John Lennon ścichapęk

Adam Popra­wa: W latach sie­dem­dzie­sią­tych, kie­dy wia­do­mo­ści o Beatle­sach – docie­ra­ją­ce do ich pol­skich entu­zja­stów – cią­gle jesz­cze były przy­pad­ko­we i trud­no było je spraw­dzić, ktoś opo­wie­dział w radiu taką oto histo­rię. Otóż Len­non, usły­szaw­szy o podo­bień­stwie swo­ich ksią­żek do Joyce’a, sam posta­no­wił zoba­czyć, czy jest coś na rze­czy. I miał powie­dzieć: „Prze­czy­ta­łem trzy­dzie­ści stron Ulis­se­sa, nic nie zro­zu­mia­łem, stra­ci­łem pół dnia, ale zna­la­złem tatu­sia”. Oczy­wi­ście, to apo­kryf, choć prze­ka­za­ny przez redak­to­ra pew­nie z dobrą wia­rą. Dziś wie­my wię­cej. Auto­rzy Anto­lo­gii z frag­men­tów wypo­wie­dzi Len­no­na z róż­nych lat poskła­da­li wca­le zgrab­ny i prze­ko­nu­ją­cy auto­ko­men­tarz. Beatles przy­zna­je się zatem do Lewi­sa Car­rol­la, ale z dodat­kiem saty­ry­ka, twór­cy komik­sów, meda­lie­ra, rzeź­bia­rza i ilu­stra­to­ra Ronal­da Searle’a. Podo­bieństw z Joyce’em – tyle że cho­dzi o Fin­ne­gans Wake ‒ nie wyklu­cza, choć z zastrze­że­nia­mi. Wymie­nia też, jako pomoc­ni­ka przy pisa­niu dru­giej książ­ki, John­nie­go Wal­ke­ra. Poza tym się­gnął do dzieł o Edwar­dzie Learze oraz Geof­freyu Chau­ce­rze – po to, by zro­zu­mieć, o czym piszą recen­zen­ci jego, Len­no­na, ksią­żek. Pyta­nie było­by dubel­to­we. Jak pan sądzi: czy Len­non nie był jed­nak bar­dziej oczy­ta­ny, niż sam opo­wia­da? Przede wszyst­kim zaś: jak pan go widzi w tra­dy­cji lite­ra­tu­ry angiel­skiej, nie tyl­ko tej pur­non­sen­so­wej? Na ile Len­non jest kon­ty­nu­ato­rem, na ile inno­wa­cyj­nym ory­gi­na­łem?

Filip Łobo­dziń­ski: Dorzu­cił­bym do tej gale­rii patro­nów-żyran­tów jesz­cze Hilaire’a Bel­lo­ca, Ame­ry­ka­ni­na Ogde­na Nasha, T.S. Elio­ta i rysow­ni­ków W. Heatha Robin­so­na i Jame­sa Thur­be­ra – bo nie zapo­mi­naj­my o gro­te­sko­wych rysun­kach, któ­ry­mi Len­non zapeł­niał nie­któ­re stro­ny swo­ich dwóch pierw­szych ksią­że­czek. Rysun­ki póź­niej­sze, od 1967 roku, są wier­ne innej kre­sce, bar­dziej dyna­micz­nej, i to już jest czy­sty Len­non. Wra­ca­jąc do tek­stu – mam wra­że­nie (bo bada­czem nie jestem), że już w począt­kach Beatle­sów musiał być swo­istym eru­dy­tą, nie molem biblio­tecz­nym, ale jed­nak bar­dzo wraż­li­wym na pew­ne impul­sy lite­rac­kie mło­dzień­cem. Roz­po­zna­wał tony, któ­re szcze­gól­nie sobie upodo­bał – absurd, non­sens, maka­bra – ale gdy sam sia­dał do pisa­nia, wzbo­ga­cał je o wła­sne ali­kwo­ty. A te wła­sne ali­kwo­ty to rze­czy jak naj­bar­dziej real­ne. Mamy w jego tek­stach sil­ne echa sytu­acji poli­tycz­no-spo­łecz­nej w Anglii, póź­niej tak­że w Ame­ry­ce, mamy też łatwo czy­tel­ne roz­ra­chun­ki z wła­sną chy­bo­tli­wą sytu­acją rodzin­ną. Pierw­sze dwie książ­ki Len­no­na to czas, kie­dy jesz­cze nie był gotów mie­rzyć się z wcze­sną utra­tą mat­ki, ale nie­obec­ny ojciec jest tu obec­ny w tle kil­ku tek­stów – i jest to obec­ność nie­faj­na. Len­non jest zatem kon­ty­nu­ato­rem, ale też ory­gi­na­łem – przed nim non­sens nie miał takie­go zaha­cze­nia w rze­czy­wi­sto­ści, przed nim też nie miał chu­li­gań­skie­go szny­tu. Nie­któ­re tek­sty Len­no­na nie są bowiem „sztu­bac­kie”, jak lubią upu­piać men­to­rzy, ale wła­śnie po sowi­zdrzal­sku roz­ra­biac­kie.

