czy­wi­stość. Jedy­na logicz­na i prze­wi­dy­wa­na kwe­stia. Bez niej świat – bo prze­cież świat to Rosja – tra­ci swój fun­da­ment, roz­sy­pu­je się. Jest nie­prze­wi­dy­wal­ny – bez pry­mi­tyw­nej prze­mo­cy świat dopie­ro sta­je się nie­bez­piecz­ny. Pach­nie Dosto­jew­skim, praw­da?

Kar­ni­ster jest cięż­ki, bo jest wypeł­nio­ny po korek ben­zy­ną. W przy­pad­ku tej książ­ki nie dało rady ina­czej. Sło­wa ważą, bo waży to, o czym tom jest. Ważą, bo waży się los. Ważą w koń­cu, bo wciąż wie­rzę w to, że sztu­ka może mieć cię­żar. I jak każ­da reli­gia moja wia­ra w sztu­kę nie szu­ka potwier­dze­nia w empi­rii, a czę­sto jest na nią naiw­nie śle­pa.

Ale jed­no­cze­śnie jest w książ­ce, jak mi się wyda­je, spo­ro gro­te­ski, czar­nej, gęstej iro­nii, któ­ra nie bana­li­zu­je i nie spły­ca, ale jed­no­cze­śnie ten cię­żar balan­su­je. Śmiech nie tyl­ko jest spo­so­bem igno­ro­wa­nia istot­nych sprawdź, jak widzą to anty iro­ni­ści, ale też ich pro­ble­ma­ty­zo­wa­nia i defi­nio­wa­nia, jest stra­te­gią opo­ru.

Muszę w takim razie zapy­tać o coś, co nazwał­bym dwo­ma żywio­ła­mi Two­je­go pisa­nia, przy­naj­mniej w tym tomie: o ruch samo­zw­rot­ny (auto­te­licz­ny), ten „język któ­ry mówi język”, „się mówi się”, i o ten prze­ciw­ny, ruch na zewnątrz, ku świa­tu – jak­by repor­ta­żo­we pra­gnie­nie świad­cze­nia o tym, co bie­żą­ce. Czy to się da pogo­dzić w wier­szu? A może wła­śnie o to nie­po­go­dze­nie, pęk­nię­cie mię­dzy jed­nym a dru­gim by cho­dziło?

Język zwró­co­ny w stro­nę same­go sie­bie, wiersz odbi­ja­ją­cy się w sobie samym w książ­ce jest snem, któ­ry szyb­ko obra­ca się w kosz­mar. Sen pęka pod napo­rem rze­czy­wi­sto­ści, spo­mię­dzy rys wyle­wa się to, co naj­czar­niej­sze. To punkt wyj­ścia dla cało­ści, któ­ra pomy­śla­na jest jako prze­trą­co­ny, roz­bi­ty, oni­rycz­ny poemat. Choć z for­mal­ne­go punk­tu widze­nia to oczy­wi­ście zbiór wier­szy. Pisa­łem tę książ­kę pięć lat. Wła­ści­wie napi­sa­łem ją dwa razy. Pierw­szy raz napi­sa­łem ją na prze­ło­mie 2019 i 2020 roku. Punk­tem wyj­ścia było lato 2019. Dziś wyda­je się to zupeł­nie nie­re­al­ne, ale wów­czas na uli­ce Moskwy wyszli ludzie. Nie­któ­rzy nie­śli trans­pa­ren­ty, nie­któ­rzy pał­ki. Ci dru­dzy ubra­ni byli w mun­du­ry. To były naj­więk­sze pro­te­sty od cza­su demon­stra­cji na Pla­cu Błot­nym w 2011. Bar­dzo mnie to zain­te­re­so­wa­ło, chcia­łem zoba­czyć jak mówią o tych wyda­rze­niach sami ich uczest­ni­cy. Język łama­ne­go opo­ru. To był punkt wyj­ścia książ­ki. Bo naj­więk­sza też szyb­ko oka­za­ła się ska­la repre­sji i bru­tal­no­ści wła­dzy wobec pro­te­stu­ją­cych.

Pamię­tam to dosko­na­le, i nadzie­je publi­cy­stów, że Rosja się zde­mo­kra­ty­zu­je, że wybie­rze pro­za­chod­ni kurs, nie wiem, prze­sta­nie fan­ta­zjo­wać o wiel­ko­ści i pogo­dzi się ze swo­im nowym miej­scem na mapie świa­ta. I że to wyda­rzy się oddol­nie…

