Jutro będzie piękna pogoda!

Dawid Mate­usz: Robert, jak Pra­ha? Co tam robi­łeś i dla­cze­go tak dłu­go?

Robert Rybic­ki: Łazi­łem całe dwa tygo­dnie po całej Pra­dze, kop­ci­łem, piłem piwo i spo­ty­ka­łem się z kole­ga­mi i kole­żan­ka­mi, byłem też w Bero­unie. Zafun­do­wa­łem sobie pra­go­te­ra­pię. Dłu­go, bo Pra­ga mnie wcią­ga jak odku­rzacz do swo­ich sza­lo­nych reje­strów i zanim sie zorien­tu­ję juz mija dzie­sięć dni.

Pomo­gło?

Pra­ga zawsze poma­ga, poza tym lubię poga­dać po cze­sku.

A w czym Pra­ga jest lep­sza od Kra­ko­wa?

Wła­śnie są porów­ny­wal­ne, to dwa naj­bar­dziej podob­ne mia­sta w tej czę­ści Euro­py, życie lite­rac­kie ma podob­ną inten­syw­ność. I w jed­nym i dru­gim lite­ra­ci się bar­dzo czę­sto spo­ty­ka­ją, nie­za­leż­nie od przy­na­leż­no­ści do kon­kret­nych śro­do­wisk lite­rac­kich. W War­sza­wie to wyglą­da zupeł­nie ina­czej, jest bar­dziej gabi­ne­to­wo, może nawet w pew­nych momen­tach bufo­na­da. Wie­deń jest bar­dzo zin­sty­tu­cjo­na­li­zo­wa­ny, jedy­nie “ein­bau­mo­ebel” ma żywą for­mu­łę; a we Wro­cła­wiu czy Pozna­niu to wszyst­ko jest zde­cy­do­wa­nie mniej inten­syw­ne, co jakiś czas impre­za.

O tym jesz­cze poga­da­my, przejdź­my do meri­tum – roz­ma­wia­my przy oka­zji wyda­nia obro­słe­go już legen­dą tomu Dar Mene­li. Tomu, o któ­rym sły­sza­łem, zanim się jesz­cze pozna­li­śmy (a pozna­li­śmy się w 2013 roku), ba, tomu, wokół któ­re­go popro­wa­dzi­łem z Tobą spo­tka­nie w nie­ist­nie­ją­cej już Cafe Fiń­ska w waka­cje 2014 roku. Natu­ral­ną kole­ją spraw tom, o któ­rym sły­sza­łem, zanim Cię pozna­łem i wokół któ­re­go pro­wa­dzi­łem z Tobą spo­tka­nie 3 lata temu, wła­śnie poja­wia się na papie­rze. Sur­re­alizm zwy­cię­ża na wstę­pie.

Sur­re­alizm już daw­no zwy­cię­żył, zanim powstał.

Do rze­czy. Dar Mene­li ofia­ru­je nam pra­wie sto stron wier­szy. Do tego wier­szy bar­dzo gęstych, wybi­ja­ją­cych czy­tel­ni­ka z prze­tar­te­go toku myśle­nia już od pierw­szych zdań w tomie: Supermarket/ spły­wa jak tablicz­ka czekolady:/ stóg den­dry­tow. Ktoś, w wiel­kiej chustce/ dooko­ła szyi, prze­me­blo­wa­ła tkan­ki, wzdychając./ Czy nie posia­dam nicze­go?.” Jeże­li dobra książ­ka poetyc­ka ma być jak pobud­ka, to Dar Mene­li może być jej defi­ni­cją, bo na moim zegar­ku jest 4.47 nad ranem, a czy­tam od godzi­ny pierw­szej i zna­ko­mi­cie się bawię (albo ta książ­ka zna­ko­mi­cie bawi się z moją świa­do­mo­ścią – tego nie roz­strzy­gnie­my). Sko­ro jed­nak histo­ria dopro­wa­dze­nia tej książ­ki do for­my papie­ro­wej wyda­rzy­ła się od koń­ca do począt­ku, to ja na wstę­pie zadam ostat­nie pyta­nie: to opa­sły tom, mogą­cy sta­no­wić pewien rodzaj pod­su­mo­wa­nia dro­gi twór­czej. Zatem, Rober­cie, czy to Two­ja ostat­nia książ­ka?

Było­by dobrze, żeby ostat­nia. Ja już nie chcę sło­wa, zna­cze­nia. Jak już, myślę iść w kie­run­ku HAPPY DADA i śpie­wu cze­skich pta­ków. Tyle że na tere­nie Pol­ski jest za mało bodź­ców języ­ko­wych odmien­nych, z bólem english; dla przy­kła­du Lon­dyn ze swo­ją wie­lo­kul­tu­ro­wo­ścią był dla mnie ożyw­czy.

Ale zaraz w “Logo­ryt­mie” piszesz: „Sło­wo żeby rzu­ca­ło o ściany,/ o ścia­ny!” – czy­li jed­nak sło­wo TAK, a zna­cze­nie NIE.

