Językowe obrazowanie świata

Alek­san­dra Olszew­ska: Minę­ły dwa lata odkąd uka­zał się Twój debiut lite­rac­ki Nakar­mić kamień, bli­sko rok temu wyróż­nio­ny Lite­rac­ką Nagro­dą „Nike”, zosta­łaś też lau­re­at­ką mię­dzy­na­ro­do­we­go pro­jek­tu New Voices from Euro­pe (jako pierw­sza pol­ska autor­ka). Czy zasko­czy­ło Cię coś szcze­gól­nie moc­no w śro­do­wi­sku lite­rac­kim?

Bron­ka Nowic­ka: Szcze­gól­nie moc­no – nic. Każ­de śro­do­wi­sko arty­stycz­ne jest na swój spo­sób her­me­tycz­ne, kse­no­fo­bicz­ne, wysy­co­ne emo­cja­mi zwią­za­ny­mi z „kon­ku­ren­cją pokar­mo­wą” i podzie­lo­ne na wro­gie obo­zy, z któ­rych każ­dy wie­rzy we wła­sne i tępi cudze „izmy”. W każ­dym arty­stycz­nym śro­do­wi­sku są myślą­cy ludzie o otwar­tych umy­słach, repre­zen­tan­ci huma­ni­stycz­nych postaw. Są też sfru­stro­wa­ne indy­wi­dua pozba­wio­ne kul­tu­ry oso­bi­stej. Dla­te­go nie zasko­czył mnie ani hejt, ani przy­chyl­ność, któ­rych doświad­czy­łam w pol­skich krę­gach zwią­za­nych z lite­ra­tu­rą. Przy­chyl­ność cie­szy, nie­chęć – szcze­gól­nie gdy jest wyra­ża­na poza­me­ry­to­rycz­nie – boli. Obie są natu­ral­nym zja­wi­skiem.

Głę­bo­ki oddech, dystans do pol­skie­go śro­do­wi­ska lite­rac­kie­go zyska­łam dzię­ki pro­jek­to­wi New Voices from Euro­pe. Szes­na­ście nie­za­leż­nych, euro­pej­skich pod­mio­tów zwią­za­nych z lite­rac­ki­mi insty­tu­cja­mi i festi­wa­la­mi uzna­ło, że zasłu­gu­ję na wybór do dzie­się­cio­oso­bo­wej gru­py pisa­rzy, na któ­rych pra­cę war­to zwró­cić uwa­gę. To mnie wzmoc­ni­ło, dało odwa­gę do kolej­nych kre­acyj­nych dzia­łań. Każ­dy twór­ca potrze­bu­je wspar­cia i akcep­ta­cji – ja doświad­czy­łam ich przede wszyst­kim za gra­ni­cą, na mul­ti­kul­tu­ro­wych spo­tka­niach, któ­re kształ­cą i roz­wi­ja­ją, bo pro­wa­dzą do zde­rzeń naj­roz­ma­it­szych poetyk, twór­czych meto­do­lo­gii, wraż­li­wo­ści i świa­to­oglą­dów. Jed­nak naj­więk­szą zale­tą tych spo­tkań jest to, że – prze­bie­ga­jąc na neu­tral­nym grun­cie – rzą­dzą się zasa­dą wymia­ny i inspi­ra­cji, a nie rywa­li­za­cji.

Był to też czas wie­lu spo­tkań autor­skich – w Pol­sce i za gra­ni­cą. Jakie zna­cze­nie ma dla Cie­bie kon­takt z czy­tel­ni­kiem? Wyobra­żam sobie, że ten moment, kie­dy autor widzi, jak jego tek­sty „dzia­ła­ją” na innych, jest w pew­nym sen­sie momen­tem prze­ło­mo­wym. Dowie­dzia­łaś się cze­goś o sobie / swo­ich tek­stach z takich inte­rak­cji?