Oczy­wi­ście demon­stra­cje nie były sprze­ci­wem wobec rosyj­skie­go impe­ria­li­zmu –  kon­cen­tro­wa­ły się na korup­cji i dewa­sto­wa­niu pra­wa i demo­kra­cji. Tym­cza­sem nowy-sta­ry pre­zy­dent, któ­ry na prze­mian oso­bi­ście wyła­wiał z dna mórz antycz­ne wazy, wska­zy­wał cza­plom tory lotu i ata­ko­wał sąsied­nie kra­je bro­nią dostęp­ną w każ­dym skle­pie z bro­nią, w wol­nych chwi­lach zara­żał swo­im ponu­rym cza­rem kolej­nych euro­pej­skich decy­den­tów. Śle­pym nostal­gi­kom za nigdy nie­zisz­czo­ną, komu­ni­stycz­ną uto­pią poka­zy­wał Rosję jako spad­ko­bier­cę tej tra­dy­cji, prze­ciw­sta­wia­jąc ją agre­syw­ne­mu Zacho­do­wi. Libe­ral­nym eli­tom poka­zy­wał się jako ktoś, z kim moż­na zro­bić „czy­sto pry­wat­no-biz­ne­so­wy pro­jekt’”. Kon­ser­wa­ty­stom przed­sta­wiał się zaś jako zagro­żo­na osto­ja chrze­ści­jań­skiej kul­tu­ry, obroń­ca tra­dy­cji w deka­denc­kim świe­cie, ostat­ni bastion przed anty­chry­stem ubra­nym w tęczo­wą koszul­kę. Chcia­łem uchwy­cić ten samo­bój­czy mecha­nizm. Fascy­na­cję podob­nej tej, któ­rą dzie­li­li w latach trzy­dzie­stych poprzed­nie­go wie­ku ONR-owcy opi­sy­wa­ni w „Kro­ni­kach Tygo­dnio­wych” przez Sło­nim­skie­go. Nie uda­ło­by się to bez głęb­sze­go wej­ścia w świat rosyj­sko­ję­zycz­nej infor­ma­cji – zarów­no tej prze­ciw­nej wła­dzy, jak i tej pro­pa­gan­do­wej. Echa tego – jak mówisz – repor­ta­żo­we­go pra­gnie­nia – są w Kar­ni­strze wyraź­ne. Nie tyl­ko w sfe­rze fak­tów, rekon­struk­cji spo­so­bu myśle­nia, ale i same­go języ­ka, któ­ry jest w nim tak samo istot­ny, jak sama treść. Jak mówi­łem przed momen­tem – o książ­ce od począt­ku myśla­łem jak o poema­cie. Sur­re­al­nym, deli­rycz­nym, zła­ma­nym poema­cie. Fan­ta­sma­go­rycz­nej opo­wie­ści uspój­nio­nej odręb­ną dyk­cją. Książ­ka była goto­wa, jej obszer­ne frag­men­ty uka­za­ły się w jed­nod­niów­ce, któ­ra wyda­na zosta­ła w pierw­szym mie­sią­cu pan­de­mii, w 2020 czy­ta­łem je pod­czas festi­wa­lu w Cho­rzo­wie, rok póź­niej na Ars Came­ra­lis, na któ­rym roz­ma­wia­li­śmy. A potem przy­szedł 2022 rok, luty. Dziś trwa­ją­ca od dwóch i pół roku peł­no­ska­lo­wa woj­na, któ­ra nie tyl­ko jest dra­ma­tem milio­nów ludzi, ale i egzy­sten­cjal­nym zagro­że­niem dla naszej czę­ści świa­ta, zaczy­na powsze­dnieć i sta­wać się męczą­cym tłem. Dla­te­go napi­sa­łem tę książ­kę po raz dru­gi.

Kar­ni­ster jest nie tyl­ko prze­fil­tro­wa­ną przez język poetyc­ki kro­ni­ką klu­czo­wych rów­nież dla nas wyda­rzeń, któ­rych szcze­gó­ły – jestem tego pewien – nie­dłu­go zaczną się zacie­rać. Nie­któ­re zresz­tą już są led­wo pamię­ta­ne. Jest też pró­bą zro­zu­mie­nia mecha­ni­zmów, któ­re do tych wyda­rzeń pcha­ją i rodza­jem prze­stro­gi – choć wiem, że poezja jest nie­mal nie­sły­szal­na – przed tym, jak łatwo je prze­oczyć. Osią książ­ki jest rekon­struk­cja impe­rial­nej men­tal­no­ści i idą­ce­go w ślad za nią wywo­łu­ją­ce­go kolej­ne woj­ny mecha­ni­zmu opar­te­go na kłam­stwie i mani­pu­la­cji. Do tego – myślę – dys­kur­syw­ny język bywa nie­wy­star­cza­ją­cy – potrzeb­na jest rów­nież poezja, powieść, teatr.

Powie­dzia­łem, że wró­ci­my jesz­cze do ciszy i mil­cze­nia, więc może teraz, na koniec. Ostat­nia część książ­ki – czte­ry – четыре – jest pusta. Nie będę pytał, dla­cze­go. Zapy­tam: na co cze­ka ta pust­ka?

Na odpo­wiedź na pyta­nie, co wypły­wa z pęk­nięć na noc­nym nie­bie.