Kamyczki w ogródku (zimna książka, ciepła rozmowa)

Piotr Czer­ski: Ser­ge Jon­co­ur. “Aha, fran­cu­ski pisarz” — pomy­śla­łem, wyobra­ża­jąc sobie kogoś z dru­gie­go rzę­du egzy­sten­cja­li­stów, kogo wywo­łu­jesz wła­śnie z miną pre­sti­di­gi­ta­to­ra. Prze­czy­ta­łem… Znów prze­czy­ta­łem… I ile­kroć sens już-już mia­łem w gar­ści – jakieś sło­wo wymy­ka­ło się mię­dzy pal­ca­mi. Zaj­rza­łem w koń­cu do sie­ci, spraw­dzić kim był ów egzy­sten­cja­li­sta i odkry­łem, że to współ­cze­sny autor kry­mi­na­łów, w czy­tel­ni­czym odczu­ciu ucho­dzą­cy dość powszech­nie za gra­fo­ma­na…

Mar­ta Pod­gór­nik: No widzisz, sły­szysz, czy­tasz: „fran­cu­ski pisarz” i zaraz szu­kasz egzy­sten­cja­li­sty. Przy pomo­cy, a raczej pod rzą­da­mi tych samych odru­chów nazwiesz Mar­tę Pod­gór­nik „poet­ką miło­ści”, a Zim­ną książ­kę – książ­ką o miło­ści. Tak, żyje­my w cza­sach skró­tów, już nie tyle myślo­wych, co mar­ke­tin­go­wych. Met­ku­je­my towar jesz­cze zanim go zde­fi­niu­je­my. Bo gdy­by było mot­to, powiedz­my, z Ashbery’ego, albo z Vir­gi­nii Woolf, to ina­czej usta­wia­ło­by Ci odbiór wier­szy. Czy w przy­pad­ku auto­ra kry­mi­na­łów mówie­nie o wtór­no­ści czy gra­fo­ma­nii ma w ogó­le sens? Prze­cież cały prze­mysł kry­mi­nal­ny, od ksią­żek, po fil­my i seria­le, dokład­nie na wtór­no­ści i gra­fo­ma­nii się opie­ra. Jeśli więc prze­ło­ży­my owo war­to­ścio­wa­nie na poezję, czy nie jest podob­nie? Czym jakaś książ­ka o miło­ści róż­ni się od innych? Tyl­ko nazwi­skiem na okład­ce. Resz­tę (czy­li całość) zna­czeń doda­je czy­tel­nik. Sko­ro w nagro­ma­dze­niu dźwię­ków, wąt­ków, tro­pów wymy­ka się nam coś, co dla swo­jej czy­tel­ni­czej przy­go­dy defi­niu­je­my jako „sens”, nale­ży za nim podą­żyć, wejść do owe­go cudze­go ogro­du, rozej­rzeć się, pomysz­ko­wać; z lek­kim nie­po­ko­jem, może nawet dresz­czy­kiem, cza­sem z zawsty­dze­niem zaglą­da­jąc pod każ­dy kamień… Trzy­ma­jąc się meta­fo­ry zawar­tej w mot­cie, nie tyl­ko ogród kry­je tajem­ni­cę, lecz być może waż­niej­szą, mrocz­niej­szą, przy­no­si do nie­go nie­zna­jo­my; i one się w tym skrzyp­nię­ciu furt­ki spo­ty­ka­ją.

Jeśli Ci teraz powiem, że ta książ­ka nie jest o miło­ści, czy cokol­wiek to zmie­ni? Bo w moim ogró­decz­ku nie panu­je pedan­tycz­ny porzą­dek zna­czeń, nie ma strza­łek z kie­run­kiem zwie­dza­nia, i nie do koń­ca wia­do­mo, jaka to pora roku? Wpro­wa­dzi Cię to w stan kon­fu­zji, czy może rymy Cię nie­co uspo­ko­ją?

Ba, już przy pierw­szym wier­szu poczu­łem się jak w domu: a więc Mar­ta Pod­gór­nik znów pisze pio­sen­ki; tek­sty z wewnętrz­nym ryt­mem, pospi­na­ne ryma­mi, flir­tu­ją­ce z nie­dba­ło­ścią, choć fak­tycz­nie zdy­scy­pli­no­wa­ne; mie­sza­ją­ce w uni­kal­ny spo­sób czu­łość i bez­względ­ność spoj­rze­nia; jak to nazwać? Nie wiem, może naj­le­piej wca­le; co wiem – to że Two­je wier­sze roz­po­zna­je się natych­miast. Nie doty­kać nicze­go, co było by żywe, bo to Zmar­łej wyda­ło­by się nie­wła­ści­we. Jeden bie­gun to miłość, życie, ryzy­ko otwar­cia na przy­szłość; dru­gi to chłód prze­szło­ści, dystans narzu­ca­ny zasa­da­mi, tru­pie bez­pie­czeń­stwo bycia cor­rect?