À pro­pos sztu­bac­twa. Richard Ell­mann rela­cjo­nu­je pewien epi­zod z życia Joyce’a, któ­ry miał wte­dy dwa­dzie­ścia jeden lat, tak więc zgod­nie z ówcze­sny­mi stan­dar­da­mi raczej nie był już mło­dzie­niasz­kiem. Przy­da się dłuż­szy cytat. „Uczest­ni­czył [Joy­ce] rów­nież w żar­to­bli­wych wybo­rach nowe­go papie­ża na miej­sce Leona XIII (któ­ry zmarł w 1903 roku). Naj­bar­dziej praw­do­po­dob­nym kan­dy­da­tem był w tym cza­sie kar­dy­nał Ram­pol­la. Joy­ce grał na począt­ku rolę urzęd­ni­ka kon­kla­we; radził wcho­dzą­cym kolej­no kar­dy­na­łom: »Jak nie umie­cie pisać, postaw­cie łaska­wie krzy­żyk«. Po obli­cze­niu gło­sów oświad­czył: »Ram­pol­la – nic« i jego przy­ja­cie­le jesz­cze przez sze­reg lat powta­rza­li to powie­dze­nie. Joy­ce wygrał wybo­ry, prze­ku­piw­szy kar­dy­na­łów, żeby na nie­go gło­so­wa­li. Kie­dy go popro­szo­no o bło­go­sła­wień­stwo, wymó­wił się twier­dząc, że zosta­wił je w waliz­ce. Powyż­sze zda­rze­nia zdra­dza­ją owo upodo­ba­nie do szcze­niac­kiej bła­ze­na­dy, któ­re­go Joy­ce nigdy się nie wyrzekł”. Tłu­macz­ka Ewa Kra­siń­ska doci­snę­ła, mówiąc o „szcze­niac­kiej bła­ze­na­dzie”, w ory­gi­na­le jest „cal­low foole­ry”. W każ­dym razie waż­ne są nie inwek­ty­wy – że coś niby jest szcze­niac­kie czy sztu­bac­kie – lecz ich adre­sa­ci. Czy bez takich upodo­bań Joy­ce zaczął­by Ulis­se­sa od wiel­kiej, olśnie­wa­ją­cej sce­ny paro­dii mszy? Ma pan rację przy­wo­łu­jąc ‒ odno­śnie do Len­no­na – tra­dy­cję sowi­zdrzal­ską. Dodać też war­to wca­le istot­ną w euro­pej­skiej kul­tu­rze tra­dy­cję bła­zeń­stwa. Pamię­ta pan pierw­szą ofi­cjal­ną pły­tę z nagra­nia­mi Beatle­sów dla BBC? Na pierw­szej ścież­ce po kolei się przed­sta­wia­ją i mówią o swo­ich instru­men­tach. Koń­czy – po Har­ri­so­nie – Len­non: „Też gram na gita­rze, a cza­sa­mi gram głup­ka”. A sko­ro angiel­ski rze­czow­nik „fool” ozna­cza i głup­ka, i (histo­rycz­ne­go) bła­zna, bez prze­sa­dy może­my uznać, iż Len­non sko­rzy­stał z oka­zji, by się przed­sta­wić: „bywam bła­znem”.

„Some­ti­mes I play the fool”, oczy­wi­ście, że pamię­tam, bo nawet nie­daw­no słu­cha­łem. Mamy tu pewien kło­pot słow­ni­ko­wo-emo­cjo­nal­ny, bo sło­wo „bła­ze­na­da” ma wydźwięk lek­ko pejo­ra­tyw­ny, pod­czas gdy „bła­zen” nie­ko­niecz­nie – i tego bym się trzy­mał. „Bła­zen”, czy­li ktoś, kto niby roz­śmie­sza, ale tak napraw­dę dema­sku­je nasze przy­wa­ry, sła­bo­ści, nie­do­stat­ki. Kpi­na, iro­nia i auto­iro­nia to przy­mio­ty wła­ści­wie chy­ba imma­nent­ne dla kul­tu­ry angiel­skiej – a tak­że dla bli­skiej mi życio­ry­so­wo hisz­pań­skiej, zwłasz­cza tej śre­dnio­wiecz­nej i Zło­te­go Wie­ku. Może z tego powi­no­wac­twa wziął się A Spa­niard in the Works, czy­li w mojej wer­sji Hisz­pań­skie oko konia tłu­cze? Oczy­wi­ście angiel­skie chu­li­gań­stwo lite­rac­kie jest inne niż hisz­pań­skie, ale łączy je ta ocho­ta, by prze­kłuć balon, wcho­dząc na salo­ny w czap­ce z dzwo­necz­ka­mi, rozej­rzeć się po sto­łach zasta­wio­nych homa­ra­mi oraz pular­da­mi, i zapy­tać, czy jest chleb z dże­mem. Skądś pamię­tam, że na jakimś wyfra­czo­nym przy­ję­ciu Len­non wła­śnie takie pyta­nie posta­wił. Żału­ję, że pol­ska lite­ra­tu­ra jest o tyle uboż­sza w takich – że uży­ję sło­wa naszych dziad­ków – fran­tów. Oczy­wi­ście, nie cała książ­ka jest takim balo­no­kłu­ciem, są tam szar­że w róż­ne inne stro­ny, zwłasz­cza w ostat­niej, pisa­nej już w latach sie­dem­dzie­sią­tych czę­ści, ale każ­de wytrą­ce­nie z ruty­ny powin­no dzia­łać ożyw­czo na umy­sły.

Tak, też sły­sza­łem tę histo­rię z dże­mem lub gdzieś o niej czy­ta­łem. Tyle że – i to by potwier­dza­ło bła­zeń­skie bra­ki kul­tu­ry pol­skiej – ten, kto ją opo­wia­dał, posta­rał się o serio­zny kon­tekst. Mia­no­wi­cie Len­non miał na owym wystaw­nym przy­ję­ciu popro­sić o chleb z dże­mem, żeby przy­po­mnieć w ten spo­sób o swo­im robot­ni­czym pocho­dze­niu… Nim przej­dzie­my do ksią­żek Len­no­na, chciał­bym pana zapy­tać o ogól­niej­szą, hmm, zasa­dę prze­kła­da­nia. Przed panem dwa tomy Len­no­na prze­tłu­ma­czył Robert Stil­ler, o któ­rym też jesz­cze naj­pew­niej parę zdań powie­my. Czy zało­żył pan prze­kład pole­micz­ny? Czy w trak­cie pra­cy porów­ny­wał pan swo­je roz­wią­za­nia ze Stil­le­row­ski­mi? Czy, prze­ciw­nie, zało­żył pan, że ten prze­kład nic a nic pana nie obcho­dzi?