Bez ludzi podej­mu­ją­cych to, co się jawi poprzez sło­wa, inter­re­agu­ją­cych, prze­ży­wa­ją­cych, rze­tel­nie kry­ty­ku­ją­cych, książ­ki były­by tyl­ko far­ma­ceu­ty­ka­mi albo pomp­ka­mi do ego. Odbior­ca nada­je tek­stom sta­tus medium wymia­ny emo­cji. Bez Czy­tel­ni­ka tom jedy­nie ist­nie­je, dzię­ki Nie­mu zawar­te tam obra­zy i myśli zaczy­na­ją się ist­nić. Odczu­wam wdzięcz­ność za to, że mam Czy­tel­ni­ków. Chcę powie­dzieć Im dzię­ku­ję: za wraż­li­wą lek­tu­rę, obec­ność na spo­tka­niach, róż­no­rod­ną i wni­kli­wą inter­pre­ta­cję, fra­pu­ją­ce pyta­nia, otwar­tość, ser­decz­ne gesty i poży­wa­ne sło­wa. Prze­czy­ta­łam kie­dyś we wspo­mnie­niach Marii Orwid – wybit­nej psy­chia­try i psy­cho­te­ra­peut­ki – coś, co zapa­dło mi w pamięć. Słyn­na kra­kow­ska lekar­ka pod­da­wa­ła pio­nier­skim bada­niom oso­by, któ­re prze­ży­ły pobyt w obo­zie zagła­dy. Ludzi ci pyta­ni, co pozwo­li­ło im prze­trwać, odpo­wia­da­li: „roz­mo­wy, dobre sło­wo, sło­wa”. Nie hart ducha, nie fizycz­na siła, nie spryt, wia­ra czy cudem zdo­by­ta dodat­ko­wa por­cja chle­ba, ale sło­wa. Wzru­sza mnie ich pokar­mo­wa funk­cja. Roz­mo­wa krze­pi, empa­tycz­na wymia­na zdań jest odżyw­cza.

Dzię­ki spo­tka­niom z Czy­tel­ni­ka­mi upew­ni­łam się, że Nakar­mić kamień jest książ­ką komu­ni­ka­tyw­ną. Poetyc­ki, zme­ta­fo­ry­zo­wa­ny język nie sta­no­wi prze­szko­dy dla odczu­wa­nia i poj­mo­wa­nia wykre­owa­ne­go w niej świa­ta. Cie­szy mnie to, bo przy­stęp­ność arty­stycz­nych wypo­wie­dzi uwa­żam za ich istot­ną cechę. Wszyst­kie wie­czo­ry autor­skie – zarów­no te w Pol­sce, jak i poza jej gra­ni­ca­mi – oka­za­ły się cen­ne i poucza­ją­ce, pamię­tam każ­dy i jesz­cze raz skła­dam podzię­ko­wa­nia ich Uczest­ni­kom. Było też kil­ka spo­tkań szcze­gól­nych. Przy­go­to­wa­ny z wyjąt­ko­wą sta­ran­no­ścią i kom­pe­ten­cją przez Kata­rzy­nę Libu­rę wie­czór z Kołem Nauko­wym Stu­den­tów Kry­ty­ki Lite­rac­kiej Uni­wer­sy­te­tu Jagiel­loń­skie­go. Czyt­nik w poznań­skim Teatrze Nowym, któ­re­go dra­ma­turg – Michał Pabian – przy­go­to­wał wspól­nie z Akto­ra­mi spój­ną, szla­chet­ną inter­pre­ta­cję frag­men­tów książ­ki. Wie­czór w Esto­nii: Tar­tu, śro­dek maja, za oknem sypie śnieg [sic!], roz­ma­wia­my o przed­mio­tach pozo­sta­wio­nych przez zmar­łych, opo­wia­dam o oku­la­rach i dłu­go­pi­sie moje­go Ojca, ludzie wspo­mi­na­ją rze­czy swo­ich bli­skich, któ­rzy ode­szli. Pła­cze­my. Nie wiem, czy gdzie indziej udzie­li­ła­bym sobie na to pozwo­le­nia, pew­nie uzna­ła­bym, że uze­wnętrz­nia­jąc w ten spo­sób emo­cje, tra­cę pano­wa­nie nad prze­bie­giem spo­tka­nia. Tam poczu­łam, że mogę.

Ze spo­tkań z Czy­tel­ni­ka­mi wynio­słam też mnó­stwo… kamie­ni. Ludzie obda­ro­wy­wa­li mnie nimi na zakoń­cze­nie naszych roz­mów. Zaraz sfo­to­gra­fu­ję kil­ka egzem­pla­rzy i prze­ślę Ci zdję­cia.

Nowe wyda­nie Nakar­mić kamień. Obra­zy rze­czy uzu­peł­nia­ją foto­gra­fie. Już po lek­tu­rze tomu w pier­wot­nej, czy­sto tek­sto­wej wer­sji, moż­na było odczuć, że zdję­cia są dla Cie­bie waż­ne – razem z apa­ra­tem foto­gra­ficz­nym powra­ca­ją na kar­tach książ­ki, korzy­stasz z foto­gra­fii rów­nież przy oka­zji wystaw. Pisa­nie jest dla Cie­bie for­mą języ­ko­we­go foto­gra­fo­wa­nia świa­ta czy tym dwóm dzia­łal­no­ściom arty­stycz­nym przy­świe­ca­ją inne inten­cje?