Bycie (pozo­sta­wa­nie) żywym, to bycie cor­rect, nie­praw­daż? Dzie­ci, ryby i zmar­li nie mają gło­su, i może przez to są sły­szal­ni nama­cal­niej. Żywa ma do obro­ny tyl­ko tekst, czy­li wypo­wiedź, z punk­tu widze­nia świa­ta, nie­moż­li­wą. Jeśli nuci pio­sen­ki, gdzieś w dro­dze pomię­dzy tanc­bu­dą a pro­sek­to­rium, niech­że jej tekst lek­kim będzie.

Nasza nar­ra­tor­ka ma w sobie coś z małej dziew­czyn­ki z pio­sen­ki The Stran­glers: opu­ści­ła rodzin­ny dom, ruszy­ła w świat, a teraz wra­ca bogat­sza (sic!) o doświad­cze­nie chło­du: prze­ży­ła, ale czu­je się sta­ro, bo wszyst­ko, cze­go doty­ka­ła, oka­zy­wa­ło się zim­ne (trud­no kryć, że „Kró­lo­wa Śnie­gu” to moja naj­ulu­bień­sza histo­ria, choć w mojej wer­sji ina­czej się koń­czy). Nie spo­sób, sko­ro przy­wo­ła­łam The Stran­glers, nie przy­wo­łać Emi­ly Dic­kin­son: Wiel­ki ból zastę­pu­je ruty­na cier­pie­nia – /Jak tra­wa Grób, tak Ner­wy pora­sta kon­we­nans – / Zdrę­twia­łe Ser­ce nie wie – czy to w nim te ćwie­ki / Napraw­dę tkwi­ły? Kie­dy – Wczo­raj? Czy przed Wie­kiem?

Pociąg nie­pręd­ki zwal­nia tro­szecz­kę: nie ma miło­ści i nie było miło­ści. Nie było życia i nie było śmier­ci. Co było? „Był tekst” — zapi­sa­łem na mar­gi­ne­sie. Tekst, któ­ry się wymy­ka, bo może się wymy­kać. Któ­ry migo­cze, odbi­ja reflek­sy, uda­je życie — ale nie ma życia.

Ach, ale czy nie było­by nam wszyst­kim przy­jem­niej na tym naj­lep­szym ze świa­tów, gdy­by­śmy mogli „żyć bez życia”, oddy­chać pod wodą, i otwie­rać usta tyl­ko wte­dy, kie­dy to abso­lut­nie koniecz­ne? Roz­ma­wiać wyłącz­nie wier­sza­mi, i pod­su­mo­wy­wać swo­je mecze bez koniecz­no­ści wyj­ścia na boisko? Zacząć week­en­do­wy romans od ponie­dział­ko­we­go kaca, oszczę­dzić sobie nie­zno­śnie powta­rzal­nych czyn­no­ści – takich jak miłość czy śmierć; a przy­naj­mniej pozba­wić je egzy­sten­cjal­nej (spe­cjal­nie dla Cie­bie przy­wo­łu­ję) otocz­ki. To męczą­ce prze­su­wa­nie się z punk­tu A do punk­tu B w koń­cu każ­de­mu musi wyjść bokiem, na któ­rejś ze sta­cji nawet ostat­ni, cier­pli­wy pasa­żer, zechce wysiąść i bło­go zapa­lić na pero­nie.

„Widzia­łam kil­ka śmier­ci. Nie było za łatwo. Jak­by zgu­bić się w taj­dze albo tun­drze / i czoł­gać się po świa­tło” — pod­kre­śli­łem to tak moc­no, że dłu­go­pis prze­bił papier. W wier­szu to kul­mi­na­cja, po któ­rej nastę­pu­je przy­wo­ła­nie się do porząd­ku: czy to nie zna­czą­cy gest? Czy nie tak zabi­ja się uczu­cia?