Cho­dzi o muzycz­ność, może mime­sis, kwe­stia zna­cze­nia jest zupeł­nie dru­go­rzęd­na; to wszyst­ko przez to moje cho­dze­nie po lasach, gdzie masz peł­no koją­cych lub fra­pu­ją­cych dźwię­ków i się nie zasta­na­wiasz, co one zna­czą: po co krzy­czeć przez wier­sze do ludzi, miaż­dżą­ca więk­szość spo­łe­czeństw jest wypra­na z lek­tur, z tego ogól­no­cy­wi­li­za­cyj­ne­go pro­ce­su cyze­lo­wa­nia myśli.

Pod­pusz­czam na wstę­pie, bo powie­dzia­łeś w roz­mo­wie z Moni­ką Glo­so­witz i Dawi­dem Kuja­wą „Chcia­łem ostat­nią wydać przed czter­dziest­ką, tak myśla­łem dwa albo trzy lata temu; po co wyda­wać trzy­dzie­ści ksią­żek z wier­sza­mi, któ­re nicze­go nie zmie­nia­ją.” Pomi­ja­jąc, że przed czter­dziest­ką już na pew­no nie zdą­ży­łeś i zawsze możesz zmie­nić zda­nie – są to dekla­ra­cje dosyć odważ­ne w dobie wyda­wa­nia ksią­żek rok­rocz­nie przez wie­lu – w oba­wie przed byciem zapo­mnia­nym, wypad­nię­ciem z „obie­gu”, etc.

Czter­dzie­ści lat minę­ło jak jeden dzień i koniec. Koniec tema­tu, wiek, pery­pe­tie wydaw­ni­cze, już zaczą­łem myśleć o języ­ku, a tu cią­gle pyta­nia jak z cele­bryc­kiej dani! Ci, któ­rzy wyda­ją książ­ki rok­rocz­nie, wypad­ną z obie­gu po swo­jej śmier­ci.

Wybacz, wiem, że Cię to wkur­wia. Ale oszczę­dzi­łem Ci pytań o Twój sto­su­nek do nagród lite­rac­kich! Sytu­ację, o któ­rej wspo­mnia­łem, kształ­tu­je rynek, to jasne, a nie sądzisz, że ten pewien rodzaj nie­wo­li, kie­ra­tu, w któ­ry zosta­je­my wepchnię­ci przez ryn­ko­wą rze­czy­wi­stość, wszech­obec­ny nacisk na indy­wi­du­alizm, wszech­obec­ne „ja” szko­dzi samej poezji? Nie da się ukryć, że zosta­li­śmy wple­ce­ni w pewien sys­tem rywa­li­za­cji i ist­nie­je potrze­ba kon­kret­nej prze­bu­do­wy wewnątrz naszych głów, aby to zmie­nić. Jest to zupeł­nie obce kul­tu­rom dale­kie­go wscho­du, gdzie w miej­sce rywa­li­za­cji i kul­tu indy­wi­du­ali­zmu znaj­du­je­my koope­ra­cję. Dzię­ki temu ludzie wscho­du są znacz­nie bli­żej cze­goś, co mogli­by­śmy nazwać świa­do­mo­ścią zbio­ro­wą.

Skłot jest świet­nym miej­scem na two­rze­nie świa­do­mo­ści zbio­ro­wej. Out of sys­tem. DIY. Bogac­two pra­skich śmiet­ni­ków. To, co jest dooko­ła poezji, niech będzie tyl­ko szta­fa­żem. Trze­cim pla­nem. Z tym dale­kim wscho­dem tak nie galo­po­wał­bym, cały świat jest zanie­czysz­czo­ny rywa­li­za­cją, ryn­kiem, etc. Indy­wi­du­alizm też jest cen­ny, pozwa­la sobie uzmy­sło­wić pew­ne spra­wy, ale to zale­ży od podej­ścia doń. Oso­bi­ście wolę się w swo­im poko­iku wyci­szyć i obser­wo­wać ogród, naj­le­piej o świ­cie, gdy budzą się pta­ki.

Noo… Paweł Mar­kow­ski mi na skło­ty narze­kał, głów­nie dla­te­go, że miesz­ka­ją tam rów­nież inni ludzie. Ale ja o czym innym, piszesz: „jak czu­ją się ci,/ co spę­dza­ją czas/ w jed­nym miejscu,/ mieście,/ miasteczku?/ Jak się czu­je Wal­de­mar Jocher?” Zatem, czym jest dla Cie­bie ten nie­ustan­ny ruch? Od dwu­dzie­stu lat cią­gle gdzieś krą­żysz, zmie­niasz miej­sce zamiesz­ka­nia. W Kra­ko­wie jesteś już pra­wie rok, co jest dla mnie w pewien spo­sób nie­sa­mo­wi­te, może dla­te­go, że patrzę z per­spek­ty­wy czło­wie­ka miesz­ka­ją­ce­go tu 12 lat. Kar­misz się tą podró­żą? Świa­do­mość się kar­mi? Poezja? Bo raczej cięż­ko Cię posą­dzić o bycie samot­nym skry­bą zamknię­tym w swo­jej pustel­ni, pie­czo­ło­wi­cie cyze­lu­ją­cym swo­je wier­sze. A tacy prze­cież też ist­nie­li i ist­nie­ją; i cał­kiem nie­źle sobie w lite­ra­tu­rze radzą.