Bar­dzo podo­ba mi się Two­je okre­śle­nie: „języ­ko­we foto­gra­fo­wa­nie świa­ta”, jed­nak żeby móc cał­ko­wi­cie ziden­ty­fi­ko­wać się z tym sfor­mu­ło­wa­niem, muszę zamie­nić „foto­gra­fo­wa­nie” na „obra­zo­wa­nie”. Foto­gra­fo­wa­nie jest w dużej mie­rze doku­men­to­wa­niem. Kie­dyś mani­fe­sto­wa­ło się ono ze szcze­gól­ną siłą: rze­czy­wi­stość odci­ska­ła się na kli­szy przy pomo­cy świa­tła. Dzi­siej­sza foto­gra­fia, mimo cyfry­za­cji, nie utra­ci­ła swo­jej doku­men­tal­nej natu­ry. Gdy piszę, nie zale­ży mi na kopio­wa­niu świa­ta, ale na jego obra­zo­wa­niu, któ­re rozu­miem jako prze­kształ­ca­nie form, nie ich kal­ko­wa­nie. „Języ­ko­we obra­zo­wa­nie świa­ta” dobrze okre­śla mój ima­gi­na­cyj­ny spo­sób pisa­nia. Spo­sób, nie inten­cję, któ­ra mu przy­świe­ca. Ta jest bowiem taka, by pod­jąć mak­sy­mal­ny wysi­łek uję­cia, obję­cia, poję­cia i wyra­że­nia rze­czy, co jest – razem i z osob­na – nie­mal nie­moż­li­we.

W nowym wyda­niu Nakar­mić kamień zna­la­zły się foto­gra­fie, któ­re – jak słusz­nie zauwa­żasz – uzu­peł­nia­ją tekst. Więk­szość przed­mio­tów opi­sa­nych w tym tomie ist­nie­je jedy­nie w mojej pamię­ci. Jed­nak kil­ka z nich zacho­wa­ło postać mate­rii. Ich foto­gra­fie zna­la­zły się w nowym wyda­niu książ­ki po to, by zde­rzyć zawar­te w mikro­hi­sto­riach obra­zy z ich pier­wo­wzo­ra­mi. Jest więc bran­so­let­ka zro­bio­na z widel­ca – tego, któ­rym w cza­sie woj­ny cze­sa­ła się sąsiad­ka z modu­łu „Wide­lec”, uszy­ta przez moją Bab­kę „Podusz­ka do igieł”, wyję­ta z rodzin­ne­go archi­wum „Foto­gra­fia” mojej małej Mat­ki. Resz­ta prac zamiesz­czo­nych w tomie ma kre­acyj­ny cha­rak­ter, powsta­ła w odpo­wie­dzi na sło­wa, któ­re wywo­ły­wa­ły wyobra­że­nia doma­ga­ją­ce się utrwa­leń.

Mam nadzie­ję, że kon­takt ze wszyst­ki­mi wymie­nio­ny­mi kate­go­ria­mi obra­zów nada spo­tka­niu Czy­tel­ni­ków z „kamie­niem” nie­co inny wymiar.

Pisa­nie jest więc dla Cie­bie rzu­ce­niem wyzwa­nia nie­moż­li­we­mu. Nie­moż­li­we­mu dedy­ko­wa­ne jest Nakar­mić kamień (zarów­no pierw­sze wyda­nie, jak i to naj­now­sze, roz­bu­do­wa­ne o zdję­cia), w jed­nym z począt­ko­wych modu­łów „Kamień” czy­ta­my: „Takie­go ogro­mu nikt nie prze­pu­ści przez młyn rąk i zmy­słów. Nie­moż­li­we. Kula smut­ku pasie się na mroź­nym sło­wie ‘nie­moż­li­we’”. Ta „nie­moż­li­wość”, powra­ca­ją­ca w róż­nych warian­tach, dzia­ła na Cie­bie mobi­li­zu­ją­co (jest wyzwa­niem) czy demo­bi­li­zu­ją­co (jest źró­dłem smut­ku)? A może to w ogó­le sztucz­ne opo­zy­cje?

Przy­to­czo­ny przez Cie­bie frag­ment doty­czy nie­moż­li­wo­ści obję­cia świa­ta jako cało­ści. To poczu­cie było wpi­sa­ne w począt­ki pra­cy nad Nakar­mić kamień. Pamię­tam, że przed jej roz­po­czę­ciem zro­bi­łam rysu­nek, rodzaj nie­wer­bal­nej notat­ki: czło­wiek obok ścia­ny zbu­do­wa­nej z nie­zli­czo­nych szu­flad. Isto­ta znaj­du­ją­ca się naprze­ciw monu­men­tal­nej kon­struk­cji wie, że cał­ko­wi­te pozna­nie jej zawar­to­ści nie jest real­ne. Wte­dy poja­wia się smu­tek. Ponie­waż jest on pod­szy­ty onie­mie­niem, jakimś rodza­jem pod­nie­ce­nia, nie jest destruk­cyj­ny. Prze­ciw­nie, sta­je się siłą napę­dza­ją­cą kre­ację, podob­nie jak poczu­cie bra­ku. Hen­ri Michaux napi­sał: „Mam sie­dem lub osiem zmy­słów, jeden z nich: zmysł bra­ku”. Iden­ty­fi­ku­ję się z tym zda­niem. Gdy wspo­mnia­ny zmysł pra­cu­je, przy­cho­dzi głód doma­ga­ją­cy się zaspo­ko­je­nia. Two­rze­nie, w tym pisa­nie, postrze­gam jako kar­mie­nie bra­ków, swo­ich i cudzych.