Tak, wła­śnie tak zabi­ja się uczu­cia; ale sko­ro pod­da­li­śmy samą panią Śmierć w uza­sad­nio­ną wąt­pli­wość, nie dopa­try­wa­ła­bym się śla­dów zbrod­ni. Po każ­dej kul­mi­na­cji musi nastą­pić przy­wo­ła­nie się do porząd­ku, to nor­mal­na kolej rze­czy. Jeśli coś w ogó­le moż­na by z całe­go zamie­sza­nia zatrzy­mać, będzie to tyl­ko aneg­do­ta, czu­cie prze­ku­te w opo­wieść; tęsk­no­ta, któ­ra jest wyłącz­nie bólem fan­to­mo­wym. Ist­nie­je tyl­ko dopó­ki jest wypo­wie­dzia­na, innych dowo­dów na ist­nie­nie brak (jako pisar­ka, muszę tak twier­dzić).

„Jeże­li zechcesz wziąć mnie tak jak sto­ję, / w szla­fro­ku i fil­co­wych pan­to­flach z prze­ce­ny; / przy­po­mnij swe­mu ser­cu / nasz spa­cer sprzed roku; ja nie pożą­dam wie­dzy, / o któ­rej już wie­my” – piszesz w jed­nym z pierw­szym tek­stów. „Co wła­ści­wie wie­my?” — zaczą­łem się zasta­na­wiać; i “ach, tuś mnie cze­ka­ła”, pomy­śla­łem w koń­cu. Coś tam wie­my. To i owo wie­my. Nie­jed­no wie­my. I wła­śnie sobie to uświa­da­mia­my.

Wie­dza o wie­dzy. Zło­wróżb­ny dystans do wła­sne­go doświad­cze­nia. Ata­rak­syj­ne uję­cie spra­wy (śmiech). Pró­ba mul­ti­pli­ka­cji szkieł­ka i oka; nie dość, że zamar­z­łam, to jesz­cze wiem o tym, że zamar­z­łam; lecz jak­że mam, zlo­do­wa­cia­ła, Wam śpie­wać? Nad­wie­dza nar­ra­tor­ki jest z grun­tu fał­szy­wa, bo nie jest wład­na się nią podzie­lić. Może tyl­ko wie­dzieć, że wie; ot, i cała jej satys­fak­cja; jak dys­ko­te­ko­wa Bożen­ka czy Beat­ka rzu­co­na nad ranem na pastwę auto­bu­so­we­go przy­stan­ku, zale­d­wie trzy godzi­ny snu po tym, jak po kil­ku piwach zro­bi­ła loda w toa­le­cie; nie ma już nic na bis, trze­ba wyjść na sto­pa i wra­cać do domu. To nie była miłość (śmiech).

„Zacią­gam ręcz­ny. Patrzę przez zgru­cho­ta­ny kalej­do­skop / Na nasz luna­park wspo­mnień, w poło­wie chy­bio­nych” — oto finał: nagła bez­względ­ność, choć wciąż czu­ła i pozba­wio­na mści­wo­ści. Opo­wia­da­ło się, opo­wia­da­ło — i już. Wystar­czy. Koniec. “Don’t need a mir­ror, honey; mam luster­ko wstecz­ne” — natych­miast dopo­wie­dzia­łem na głos: “and objects in the mir­ror are clo­ser than they appe­ar”. Czy nie było miło­ści, czy też jed­nak była?

„Jeste­śmy szczę­śli­wi, gdy o tym nie wie­my / Napisz to zda­nie w cza­sie przy­szłym” – to puen­ta pięk­ne­go wier­sza Tom­ka Maje­ra­na z lat 90-tych (o ile dobrze cytu­ję). Chcia­ła­bym wie­rzyć, że Zim­na książ­ka (jeśli brać ją za kry­mi­nał, romans, albo baśń) roz­gry­wa się w tym wiecz­nie nie­do­ce­nio­nym, nie­ob­ję­tym opo­wie­ścią obsza­rze pomię­dzy pie­śnią poran­ną a gorz­ki­mi żala­mi, mię­dzy „hel­lo” a „good­bye”. Że mimo pozo­rów natu­ral­nej dla „życio­pi­sa­nia” retro­spek­ty­wy, autorka/narratorka uda­ła się na nie­moż­li­wy patrol w teren swo­je­go, tak życio­we­go, jak lite­rac­kie­go, „teraz”. I cho­ciaż teren ten rzą­dzi się pra­wa­mi trój­ką­ta ber­mudz­kie­go, zafik­so­wa­na w swo­im „wczo­raj” i nie­pew­na swo­je­go „jutra”, zdo­ła­ła zło­żyć raport ze swo­je­go „dziś”, gdzie miłość i lite­ra­tu­ra – jak kot Schrödin­ge­ra na ste­ry­dach; jest i nie jest, była i nie była, będzie i nie będzie. A furt­ka ogro­du skrzy­pi nawet wte­dy, gdy nikt jej nie popy­cha.