Ja już zna­łem prze­kład mistrza Stil­le­ra – a ści­ślej, spo­lsz­cze­nie – więc o „nic-nie-obcho­dze­niu” nie mogło być mowy. Mój prze­kład z koniecz­no­ści więc musiał być pole­micz­ny lub też uzu­peł­nia­ją­cy, bo sza­nu­jąc pra­cę Stil­le­ra, pra­gną­łem, by moja pra­ca nie była kosme­tycz­ną popraw­ką, a wej­ściem w sed­no, odmien­nym oświe­tle­niem tek­stu ory­gi­na­łu. Są u Stil­le­ra kon­cep­ty, któ­re obez­wład­nia­ją pomy­sło­wo­ścią, są też takie, z któ­ry­mi fun­da­men­tal­nie się nie zga­dzam, ale to dla­te­go, że – jak podej­rze­wam – Stil­ler miał na celu co inne­go niż ja. On był zaja­dłym, zażar­tym, roz­pa­lo­nym publi­cy­stą tak­że jako tłu­macz, więc jego prze­kład miał funk­cję rów­nież dia­try­by czy ostre­go felie­to­nu na tema­ty wów­czas go zaj­mu­ją­ce. Ja chcia­łem stwo­rzyć coś, co będzie uwol­nio­ne od cza­su powsta­wa­nia (co rzad­ko się uda­je). To, co szcze­gól­nie mi prze­szka­dza­ło u Stil­le­ra, to nader czę­ste nawią­zy­wa­nie do pol­skich realiów poli­tycz­no-spo­łecz­nych pierw­szej poło­wy lat dzie­więć­dzie­sią­tych. Wie­le z nazwisk, nazw i pro­ble­mów, do któ­rych alu­zje robi Stil­ler, dziś jest nie­czy­tel­nych. Chcia­łem po pro­stu napi­sać po pol­sku taką książ­kę, któ­rą Len­non mógł­by napi­sać, gdy­by świet­nie znał pol­sz­czy­znę – ale nadal był Angli­kiem.

Może od razu deta­licz­ny przy­kład? U Len­no­na: „Why were Pre­ve­lant ze Gau­te, unt Docker Ade­no­id get­ting so frien­dly?”. Co Stil­ler oddał tak: „Dla­cze­go Pre­ce­dens de Kohl i Smu­tas Poli­po­nos tak się zaprzy­jaź­ni­li?”. Ówcze­sna aktu­ali­za­cja (już czuć oksy­mo­ron i trans­la­tor­skie ryzy­ko), cho­dzi­ło o kanc­le­rza Koh­la i pre­mie­ra Mazo­wiec­kie­go, kon­kret­nie o ich­ni znak poko­ju pod­czas mszy w Krzy­żo­wej. U pana nato­miast, tak jak w ory­gi­na­le, ukry­wa­ją się de Gaul­le i Ade­nau­er: „Dla­cze­go to Pra­wi­dent dźwi Gol i doker Adyn­dau­er tak się zaprzy­jaź­ni­li?”. W tym wypad­ku więc, owszem, uwol­nił pan tekst prze­kła­du od cza­su powsta­nia tłu­ma­cze­nia, ale uho­no­ro­wał czas powsta­nia ory­gi­na­łu, i nie jest to wyjąt­ko­we miej­sce w pana książ­ce. Jeśli moż­na, szko­da mi tyl­ko olśnie­wa­ją­ce­go niby­nie­miec­kie­go spój­ni­ka uży­te­go przez Len­no­na, „unt”. Rów­nież dla­te­go, że Len­non a Niem­cy to osob­ny temat… Nie chciał pan tego „unt” zosta­wić?

I tu wła­śnie mamy pro­blem, któ­re­go się oba­wia­łem i któ­ry sta­wia pyta­nie o sens pyta­nia – przy prze­kła­dzie dys­po­no­wa­łem nie­wy­raź­ną kopią ska­nu wyda­nia z 1964 roku i w nie­któ­rych miej­scach były ubyt­ki, plam­ki, zatar­cia. I – jak widzę – tu aku­rat doszło do zatar­cia, któ­re zin­ter­pre­to­wa­łem jako plam­kę skry­wa­ją­cą sło­wo „and”. A tu taka kon­fu­zja. Moż­na by tu uciec w bok, mówiąc tak: nagro­ma­dze­nie wyna­tu­rzeń prze­kra­cza w tych tek­stach wszel­kie dopusz­czal­ne w dobrym towa­rzy­stwie gra­ni­ce, chcia­łem więc przy­naj­mniej oca­lić spój­ni­ki, by czy­tel­ni­cy orien­to­wa­li się, że to spój­nik, a nie kolej­ny ele­ment cią­gu dziw­nych słów, któ­re ktoś gotów był­by odczy­tać na przy­kład jako pseu­do­ła­ciń­ski cza­sow­nik „dźwi­go­lunt”.