Wię­zie­nie miej­sca, wię­zie­nie języ­ka, wię­zie­nie toż­sa­mo­ści. Sam też znaj­du­ję czas, żeby docy­ze­lo­wać swo­je wier­sze, owszem, one są pisa­ne pod dyk­tan­do żywio­łu, jakiejś bli­żej prze­ze mnie nie­spre­cy­zo­wa­nej ener­gii (osła­wio­ne elan vital?); pod­czas podró­ży nie umiem pisać, ewen­tu­al­nie jakieś skraw­ki, ale rze­czy­wi­ście kar­mię się nią, a naj­bar­dziej obże­ram się wra­że­nia­mi, gdy ta podróż jest pie­sza, moż­na w samot­no­ści tej podró­ży wgłę­bić się w sie­bie też (kie­dyś spo­ty­ka­łem na dro­dze jakichś ludzi idą­cych ze wsi do wsi, jesz­cze pięć lat temu, teraz już tyl­ko sam tak łażę, wszy­scy sa uwię­zie­ni w samo­cho­dach).

Dobra, ale w wier­szu „Tra­sa śmie­ci” (dedy­ko­wa­nym Paw­ło­wi Mar­kow­skie­mu) piszesz
„niech poezja bydzie wyni­kiem rozmowy/ a nie samot­ne­go grze­ba­nia w jazyku/ poezja odwo­ła­na z funk­cji wszel­kich jazy­ka”. Poza tym, że sto­icie tu raczej w opo­zy­cji, to te trzy wer­sy są dla mnie jasną dekla­ra­cja wia­ry we wspól­no­to­wość i chę­cią wyzby­cia się wła­sne­go ego z poezji.

Tak, swo­ją dro­gą, roz­ma­wia­li­śmy o tym ostat­nio z Miło­szem Bie­drzyc­kim. Uła­twio­ny dostęp do prze­róż­nych języ­ków uła­twia nawią­za­nie wspól­no­to­wo­ści w poezji. Bar­dziej niech poezja przej­mie roz­mo­wę ludzi, tak, jak się nagry­wa pta­ki w lesie, gdy to jedy­nie wkrę­co­ny orni­to­log może roz­po­znać poszcze­gól­ne sekwen­cje pta­sie­go śpie­wu i jego zna­cze­nie. Żeby z wier­sza szła ener­gia roz­mo­wy, a nie mono­lo­gu (poli­fo­nicz­ność jesz­cze raz?).

Wspo­mi­nam o tym, bo Dar Mene­li przy­po­mi­na mi pró­bę dotar­cia do cze­goś, co mogli­by­śmy nazwać wła­śnie świa­do­mo­ścią zbio­ro­wą – lub też pró­bę wska­za­nia czy­tel­ni­ko­wi na moż­li­wość takiej wyspy. Jest to, rzecz jasna, rów­nież sko­ja­rze­nie z kala­cza­krą z Two­je­go poprzed­nie­go tomu.

W Darze Mene­li są odnie­sie­nia do kon­kret­nych skło­tów, odno­śnie świa­do­mo­ści zbio­ro­wej. Trzy mie­sią­ce skło­tu jako tre­ning pole­cam dla każ­de­go czy­tel­ni­ka. Naj­lep­sze skło­ty to takie, w któ­rych nie ma wody i prą­du. I skło­ty „DALEKO DO CYWILIZACJI”, o. Z innej stro­ny: gdy czło­wiek czę­sto podró­żu­je, sty­ka się z naj­roz­ma­it­szy­mi osobnikami/czkami i każ­dy ma cos pobu­dza­ją­ce­go słow­nie do prze­ka­za­nia, jakąś nie­spo­ty­ka­ną myśl; myślę, że roz­mo­wa też jest takim roz­krę­ca­niem wza­jem­nym tej logos­fe­ry, któ­ra nas po czę­ści warun­ku­je – ktoś ci pod­su­nie myśl, a w Tobie ona pra­cu­je na wzór frak­ta­la. Myśl jest czymś wspól­nym, bo czło­wiek w odlu­dziu nie­wie­le roz­wi­nie myślo­by­tów w sobie, bar­dziej to ochro­na przed ich utra­tą.