Wróć­my zatem jesz­cze do foto­gra­fii i inne­go wymia­ru (rów­nież dosłow­nie – trój­wy­mia­ro­we ska­ny), jaki wno­szą do książ­ki. Prze­świe­tla­nie rze­czy to nawet wię­cej niż ich foto­gra­fo­wa­nie (wię­cej niż rzu­ca­nie świa­tła na rze­czy). Się­gnę­łaś po tomo­graf kom­pu­te­ro­wy wła­śnie po to, by dotrzeć „głę­biej”?

W nowym wyda­niu książ­ki zna­la­zły się dwie tomo­gra­fi­ki. Nazy­wam tak pra­ce powsta­łe dzię­ki pro­mie­niom X, któ­re mają zdol­ność prze­ni­ka­nia przez mate­rię, dzię­ki cze­mu przy­no­szą obra­zy wnę­trza rze­czy. Kil­ka lat temu zaczę­łam uży­wać narzę­dzia medycz­ne­go w cha­rak­te­rze gra­ficz­ne­go i fil­mo­we­go, ponie­waż szu­ka­łam medium się­ga­ją­ce­go głę­biej niż foto­gra­fia czy reje­stra­cja fil­mo­wa. Zale­ża­ło mi na prze­ni­ka­niu do środ­ka przed­mio­tów, odnaj­do­wa­niu w nich śla­dów Minio­ne­go: cza­su, miej­sca, czło­wie­ka. Pod­da­łam prze­świe­tle­niom set­ki arte­fak­tów, mię­dzy inny­mi rze­czy pozo­sta­wio­ne przez zmar­łych: waliz­ki, wor­ki z ubra­nia­mi, buta­mi, kar­to­no­we pudła z bibe­lo­ta­mi i przed­mio­ta­mi codzien­ne­go użyt­ku. Pro­mie­nie X pene­tro­wa­ły zawar­tość tych swo­istych, obję­tych tabu amba­la­ży bez fizycz­ne­go wdzie­ra­nia się do ich wnętrz. Dzię­ki tomo­gra­fo­wi obra­zy przed­mio­tów powsta­wa­ły bez koniecz­no­ści ich wyj­mo­wa­nia z waliz czy pudeł, bez doty­ka­nia, więc z zacho­wa­niem sza­cun­ku dla pamię­ci ota­cza­ją­cej te szcze­gól­ne mate­rie. Na dwóch wspo­mnia­nych wyżej tomo­gra­fi­kach znaj­du­ją się przed­mio­ty nale­żą­ce do moich bli­skich, któ­rzy ode­szli.

Foto­gra­fia otwie­ra­ją­ca Nakar­mić kamień. Obra­zy rze­czy to kom­po­zy­cja sześć­dzie­się­ciu trzech tore­bek po her­ba­cie, w środ­ku któ­rych znaj­du­ją się por­tre­to­we zdję­cia ludzi. Odbie­ra­jąc „Nike” mówi­łaś, że nagro­da jest dla Cie­bie zobo­wią­za­niem, „obo­wiąz­kiem odpo­wie­dzial­no­ści za sło­wo, obo­wiąz­kiem zacho­wa­nia huma­ni­stycz­nej posta­wy, pozo­sta­wa­nia bli­sko życia, bli­sko ludzi, ich pamię­ci, ich histo­rii”. Doda­nie tych zdjęć do książ­ki to pró­ba „una­ocz­nie­nia” tego, co zapa­mię­ta­ne – wła­śnie tych ludz­kich histo­rii?

Two­ja inter­pre­ta­cja podą­ża za moimi inten­cja­mi, ponie­waż za każ­dym przed­mio­tem opi­sa­nym w Nakar­mić kamień – jak i za każ­dym dołą­czo­nym do nowe­go wyda­nia książ­ki obra­zem rze­czy – stoi czło­wiek ze skraw­kiem wła­snej histo­rii. Lubię szyć coś z tych skraw­ków, sia­da­jąc obok ludzi.

Dzię­ku­ję za roz­mo­wę.