A to mnie pan zasko­czył tą kopią ska­nu! To cokol­wiek szew­ski stan, taki bez­obuw­ny… Ale kil­ka­na­ście lat temu Tymon Tymań­ski powie­dział mi, że nie ma żad­nej pły­ty Miło­ści. Zde­rza się. Wra­ca­jąc zaś do prze­kła­du, prze­kła­dów, i tym razem ogól­niej. Zgo­da, Na wła­sne kopy­to – bo tak nie­bosz­czyk Stil­ler nazwał swo­ją wer­sję wyda­nych łącz­nie dwóch Len­no­now­skich ksią­żek – jest przed­się­wzię­ciem impo­nu­ją­cym. Tyle że był Robert Stil­ler, by tak rzec, oso­bą o wie­lo­kie­run­ko­wej nadak­tyw­no­ści. Ory­gi­nal­ność sta­no­wi­ła przy tym nie tyle jego cechę, ile pierw­szą zasa­dę. Dawa­ło to efek­ty istot­ne i poży­tecz­ne (apo­lo­gia Wie­cha jako po pro­stu dobre­go pisa­rza), lecz tak­że intry­gu­ją­co wąt­pli­we (pod­nie­sie­nie ran­gi pisar­stwa Iana Flem­min­ga), a cza­sem nie­wąt­pli­we pudła (wska­za­nie na pre­zy­den­ta Kwa­śniew­skie­go jako oso­by posłu­gu­ją­cej się pięk­ną pol­sz­czy­zną). I cały ten roz­mach widocz­ny jest rów­nież w Len­no­nie Stil­le­ra. Obie pol­skie wer­sje dzie­li wiel­ka róż­ni­ca. Pomi­jam sko­men­to­wa­ną już przez pana stra­te­gię adap­ta­cyj­ną, nie wcho­dzę w szcze­gó­ły i pew­nie wyja­skra­wiam. Stil­ler spo­lsz­cza Beatle­sa tak, że ten zagęsz­czo­ny język zbyt moc­no zwra­ca na sie­bie uwa­gę, bywa, że prze­sła­nia świat przed­sta­wio­ny. Pro­za Lennona/Stillera tra­ci cza­sa­mi na płyn­no­ści. Owszem, Len­non pisał efek­tow­nie, że ho, ho! Ale Stil­ler doci­ska nie­kie­dy te efek­ty do efek­ciar­stwa. Pań­skie­go zaś Len­no­na lepiej się czy­ta, tak­że wła­śnie płyn­niej. Jasne, nie trze­ba wysił­ku, żeby zauwa­żyć, co Len­non i pan wyra­bia­cie z języ­kiem, nie­mniej – może to para­dok­sal­nie zabrzmi – osią­gnął pan, wypra­co­wał efekt swe­go rodza­ju natu­ral­no­ści. W Prze­stwo­rzo­nych rze­czachLen­non to taki tro­chę ści­cha­pęk: nie popi­su­je się nie­ustan­nie jak u Stil­le­ra, mówi nato­miast niby nor­mal­nie, en pas­sant to i owo prze­krę­ca – aż czy­tel­nik orien­tu­je się, że już jest razem z Lennonem/Łobodzińskim po dru­giej stro­nie języ­ka.

Jak pan sły­szy, zacu­ka­łem się dłuż­szą chwi­lę, bo, po pierw­sze, zawsze mnie onie­śmie­la, kie­dy ktoś mnie chwa­li, choć mam też jakieś prze­ko­na­nie o wła­snej war­to­ści jako tłu­ma­cza, a po dru­gie, bo nie dosły­sza­łem z kolei pyta­nia. Ale to chy­ba nie jest typo­wy wywiad, raczej roz­mo­wa dwóch wiel­bi­cie­li sło­wa jako mate­rii pla­stycz­nej. Nie chciał­bym jakoś szcze­gól­nie odno­sić się tu do pra­cy Stil­le­ra. Jak wspo­mnia­łem wyżej, znam ją i dzia­ła­łem w kontrze do jego kon­cep­cji, ale zara­zem muszę pochy­lić czo­ło przed jego fan­ta­zją i w ogó­le pomy­słem (jeśli on sam na to wpadł) lub przy­zwo­le­niem (jeśli go na to namó­wio­no), by się za te wcze­sne dwa Len­no­ny zabrać. Stil­ler miał w sobie spo­ro chu­li­ga­na lite­rac­kie­go, to widać też w jego arty­ku­łach pole­micz­nych z „Lite­ra­tu­ry na Świe­cie” czy z felie­to­nów. Chu­li­ga­na w pozy­tyw­nym brzmie­niu. Ale doty­ka pan tu znacz­nie głęb­szej spra­wy, czy­li stra­te­gii tłu­mac­kiej. Kie­dyś mia­łem na ten temat krót­ką dys­ku­sję z moim ser­decz­nym i zna­ko­mi­tym kole­gą Danie­lem Wyszo­grodz­kim. Spo­ty­ka­my się trans­la­tor­sko na paru polach, łączy nas miłość do Boba Dyla­na, Daniel ma na kon­cie świet­ne prze­kła­dy Leonar­da Cohe­na. Otóż oby­dwaj zgo­dzi­li­śmy się, że Daniel to typ tłu­ma­cza, któ­ry się cho­wa za twór­cą ory­gi­na­łu, ja zaś jestem tłu­ma­czem ofen­syw­nym, któ­ry nie­ja­ko two­rzy auto­ra na nowo po swo­je­mu. To zda­wa­ło­by się suge­ro­wać, że jest mi bli­sko do Stil­le­ra. I na tym wła­śnie pole­ga ta nie­sa­mo­wi­ta alche­mia prze­kła­du: gdy­by ktoś pod­dał nasze tek­sty suro­wej ana­li­zie, wyszło­by pew­nie, że jest mi rów­nie dale­ko do Stil­le­ra, jak do Wyszo­grodz­kie­go. W tym sen­sie, że Stil­ler nie­ja­ko usu­wa auto­ra i wsta­wia sie­bie, Daniel pod­su­wa auto­ro­wi z cie­nia kar­tecz­ki z pol­skim tek­stem, a ja dopa­so­wu­ję auto­ro­wi nowy strój. To oczy­wi­ście gene­ra­li­za­cje, bar­dzo ryzy­kow­ne, zwa­żyw­szy, że każ­dy prze­kład to jest osob­ny świat, osob­ne napię­cia, osob­na histo­ria. Moja pra­ca zawsze pole­ga na tym, by słu­chać auto­rów, sta­ra­jąc się wyobra­zić sobie, jakim tonem, jakim gło­sem, jakim sty­lem mówi­li­by, gdy­by umie­li w pol­ski – ale wciąż pozo­sta­jąc sobą, czy­li tymi ludź­mi, któ­rych ukształ­to­wa­ły ich wła­sne, obco­ję­zycz­ne eko­sys­te­my. Nie­mniej podej­rze­wam, że gdy­by ktoś wziął na tapet całą ster­tę róż­nych nie­pod­pi­sa­nych prze­kła­dów i osob­no listę ich tłu­ma­czy, to mógł­by z dużym praw­do­po­do­bień­stwem wska­zać, któ­re są moje. Nie­daw­no pro­du­cent pol­skich wer­sji fil­mów ani­mo­wa­nych przy­słał mi tekst jed­nej pio­sen­ki z kla­sycz­nej pro­duk­cji 101 dal­ma­tyń­czy­ków z pyta­niem, czy to moje, bo w archi­wach było nie­pod­pi­sa­ne, a prze­kład liczy sobie co naj­mniej 25 lat. Ja 25 lat temu już tłu­ma­czy­łem pio­sen­ki fil­mo­we, więc teo­re­tycz­nie mógł­by to być mój. Ja za grosz nie pamię­ta­łem, czy to robi­łem, bo nie pro­wa­dzi­łem wów­czas zapi­sków, a rzecz doty­czy­ła fil­mu, któ­ry miał mnó­stwo wer­sji i roz­pa­ję­czeń – była wer­sja kla­sycz­na, kla­sycz­na reani­mo­wa­na, wer­sja aktor­ska, 101 dal­ma­tyń­czy­ków 2 i 102 dal­ma­tyń­czy­ki, razem pięć. Zwa­rio­wać moż­na. Ale wystar­czy­ło jed­no spoj­rze­nie, bym był pewien, że pol­ska wer­sja, któ­rą mi prze­sła­no, jest bar­dzo faj­na – i nie jest moja. Jakoś nie odna­la­złem sie­bie w tym tek­ście. Czy­li styl prze­kła­du też ist­nie­je.