Jest jesz­cze jed­na kwe­stia; jako kry­tyk czy raczej prze­śmiew­ca popu­lar­nych ostat­nio form zaan­ga­żo­wa­nia w poezji (tu odno­szę czy­tel­ni­ków do pew­ne­go wier­sza z roz­dzia­łu Bździ­na Dzia­dzi­na w Darze Mene­li), zna­jąc Cię tro­chę i obser­wu­jąc Two­je kra­kow­skie dzia­ła­nia, szcze­gól­nie Two­je samo­za­par­cie przy orga­ni­za­cji Open Mic, odno­szę wra­że­nie, że Ty nie­praw­do­po­dob­nie wręcz wie­rzysz we wspól­no­to­wość, nie tyl­ko w liry­ce. Stąd ten trop z dąże­niem do wska­zy­wa­nia czy­tel­ni­ko­wi moż­li­wo­ści świa­do­mo­ści zbio­ro­wej w opo­zy­cji do upra­wia­ne­go na tej sze­ro­ko­ści geo­gra­ficz­nej kul­tu indy­wi­du­ali­zmu.

Kult snu. Open Mic wedle Rhy­thm Fac­to­ry na Whi­te­cha­pel Road (Mr. Spo­on), zaraz koło takie­go skwer­ku w stro­nę Ald­ga­te. To jest punkt odnie­sie­nia. Z punk­tu widze­nia „DALEKO DO CYWILIZACJI” podział na lewi­cę i pra­wi­cę jest zbęd­ny, pań­stwo jest zbęd­ne. Pod­sta­wą wspól­no­ty jest roz­mo­wa, więź two­rzo­na za pomo­cą wymia­ny myśli, etc.; w pew­nym sen­sie tech­no­lo­gia też roz­bi­ja wspól­no­tę, zapy­taj o dro­gę czło­wie­ka ze słu­chaw­ka­mi na uszach, cięż­ko ode­rwać wzrok czyjś od ekra­nu smart­fo­na.

(tutaj roz­mo­wa prze­pro­wa­dza­na za pomo­cą tech­no­lo­gii prze­cho­dzi w roz­mo­wę w miesz­ka­niu Rober­ta Rybic­kie­go na ul. Fre­dry, gdzie Ryba wrę­czył mi nasio­na ruko­li, któ­re następ­ne­go dnia posa­dzi­łem – DM)

Okej, zga­dzam się, z punk­tu widze­nia „dale­ko od cywi­li­za­cji”, czy też w nie­wiel­kich spo­łecz­no­ściach anar­chi­stycz­nych, to jest moż­li­we. Ale w takich powy­żej kil­ku­set osób zaczy­na­ją się poja­wiać poli­ty­cy i bań­ka pry­ska, nie sądzisz?

Uwa­żam, że gdy­by nastą­pi­ła cał­ko­wi­ta reor­ga­ni­za­cja życia spo­łecz­ne­go i spo­łecz­no­ści liczy­ły­by po 20–30 osób, na każ­dym pozio­mie dużo lepiej wyglą­da­ło­by to wszyst­ko.

Mia­łem swe­go cza­su wizję, że Pol­ska roz­pa­da się na 40–50 repu­blik sku­pio­nych wokół miej­skich ośrod­ków i w tej pięk­nej wizji wszyst­ko lepiej funk­cjo­no­wa­ło.

Jak we Wło­szech! Tak! Repu­bli­ki miej­skie! Pań­stwa-mia­sta!

Z nie­co innej, ale tyl­ko tro­chę, becz­ki – odno­szę wra­że­nie, że Ty się zna­ko­mi­cie odnaj­du­jesz jako peda­gog i wycho­waw­ca – oczy­wi­ście nie w szko­le zin­sty­tu­cjo­na­li­zo­wa­nej, ale, daj­my na to, na warsz­ta­tach lite­rac­kich. Masz chy­ba zresz­tą dosyć pokaź­ne doświad­cze­nie w tego typu pra­cy.

Naj­lep­sza edu­ka­cja to wspól­na edu­ka­cja, gdy ludzie wspól­nie pra­cu­ją nad wie­dzą, gdy nie ma nad­rzęd­no­ści i pod­rzęd­no­ści, każ­dy może być i nauczy­cie­lem, i uczniem. Wszę­dzie, gdy pra­co­wa­łem peda­go­gicz­nie, tzn. mia­łem jakieś umo­wy z insty­tu­cją kul­tu­ry lub naucza­nia, cał­ko­wi­cie nie­mal omi­ja­łem albo owi­ja­łem cały ten świat ex cathe­dra na rzecz swo­bod­nej roz­mo­wy, mini­ma­li­zu­jąc for­mal­no­ści. Cza­sa­mi w ramach pro­mo­cji dobre­go humo­ru sta­wia­łem wszyst­kim uczniom piąt­ki na począt­ku lek­cji, oczy­wi­ście nie oby­ło się bez hap­pe­nin­gu. Ale już klu­by lite­rac­kie, etc., to bar­dziej cho­dzi o miej­sce spo­tkań regu­lar­nych dla wymia­ny zdań. Wymia­na wie­dzy, o. W więk­szo­ści wypad­ków uczeń przyj­mu­je wie­dzę na wia­rę, i do tego wia­ra się przy­da­je sys­te­mo­wi, wia­ra jest narzę­dziem do mani­pu­la­cji ludzi. Wia­ra w Boga jest jego zasła­nia­niem.