Jasne, że ist­nie­je. Zło­śliw­cy powia­da­li, że Barań­czak tłu­ma­czy Szek­spi­ra, Cum­ming­sa, Dic­kin­son, Donne’a, Lar­ki­na i wszyst­kich innych na jed­no kopy­to. To oczy­wi­ście nie­praw­da, acz­kol­wiek wyra­zi­sty styl Barań­cza­ka w jego prze­kła­dach jest widocz­ny. Wła­śnie on zresz­tą w gło­śnych i żywo komen­to­wa­nych tek­stach trans­la­to­lo­gicz­nych wal­nie się przy­czy­nił nie tyl­ko do doce­nie­nia tłu­ma­cza, ale i trak­to­wa­nia go jako auto­ra peł­no­gęb­ne­go. Dzi­siaj moc­no się o to upo­mi­na Jerzy Jar­nie­wicz. Tłu­ma­cze­nie – dobre tłu­ma­cze­nie – spro­wa­dza się do napi­sa­nia danej książ­ki w języ­ku doce­lo­wym, jak go okre­śla­ją prze­kła­do­znaw­cy. Dla­te­go powie­dzia­łem wcze­śniej o pana książ­ce. No a w przy­pad­ku Len­no­na pisa­nie po pol­sku nie może nie być jesz­cze inten­syw­niej­sze, te tomy wyma­ga­ją od autora/tłumacza jesz­cze wię­cej inwen­cji. Trzy przy­kła­dy à pro­pos. Len­non: „Things like this were get­ting Vic­tor down, if not lower”. U pana: „Przez takie histo­rie Vic­tor upa­dał na duchu, a nawet wywra­cał się na nim jak dłu­gi”. Dopi­sał pan tro­chę Len­no­no­wi, choć moż­na było na przy­kład, że te histo­rie cią­gnę­ły Vic­to­ra w dół, a nawet niżej. Bynaj­mniej nie pro­te­stu­ję, bo pana wer­sja jest zabaw­na, prze­ko­nu­ją­ca, tyl­ko pytam: dla­cze­go to zda­nie pan roz­bu­do­wał? Numer dru­gi, w ory­gi­na­le: „They were over­joy­ced, and gra­pe­nut abun and bey­ond the call of duty”. Pan zaś: „Ze zdra­do­ści i dźwięcz­no­ści ska­ka­li wprost jak małe joy­siąt­ka, sta­now­czo poza zakres obo­wiąz­ków”. Ślicz­ne te joy­siąt­ka – jak się domy­ślam, szło, tak jak i w „over­joy­ced”, o ukłon pod adre­sem auto­ra Fin­ne­gans Wake? I wresz­cie „Ah for­gi­ve you in de name of Fat­ty Wal­ler de gre­at savio­us of ma people”. Tym­cza­sem u pana „Ja wyba­czać ci w imię Ojca Goriot, wiel­kie­go zaba­wi­cie­la mego ludu”. Nie powiem, jako miło­śnik Bal­za­ca ucie­szy­łem się z tej alu­zji, nie­mniej, skąd on się u pana wziął, sko­ro u Len­no­na cho­dzi­ło o Fat­sa Wal­le­ra? Zazwy­czaj – i dobrze – oca­la pan ory­gi­nal­ne per­so­na­lia.

Cza­sem jest tak, że się nie mogę oprzeć – i kie­dy uło­ży mi się jakaś fra­za, któ­rą uwa­żam za zręcz­ną, to już żal mi z niej rezy­gno­wać. Stąd ten roz­bu­do­wa­ny Vic­tor. Zresz­tą nie wiem, czy napi­sał­bym fra­zę „histo­rie cią­gnę­ły Vic­to­ra w dół”, jakoś mi nie brzmi. Ot, takie moje fumy. „Joy­siąt­ka” też wsko­czy­ły nagle same, zda­nie obu­do­wa­łem wokół nich, a że Joyce’a Len­non czy­tał (choć­by z dosko­ku), nie mamy oby­dwaj wąt­pli­wo­ści. Swo­ją dro­gą – kogo nasi muzy­cy mogli­by czy­tać, by dać się tak usy­no­wić? Wit­ka­ce­go? Schul­za? Leśmia­na? Z Fat­sem Wal­le­rem żało­wa­łem tro­chę jego same­go, ale uzna­łem, że waż­niej­szy jest tu Ojciec („In the name of Father” prze­szedł w „In de name of Fat­ty”, skąd doszło sko­ja­rze­nie z Wal­le­rem. Dla­te­go ja też „szu­ka­łem ojca”, któ­re­go mógł­bym tu posta­wić w trud­nej sytu­acji. Dla­te­go „Ojciec w nie­bie­siech” zmie­nił się w „Ojca Goriot”, bo ten ojciec jakoś jest w Pol­sce koja­rzo­ny, bar­dziej chy­ba niż Wal­ler, a na wpro­wa­dza­nie tu „Ojca Dyrek­to­ra” odwa­żył­by się pew­nie Stil­ler, gdy­by dziś pisał Na wła­sne kopy­to, ale ja od takiej dekon­tek­sty­za­cji i rekon­tek­sty­za­cji wolę trzy­mać się z dala. „Goriot” teo­re­tycz­nie mógł się poja­wić u Len­no­na, bo Len­non na pew­no sły­szał o Bal­za­cu.

Tytuł pierw­szej z tych ksią­żek, In His Own Wri­te, oddał pan jako John Len­non na wła­snej z wie­lu druk. Sły­szę Dyla­na, pań­skie­go Dyla­na: „Jak wie­le dróg”. Na okład­ce pierw­sze­go wyda­nia jest zdję­cie Len­no­na w dyla­now­skiej czap­ce, co w sumie spo­ro zna­czy. Pan też zało­żył, żeby już w tytu­le, tak to ujmę, przy­po­mnieć Len­no­nem o Dyla­nie?

Zupeł­nie nie przy­szło mi to do gło­wy. Nie, pro­ces myślo­wy był inny – jak oddać homo­fo­nicz­ność słów „right” i „wri­te”. W koń­cu „in his own right” zna­czy tu mniej wię­cej „na swój spo­sób” albo „na wła­sny rachu­nek”. A sko­ro on zamiast „right” użył „wri­te”, two­rząc nie­ła­twy do pomy­śle­nia tytuł „John Len­non w swo­im wła­snym pisa­niu” – ten sens, ale oczy­wi­ście z wdzię­kiem! – szu­ka­łem cze­goś, co oca­li homo­ni­micz­ność, „osob­ność” i zwią­zek z książ­ką, czy­li czymś innym niż pio­sen­ki, z któ­rych był dotąd zna­ny. Szpe­ra­łem więc w gło­wie po sło­wach, któ­re koja­rzą się z pisa­niem, wyda­wa­nie, książ­ką – i stąd mój tytu­ło­wy „druk”. Ale jeśli panu przy­szło do gło­wy sko­ja­rze­nie z Dyla­nem, a czap­ki fak­tycz­nie mają iden­tycz­ne (mowa o okład­ce debiu­tanc­kie­go albu­mu Dyla­na) i podob­nie posta­wio­ne koł­nie­rze, to tym lepiej. Tak to jest, jak czło­wiek chce dotrzeć z Leżaj­ska do Sano­ka, a przez przy­pa­dek zaha­czy o Wene­cję.

Książ­ko­wy debiut Len­no­na poja­wił się ponie­kąd przy­pad­kiem. Histo­rię rela­cjo­nu­je Jon Sava­ge we wstę­pie do łącz­ne­go wyda­nia In His Own Wri­te i dru­gie­go tytu­łu, A Spa­niard in the Works (1997). Naj­kró­cej: w pra­cy ame­ry­kań­skie­go dzien­ni­ka­rza Micha­ela Brau­na Love Me Do: The Beatles’ Pro­gress (1964; dziś beatle­so­lo­gicz­na kla­sy­ka) zna­la­zło się kil­ka para­li­te­rac­kich dro­bia­zgów, któ­re zafa­scy­no­wa­ły Toma Maschle­ra, póź­niej­sze­go sze­fa dzia­łu lite­rac­kie­go w pew­nym wydaw­nic­twie. Zapy­tał więc Ame­ry­ka­ni­na o autor­stwo tek­stów. Oka­za­ło się, że napi­sał je John Len­non. Maschler poznał zatem Len­no­na, dowie­dział się, że te dro­bia­zgi powsta­wa­ły ot tak, noto­wa­ne na przy­kład na kart­kach hote­lo­wej pape­te­rii, bez zamia­ru dru­ko­wa­nia. Namó­wił Len­no­na do dal­sze­go pisa­nia i ryso­wa­nia, i tak dopeł­ni­ła się zawar­tość debiu­tu. Dru­ga książ­ka była już zwy­kłym obsta­lun­kiem wydaw­ni­czym. Jak nato­miast zaświad­cza not­ka z nume­ru 10 (maj 1964) pisem­ka „The Beatles Mon­th­ly Book”, tytuł został wymy­ślo­ny przez McCart­neya. Sko­ro już jeste­śmy przy tym perio­dy­ku: w zeszy­cie 25 (sier­pień 1965) Wspa­nia­ła Czwór­ka roz­ma­wia o nowym albu­mie Help!. McCart­ney wspo­mi­na Yester­day, na co Len­non, że on już nie musiał nic dokła­dać do pły­ty. „Dobra, zamiast tego doło­żę książ­kę. Pamię­taj­cie, moi dro­dzy, A Spa­niard in the Works już wię­cej niż mie­siąc leży w waszych księ­gar­niach. Kup­cie go szyb­ko, nim pokry­je się kurzem i zżółk­nie!”. W jed­nej zaś ze scen fil­mu Help! wycią­ga swój dru­gi tomik z innej księ­gi, przy­ci­ska do ust, po czym zabie­ra się do czy­ta­nia… A pyta­nie do pana było­by takie: jak postrze­ga pan obie książ­ki Len­no­na, zesta­wio­ne z jego pio­sen­ka­mi. Taka aksjo­lo­gia porów­naw­cza nie była­by chy­ba od rze­czy? Tak więc: czy Len­non pisarz jest tak wiel­ką posta­cią jak Len­non autor pio­se­nek i Len­non muzyk?