Kie­dyś wysnu­łem na wła­sny uży­tek teo­rię, że jak­by­śmy zupeł­nie prze­bu­do­wa­li swo­je myśle­nie i ode­szli od piesz­cze­nia wła­sne­go ego – okre­śleń „taki-a-taki jest świet­ny poetą, a śma­ki-owa­ki śred­nim” czy­li sku­pie­nie na ego auto­ra, a nie na dzie­le – kon­kret­nej książ­ce, śro­do­wi­sko lite­rac­kie wyzby­ło­by się 90% pato­lo­gicz­nych zacho­wań. Prze­cież one bio­rą się nie­mal zawsze z ura­żo­nej dumy i poczu­cia nie­do­ce­nie­nia.

W ogó­le u nas w Pol­sce jest pro­blem z pokry­wa­niem się kry­te­riów lite­rac­kich ze śred­nim nawet odbio­rem lite­ra­tu­ry w kra­ju. Nie ma uspraw­nio­nej sztan­cy jako­ści, naj­moc­niej wypro­mo­wa­ne zja­wi­sko do tej pory to poko­le­nie naro­dzo­ne w pierw­szej poło­wie lat dwu­dzie­stych, oni na dużą ska­lę są roz­po­zna­wal­ni za gra­ni­cą (poeci języ­ka pol­skie­go). Patrzę na to ina­czej, jako na pokry­wa­nie się ze sobą doświad­czeń lite­rac­kich pew­nej gene­ra­cji na prze­strze­ni mini­mum jed­ne­go kon­ty­nen­tu: z jed­nej stro­ny masz Enzens­ber­ge­ra, z dru­giej Cela­na, a z trze­ciej Bia­ło­szew­skie­go, oni chy­ba są wszy­scy w jed­nym wie­ku, i tu mi się lepiej myśli, bo men­tal­ność kra­jo­wa zosta­nie men­tal­no­ścią kra­jo­wą na zasa­dzie: “dziew­czy­nę możesz wyrzu­cić ze wsi, ale wsi z dziew­czy­ny nie wyrzu­cisz” (to też odno­si się do mia­sta). Każ­dy kraj ma swo­je kra­jo­we podwór­ko lite­rac­kie, a jak to na każ­dym podwór­ku, jed­nak zawsze znaj­dzie się ktoś faj­ny, z kim moż­na się napić. Pozdra­wia Towa­rzysz Nabić i Towa­rzysz Napić.

Dwaj słyn­ni serb­scy pomoc­ni­cy, sły­sza­łem o nich. Wra­ca­jąc do tema­tu, Nina Manel, moja narze­czo­na, zro­bi­ła ostat­nio risercz prze­tłu­ma­czo­nych na pol­ski sur­re­ali­stów. Wiesz ile tego jest? 18 ksią­żek, zale­d­wie. Nie liczę tu Dalie­go i Bata­il­le­’a, któ­rzy mie­li szczę­ście bycia tłu­ma­czo­nym na potę­gę. Poza tym prze­tłu­ma­czo­no tyl­ko skraw­ki sur­re­ali­stów. Zasta­na­wia mnie, co i ile stra­ci­li­śmy, ile stra­ci­ła nasza lite­ra­tu­ra, ergo: na ile jest to teraz, w 2017 roku, do odzy­ska­nia. Sur­re­alizm i dada­izm są u nas prze­kła­ma­ne, fety­szy­zo­wa­ne jako pro­jekt wyłącz­nie este­tycz­ny i odno­szę wra­że­nie – do tej pory rze­tel­nie nie­prze­pra­co­wa­ne zarów­no przez kry­ty­kę, jak i poezję pol­ską. We wspo­mnia­nej roz­mo­wie z Moni­ką i Dawi­dem przy­po­mi­nasz, że były to nur­ty powsta­łe w reak­cji na okre­ślo­ną rze­czy­wi­stość spo­łecz­ną, mowę nie­na­wi­ści w cza­sie I woj­ny świa­to­wej czy w opo­zy­cji wobec insty­tu­cjo­nal­nej prze­mo­cy sto­so­wa­nej przez róż­nie rozu­mia­ne wła­dze.

Z Basni­kem Ticho mamy taki mały rytu­ał: zawsze wycią­ga­my Tri­sta­na Tza­rę po fran­cu­sku i po cze­sku. Dada­izmu chy­ba u nas nie było vůbec. Sur­re­alizm nie miał swo­jej zade­kla­ro­wa­nej ścież­ki (Brzę­kow­ski? Brucz?). Powiedz­my, że ścież­ka sur­re­ali­zmu szyb­ko pokry­ła się łopia­na­mi. Jeśli już, to była mowa o jakimś jed­nym, idio­syn­kra­tycz­nym sty­lu, a nie było mowy o bada­niach, bada­niach nawet na wła­sny uży­tek, jaź­ni, snu, pod­świa­do­mo­ści, halu­cy­na­cji, krań­co­wych doświad­czeń, bez­dom­no­ści, sek­su­al­no­ści, ducho­wo­ści. Jako naj­bar­dziej wedle mnie odje­cha­ny pro­jekt malar­ski bli­ski sur­re­ali­zmo­wi stwo­rzył w Pol­sce Erwin Sów­ka. Poza tym sur­re­alizm pol­ski, w odróż­nie­niu od Jugo­sła­wii, Czech czy Japo­nii, nie roz­wi­nął się mię­dzy inny­mi ze wzglę­du na sym­pa­tie pro­ko­mu­ni­stycz­ne, a komu­nizm radziec­ki dla II RP to było zagro­że­nie nr 1. Tyle tyra­nii seman­tycz­nej.

A pro­pos Tza­ry. „Nowy Tri­stan Tza­ra potrzeb­ny od zaraz” to jeden z cykli wier­szy w Darze Mene­li. O awan­gar­dzie poetyc­kiej w Pol­sce 100 lat po dadzie Tza­ry wypo­wia­dasz się rów­nież obszer­nie w ese­ju opu­bli­ko­wa­nym w inter­ne­to­wym Heli­kop­te­rze. Wyda­je mi się, że obec­nie sta­łeś się tro­chę rzecz­ni­kiem awan­gar­dy, jesteś jed­nym nie­wie­lu, któ­rzy przy­po­mi­na­ją o tej spu­ściź­nie w ostat­nich latach. Kie­dy świa­do­mie zaczy­na­łem śle­dzić śro­do­wi­sko poetyc­kie, a było to – daj­my na to, w począt­kach XXI wie­ku – o awan­gar­dzie mówi­ło się znacz­nie gęściej i czę­ściej. Bar­dziej obec­ni w dys­ku­sjach byli Wirp­sza czy też Kar­po­wicz. Teraz ten duch awan­gar­do­wy tro­chę oklapł. To tyl­ko moje wra­że­nie, czy rze­czy­wi­ście tak jest? Pytam spe­cja­li­sty w tym tema­cie.

Oklapł. Zde­cy­do­wa­nie. Bra­ku­je dys­ku­sji pane­lo­wych na ten temat, takie mia­ły miej­sce jesz­cze 10 lat temu. Też nie ma żad­ne­go dookre­ślo­ne­go nur­tu, któ­ry miał­by być nową awan­gar­dą. Są jed­nost­ki, któ­re tym się zaj­mu­ją, ale nie ma w tym spój­no­ści. Ist­nie­je festi­wal Ha!wangarda, ale odno­szę wra­że­nie, że tam bar­dziej cho­dzi o samą tech­no­lo­gię niż o roz­k­mi­nia­nie twór­czo­ści lite­rac­kiej pod kątem języ­ka, “jego mocy użyt­ko­wej”. O Wirp­szy już się nie mówi, bo wyma­ga namy­słu, a wie­lu kry­ty­ków to lenie inte­lek­tu­al­ne, im cho­dzi o eta­ty na uni­wer­sy­te­tach, uni­wer­sy­tet nie wyzwa­la wie­dzy, ale ją ogra­ni­cza, mię­dzy inny­mi przez zbiu­ro­kra­ty­zo­wa­nie; poza tym wspo­mnia­ny poeta został potrak­to­wa­ny ryn­ko­wo: kup­no-sprze­daż. Poezję cze­ka hob­biar­ska gałąź, tak jak fila­te­li­sty­kę, numi­zma­ty­kę. W obec­nych cza­sach, gdy to kró­lu­je kla­sy­cyzm lek­ko pod­ra­so­wa­ny przez awan­gar­dę, wej­ście w awan­gar­dę jest bli­skie samo­bój­stwu.

A to nie jest tak, że całe współ­cze­sne życie lite­rac­kie zosta­ło ukształ­to­wa­ne 10 lat temu? Wte­dy poja­wił się jakiś fer­ment, powsta­ły dziś wio­dą­ce nagro­dy lite­rac­kie, wio­dą­ce wydaw­nic­twa, wszyst­ko zosta­ło ukształ­to­wa­ne. Róż­ni­ca może pole­gać na tym, że z ówcze­sne­go fer­men­tu pozo­sta­ła dzi­siaj bez­piecz­na gład­kość, mięk­kość, na któ­rej sie­dzi­my, leży­my, czy tam któ­rą pró­bu­je­my tro­chę pode­ptać.