Jako autor prze­kła­du i czło­wiek bez­po­śred­nio zain­te­re­so­wa­ny w dobrym przy­ję­ciu książ­ki nie mogę odpo­wie­dzieć ina­czej jak : „Wiel­ki to muzyk i wiel­ki pisarz”. Oby­dwa wie­my, że to nie do koń­ca praw­da. To, że o Len­no­nie wie­my i pamię­ta­my, jest zasłu­gą pio­se­nek. Gdy­by pio­se­nek nie było, tyl­ko te dwie ksią­żecz­ki – a może jed­na, bo pew­nie dru­giej by nie było – to pozo­sta­ły­by pew­nie cie­ka­wost­ką o umiar­ko­wa­nym nakła­dzie. Len­non-pisarz kla­sy­fi­ko­wał­by się pew­nie jako jeden z iluś kon­ty­nu­ato­rów angiel­skie­go non­sen­su. Może zyskał­by pochleb­ne recen­zje, ale dziś byśmy o nim pew­nie nie mówi­li, szcze­gól­nie w języ­ku innym niż angiel­ski. To podob­nie jak z Taran­tu­lą Boba Dyla­na, któ­rą kry­ty­ka mogła­by po pro­stu wpi­sać w post-bit­ni­kow­ską tra­dy­cję – te książ­ki uka­zu­ją nam inne, nie­sa­mo­wi­te obli­cze legen­dar­nych twór­ców muzycz­nych, ale wła­śnie dla­te­go, że zosta­ły stwo­rzo­ne przez legen­dar­nych twór­ców muzycz­nych. Są pro­duk­tem ubocz­nym – świet­nej jako­ści, ale korzy­sta­ją­cym z bla­sku twór­czo­ści muzycz­nej. Bez cie­nia wąt­pli­wo­ści pod­cho­dzę do Len­no­na-pisa­rza jako do czło­wie­ka, któ­ry wspa­nia­le ope­ru­je języ­kiem, ma jego głę­bo­ką świa­do­mość, jest poszu­ki­wa­czem nowych zja­wisk języ­ko­wych. Myślę, że nie dorów­nu­je Car­rol­lo­wi czy Joyce’owi, ale oby­dwaj patrzy­li­by nań z apro­ba­tą.

Na jego obro­nę – hi, hi – moż­na by powie­dzieć, że Ci dwaj para­li się pisar­stwem sys­te­ma­tycz­nie (choć Car­roll był inte­lek­tu­al­nie i arty­stycz­nie aktyw­ny w róż­ne stro­ny), a Len­non tyl­ko z dosko­ku. Nie chcę przez to powie­dzieć, że gdy­by posta­no­wił być przede wszyst­kim pisa­rzem, to by tych dwóch zaka­so­wał; nie wcho­dził­bym w taką histo­rię alter­na­tyw­ną. Zosta­ła nam trze­cia książ­ka, któ­ra u pana dała tytuł całej try­lo­gii. Uka­za­ła się w roku 1986, już po śmier­ci Len­no­na, nie mógł już odpo­wia­dać za kształt cało­ści. Nie chcę oskar­żać Yoko Ono o prze­sad­ne pil­no­wa­nie tre­ści tej publi­ka­cji, nie­mniej tro­chę dzi­wi, że w tek­ście auto­bio­gra­ficz­nym, zaty­tu­ło­wa­nym zresz­tą dokład­nie jak pio­sen­ka (The Bal­lad of John and Yoko) i dato­wa­nym na 1978 r., Len­non ma nadal ostry dystans do Beatle­sów, ponie­kąd deza­wu­uje swo­je lata w zespo­le. W 1978 r. jesz­cze mu nie prze­szło? Jeśli zaś idzie o kwe­stie lite­rac­kie, to poza tym, co pozna­li­śmy z dwóch tomi­ków wcze­śniej­szych, tu autor oka­zał się olśnie­wa­ją­cym afo­ry­stą. No, takim afo­ry­stą, któ­re­mu wycią­ga się bon moty z tek­stów, ale ran­ga ich nie­lec­ca. „Wła­sne nie­do­bo­ry w zakre­sie namięt­no­ści nad­ra­bia­ła upra­wą ogród­ka”. „Gdy tyl­ko zale­czo­no mu nie­do­ma­ga­nia wymo­wy, jego sło­wo sta­ło się pra­wem”. „Jej cia­ło zadrża­ło kon­wul­syj­nie, jak gdy­by przez jej cia­ło prze­biegł sil­ny prąd lite­rac­ki”. „Przez więk­szość życia trzy­ma­łem się bli­sko sie­bie – prze­cież mogłem sie­bie potrze­bo­wać w każ­dym momen­cie”. Dużo jest w trze­ciej książ­ce takich auto­no­mi­zu­ją­cych się wyim­ków. Nie­mniej, nie­mniej – z dwie­ma poprzed­ni­mi łączy się panu tak cał­kiem bez kło­po­tów?