Oczy­wi­ście, po pro­stu potrzeb­na jest nowa ener­gia – indy­wi­du­al­no­ści, któ­re prze­bi­ją się przez ten zasta­ny stan rze­czy. Niby ist­nie­ją, ale jesz­cze jest ich za mało. Kimś nowym tej awan­gar­do­wej mate­rii jest dla mnie Rado­sław Jur­czak, któ­ry ze swo­im debiu­tem pro­po­nu­je coś zupeł­nie nowe­go. Jestem cie­ka­wy, jak to się wszyst­ko roz­wi­nie. Życie lite­rac­kie po pro­stu zosta­ło na więk­szą ska­lę uryn­ko­wio­ne. Wer­dyk­ty gre­miów juror­skich mają sens dla kasty urzęd­ni­czej, tej tzw. śred­niej kla­sy wyzna­ją­cej reli­gię “eta­ty­zmu ser­wi­li­stycz­ne­go”, jak im poda­dzą, tak oni to wezmą (że nie wspo­mnę o nepo­ty­zmie).

Czło­wiek uro­dzo­ny w 1995, czło­wiek cyfro­wy, któ­ry naj­now­sze tech­no­lo­gie wysy­sa z mle­kiem mat­ki

No i zoba­czy­my, co z nie­go będzie dalej. Zało­ży bry­le Vir­tu­al Reali­ty i heja! Wyobra­żasz sobie mszę na VR-ach? Albo goto­wa­nie na ekra­nie w VR-ach, set­ki opa­rzeń.

Narze­ka­łeś wcze­śniej, że tech­no­lo­gia nisz­czy wspól­no­tę, ale ta sama tech­no­lo­gia wspól­no­tę potra­fi na swo­ich warun­kach budo­wać. Zna­ne Ci są prze­cież eks­pe­ry­men­ty chło­pa­ków z Huba, idee wspól­ne­go pisa­nia wier­sza za pomo­cą sie­ci. Ostat­nio odkry­łem nawet, że MLB robił coś takie­go na Poewi­ki. Odno­szę wra­że­nie, że Cię jed­nak ta tech­no­lo­gia tak samo fascy­nu­je jak wkur­wia. Może dla­te­go, że gma­ila z moimi pyta­nia­mi nie mogłeś otwo­rzyć. Wiem, że jesteś cyfro­wym wyklu­czeń­cem, ale widzisz przy­szłość awan­gar­dy wyłącz­nie w cyfro­wych eks­pe­ry­men­tach – jak to teraz jest postrze­ga­ne – czy widzisz dla awan­gar­dy rów­nież dro­gę ana­lo­go­wą?

Wspól­ne pisa­nie wier­szy w necie jest jakimś roz­wią­za­niem, Poewi­ki też było bar­dzo cie­ka­wym pro­jek­tem. Cyfry­za­cja wpły­wa na język, ale wie­rzę w moż­li­wość awan­gar­dy ana­lo­go­wej, prze­cież język pol­ski cały czas ewo­lu­uje, dodat­ko­wo w erze stre­fy Schen­gen czę­ściej się sty­ka, wymie­nia z inny­mi języ­ka­mi. Dużo Pola­ków posłu­gu­je się języ­kiem angiel­skim, to na nie­któ­rych ma wpływ, coś się roz­wi­ja w mózgu.

Ha, a widzisz, sze­dłem dziś do Cie­bie z Ron­da Matecz­ne­go i przede mną szła pani z ple­ca­kiem, na któ­rym wid­niał napis „Język pol­ski się odmie­nia”. Zatem, Rober­cie, kie­dy język pol­ski osta­tecz­nie się odmie­ni?

Osta­tecz­nie nigdy, cały czas będzie ewo­lu­ował, roz­po­zna­wal­ny rdzeń zosta­nie. Ale widzisz, język pol­ski w porów­na­niu do cze­skie­go jest zde­cy­do­wa­nie mniej muzycz­ny. W cze­skim gra­ni­ca mię­dzy języ­kiem potocz­nym a poetyc­kim jest zde­cy­do­wa­nie mniej­sza. My musi­my dużo bar­dziej się posta­rać, żeby ten język ume­lo­dycz­nić, ten akcent na przed­ostat­nią syla­bę, to jest mono­ton­ne.

A myśla­łeś o tym, żeby zostać cze­skim poetą? Kon­rad Góra opo­wia­dał swe­go cza­su, że ma taki pomysł na sie­bie.

Ja już zosta­łem okrzyk­nię­ty przez Baga­lę pierw­szym pol­skim poetą cze­cho­sło­wac­kim. Wystar­czy.

Miesz­ka­ją­cym w Wied­niu!

Tak, ale zupeł­nie serio, myślę o tym, żeby ze ślą­skie­go zro­bić język poetyc­ki.

No to zaraz, robisz to zdaw­ko­wo w Darze Mene­li, któ­ry prze­cież zapo­wie­dzia­łeś jako ostat­nią książ­kę.

Poeks­pe­ry­men­tu­ję – w języ­ku pol­skim póki co – dopó­ki nie opra­cu­ję wła­sne­go języ­ka. Wte­dy może CD?