To nie jest kło­pot. To jest raczej świa­do­mość, że te książ­ki powsta­wa­ły w kom­plet­nie innych epo­kach życia Len­no­na. Tam­te były pło­da­mi wyobraź­ni mło­de­go czło­wie­ka, któ­ry wła­śnie dotarł „to the top­per­most of the pop­per­most”, speł­nił marze­nia i zasad­ni­czo czu­je się swo­bod­ny. Zaś Skyw­ri­ting by Word of Mouth, czy­li w mojej wer­sji Prze­stwo­rzo­ne rze­czy, to Len­non doj­rza­ły, po bar­dzo róż­nych przej­ściach, nie do koń­ca pewien, czy wie­dzie życie, o jakim marzył. Wma­wia sobie, że tak, ale poży­cie z Yoko w okre­sie po naro­dzi­nach Seana to pozor­nie tyl­ko idyl­la z pie­cze­niem chle­ba, zaba­wa­mi z syn­kiem itp. To cią­gła jaz­da hero­ino­wa Yoko i jego same­go, to jej coraz częst­sze roman­se, to wresz­cie nie­ustan­nie powra­ca­ją­ce myśli, czy by jed­nak nie zro­bić cze­goś znów do spół­ki z Pau­lem McCart­ney­em. (Nawia­sem – jed­na histo­ryj­ka w JL na wła­snej z wie­lu druk powsta­ła „we współ­ży­ciu z Pau­lem”). Ist­nie­ją pod­sta­wy do przy­pusz­czeń, że gdy­by Chap­man nie zdo­łał doko­nać mor­der­stwa na Len­no­nie, do jakiejś współ­pra­cy mogło­by mię­dzy Joh­nem a Pau­lem dojść, zwłasz­cza że jest też podej­rze­nie o cał­kiem moż­li­wym roz­wo­dzie Len­no­na z Yoko Ono. Ona w 1979 i 1980 r. bywa­ła już w nie­źle skon­so­li­do­wa­nych związ­kach poza­mał­żeń­skich, a Double Fan­ta­sy było ponoć roz­pacz­li­wą pró­bą Joh­na, by ją zatrzy­mać przy sobie. Z trze­ciej stro­ny jesz­cze w 1979 r. dzwo­nił do May Pang, swo­jej kochan­ki z cza­sów „stra­co­ne­go week­en­du”… Wra­ca­jąc zatem do głów­ne­go wąt­ku – trze­cia książ­ka MUSIAŁA być inna. Tek­sty są dłuż­sze, w więk­szo­ści mniej roz­chy­bo­ta­ne gra­ma­tycz­nie i sło­wo­twór­czo, opo­wiast­ki są bar­dziej saty­rycz­ne niż non­sen­sow­ne. A roz­po­czy­na­ją­ca całość krót­ka prób­ka auto­bio­gra­fii powsta­ła chy­ba jesz­cze w cza­sie, gdy mię­dzy Len­no­nem a Ono bywa­ło dobrze. Nie sądzę, by ta część pier­wot­nie mia­ła wejść w skład poten­cjal­nej trze­ciej książ­ki, gdy­by Len­non sam zawia­dy­wał jej wyda­niem. Całą ta ksią­żecz­ka jest zre­da­go­wa­na przez Yoko, ale, jak moż­na sądzić, same tek­sty nie są naru­szo­ne. Co zaś do zadry beatle­sow­skiej – to praw­da, że w latach 1977 i 1978 już jej mógł nie czuć. Ale pri­mo, myślę, że kotło­wa­ło się w nim wciąż kil­ka uczuć – z jed­nej stro­ny spo­ty­kał się pry­wat­nie z McCart­ney­em, z dru­giej iry­to­wał się, że McCart­ney nie­mal nie może usie­dzieć spo­koj­nie bez się­ga­nia od razu po jakiś instru­ment i brzdą­ka­nia, zaś secun­do – jesz­cze w 1980 r. pod­czas pamięt­ne­go ostat­nie­go wywia­du rze­ki, jakie­go Len­non udzie­lił Davi­do­wi Schef­fo­wi, chęt­nie opo­wia­dał o pio­sen­kach Beatle­sów, ale bez cie­nia sen­ty­men­tu. Jak ktoś, kto już z tego wyrósł. (Inna rzecz, że Yoko była przy wywia­dzie obec­na). Pod­su­mo­wu­jąc – Prze­stwo­rzo­ne rze­czy są bar­dzo inne od Wie­lu druk i Hisz­pań­skie­go oka, ale w tym samym sen­sie (toutes pro­por­tions gar­dées), co Burza w zesta­wie­niu z Tytu­sem Andro­ni­ku­sem. Pisa­li je dwaj róż­ni ludzie, któ­rych łączy­ło DNA, imię i nazwi­sko oraz część prze­szło­ści. Mię­dzy 24-let­nim Len­no­nem z wio­sny 1965 r. a 38-let­nim Len­no­nem z 1978 r. jest prze­paść, wyko­pa­na nie tyl­ko przez Yoko Ono.

Cie­szę się z tego tytu­łu Prze­stwo­rzo­ne rze­czy – jest w nim dają­cy oddech „prze­stwór”, „prze-stwo­rze­nie” (czy­li stwo­rze­nie z nad­dat­kiem) i „nie­stwo­rzo­ne rze­czy”. Może w księ­gar­niach ktoś go zauwa­ży.