CD? W sen­sie – audio­bo­ok?

Coś w tym sty­lu, cho­dzi dźwięcz­ność języ­ka, sło­wo ponad zna­cze­niem. Na papie­rze ludzie tego nie sły­szą. Mamy taki pro­jekt YLORYBAZ z kole­gą Łuka­szem Żyłą, sie­dzi­my nad tym pra­wie dzie­sięć lat, to jest muzy­ka spek­tral­na z moimi tek­sta­mi, prze­strzeń dźwię­ku, dzia­ła mi to na wyobraź­nię. Co jakiś czas spo­ty­ka­my się i pra­cu­je­my nad tym. Myśle­li­śmy o nagra­niach z Kazi­kiem Bie­gań­skim i Tom­kiem Świ­tal­skim, już pierw­szą serię dzia­łań mamy za sobą.

No to cze­ka­my. Na koniec powiedz, czym jest dla Cie­bie Dar Mene­li w kon­tek­ście poprzed­nich ksią­żek?

Na pew­no czymś prze­ło­mo­wym, bar­dziej eks­pe­ry­men­tal­nym języ­ko­wo. Moje jeż­dże­nie po świe­cie, pozna­wa­nie kul­tur, spo­łecz­no­ści i języ­ków w jakiś spo­sób na mnie wpły­nę­ło i, gór­no­lot­nie mówiąc, może pozwo­li­ło zro­zu­mieć coś wię­cej, palimp­sest doświad­czeń pękł w paru miej­scach. Zresz­tą każ­da książ­ka jest dla mnie jak debiut.

Mówi­łeś kie­dyś, że bada­nie poezji jest naj­lep­szą dro­gą do zba­da­nia tego, jak dzia­ła ludz­ki mózg.

Tak. Dzię­ki temu, moż­na na przy­kład wyrzu­cić ste­reo­ty­py ze swo­jej gło­wy.

Albo zoba­czyć, że tam tkwią

Tak, myślę, że czło­wiek ma jesz­cze dużo do opo­wie­dze­nia i do koń­ca swo­jej histo­rii będzie opo­wia­dał.

Gór­no­lot­nie, Ryba! Dobrze, koń­cząc tę roz­mo­wę – wyda­łeś wła­śnie naj­ob­szer­niej­szą książ­kę w swo­im dorob­ku. W ostat­nim cza­sie opu­bli­ko­wa­łeś rów­nież mnó­stwo innych tek­stów – recen­zje, ese­je. Poza tym orga­ni­zu­jesz co mie­siąc Open Mic w Kra­ko­wie i roz­po­czą­łeś rów­nież nowa­tor­ski na naszym polet­ku cykl ”Listy z dro­gi.” To chy­ba naj­ak­tyw­niej­szy twór­czo okres w Two­im dotych­cza­so­wym życiu.

Ostat­nio tak inten­syw­nie funk­cjo­no­wa­łem czte­ry lata temu. Teraz posze­rzam dzia­łal­ność. Wra­cam do aktyw­no­ści, lata podró­żo­wa­nia nie wpły­wa­ją dobrze na jed­no­cze­sną wobec nich dzia­łal­ność twór­czą. Teraz wra­cam.

Czy­li dobrze Ci w Kra­ko­wie

Tak. Teraz sie­dzę u sie­bie na Fre­dry i roz­k­mi­niam recep­cję lite­ra­tu­ry zachod­niej w Cze­chach. Moż­na by napi­sać cie­ka­wą pra­cę kom­pa­ra­ty­stycz­ną na temat róż­nic w tym aspek­cie w Pol­sce i Cze­chach.

A jak wyglą­da recep­cja poezji pol­skiej w Cze­chach? Bo wiesz, my tu mamy koń­ców­kę – ale jed­nak – domi­na­cji poko­le­nia bru­Lio­nu. A jak Cze­si widzą pol­ską poezję?

Recep­cja poezji pol­skiej w Cze­chach? Sami Cze­si na łamach cza­so­pism lite­rac­kich wzmian­ku­ją o popu­lar­no­ści poezji pol­skiej w swo­im kra­ju. Moc­no dzia­ła na tym polu wydaw­nic­two “Pro­tim­luv”, gdzie, na przy­kład, wydał ostat­nio książ­kę Maciej Melec­ki. Byłem na spo­tka­niach autor­skich z róż­ny­mi pol­ski­mi auto­ra­mi, a to Mar­cin Kurek, a to Fran­ci­szek Nastul­czyk, czę­sto zapra­sza­ny jest Leszek Engel­king. Do Cze­chów przy­jeż­dżał Tri­stan Tza­ra i nawet o tym napi­sał jeden z wier­szy (Vlta­va)! Ale zobacz, jutro będzie pięk­na pogo­da (Ryba wska­zu­je na okno) żad­nych chmur nie ma, nie ma chmur! Tyl­ko ja tu mam jed­ną chmu­rę.