Kirszenbaum rozmawia z Kirszenbaum, czyli fragment dialogu o Myi

Kac­per Szpyr­ka: Wyobraź sobie, że jesteś na bez­płat­nym sta­żu w jakiejś dziw­nej fir­mie (nie pamię­tasz nazwy), nikt ci nie powie­dział, czym masz się zająć, cho­wasz się za nie­dzia­ła­ją­cą lodów­ką, żeby ktoś ci nie wymy­ślił zaję­cia, mija­ją dwie godzi­ny, stra­ci­łeś 50 pro­cent chę­ci do życia, więc roz­wią­zu­jesz inter­ne­to­wy quiz: jaką posta­cią z Mumin­ków jest Myja?

Jakub Wiśniew­ski: Hatif­na­ta­mi? Bo chy­ba musi być wie­lo­ma posta­cia­mi naraz.

No tak, o Hatif­na­tach gdzieś się w Myi wspo­mi­na, chy­ba w tym frag­men­cie o Cmen­ta­rzu.

Hatif­na­to­wie są tro­chę jed­ną posta­cią, boha­te­rem zbio­ro­wym, no nie? Są nie­mi, tajem­ni­czy…

Trud­no się z nimi komu­ni­ko­wać…

Tak. Nie wia­do­mo też do koń­ca, w jaki spo­sób i w jakim stop­niu oni sami komu­ni­ku­ją się mię­dzy sobą. A Tatuś Mumin­ka, w tam­tym opo­wia­da­niu, któ­re czy­ta­li­śmy kie­dyś w tra­sie, posta­na­wia porzu­cić swo­ją rodzi­nę i wyru­szyć z Hatif­na­ta­mi w podróż…

Tak! Ale wyda­je mi się, że Hatif­na­to­wie robi­li swo­je pomi­mo Tatu­sia Mumin­ka, że jego obec­ność im nie prze­szka­dza­ła, ale on nie był tam razem z nimi.

Tak, Hatif­na­to­wie chy­ba w pew­nym sen­sie go nie zaak­cep­to­wa­li albo przy­naj­mniej komu­ni­ka­cja z nimi oka­za­ła się nie­moż­li­wa, przez co w koń­cu Tatuś Mumin­ka porzu­ca ich towa­rzy­stwo i wra­ca jed­nak do wła­snej rodzi­ny – ale w kon­tek­ście Myi w tej histo­rii istot­ne jest to, że nawet taka pozor­nie pro­sta, mono­li­tycz­na, arche­ty­picz­na postać jak Tatuś Mumin­ka może dostrzec część sie­bie w tak męt­nym, nie­jed­no­li­tym i roz­sz­cze­pio­nym boha­te­rze zbio­ro­wym jak Hatif­na­to­wie. Czy­li nawet Tatu­sio­wie Mumin­ka tego świa­ta zada­ją sobie pyta­nia o wła­sną toż­sa­mość.

No wła­śnie: Myja zaczy­na się mot­tem zaczerp­nię­tym z Kaf­ki – „Z samym sobą nie mam nic wspól­ne­go”. Motyw ten jest eks­plo­ato­wa­ny przede wszyst­kim na koń­cu powie­ści, choć wcze­śniej oczy­wi­ście też się poja­wia. Pamię­tam nagra­nie kon­cer­tu for­ma­cji Miłość, pod­czas któ­re­go nie­zbyt trzeź­wy Tymon Tymań­ski w impro­wi­zo­wa­nym sło­wo­to­ku rzu­cił: „Pro­te­stu­ję prze­ciw­ko sobie!” – to bar­dziej czyn­na posta­wa, może nie­co bud­dyj­ska. Ale kie­dy sły­szę nazwi­sko Kaf­ki, od razu sta­je mi przed oczy­ma taki ład­ny, duży, lśnią­cy w słoń­cu napis na wzgó­rzu, tyl­ko zamiast w HOLLYWOOD lite­ry ukła­da­ją się w WYOBCOWANIE. Czy to dobry trop na roz­po­czę­cie dys­ku­sji o Myi?

Sło­wo „wyob­co­wa­nie” koja­rzy mi się przede wszyst­kim z kate­go­ria­mi spo­łecz­ny­mi, ale jeże­li potrak­tu­je­my to „wyob­co­wa­nie” jako objaw albo jako współ­cze­sną inkar­na­cję samot­no­ści w sen­sie egzy­sten­cjal­nym (takiej samot­no­ści, któ­rą Con­rad nazwał „cięż­kim i nie­odzow­nym warun­kiem ist­nie­nia”) – to jak naj­bar­dziej.

Teraz szyb­ki skok do koń­ca książ­ki: powieść wień­czą czas i miej­sce (a wła­ści­wie miej­sca) jej powsta­nia: Kra­ków, Kopen­ha­ga i Muchów­ka, ale powiedz­my sobie szcze­rze: niko­go nie obcho­dzą mia­sta na lite­rę „K” – opo­wiedz o Muchów­ce. Tutaj dopi­sze­my: „[śmiech, rechot, Brecht, Ber­tolt]”, okej?

[śmiech, rechot, Brecht, Ber­tolt]

Jak sądzisz, jaki wpływ na kształt tego, co pisa­łeś, mia­ło miej­sce, w któ­rym się aku­rat wte­dy znaj­do­wa­łeś? Prze­moż­ny? Nikły? W jakich oko­licz­no­ściach ci się naj­le­piej pisze? Wolisz zamknąć się z yer­bą w poko­ju, z kawą w kawiar­ni, z piwem w pubie czy z herą w meli­nie?

O Kopen­ha­dze wspo­mnia­łem, bo mimo że byłem tam bar­dzo krót­ko (parę dni, zda­je się), to bar­dzo dobrze mi się tam pisa­ło, i sto­sun­ko­wo duża część tek­stu powsta­ła wła­śnie tam. Może dla­te­go, że na chwi­lę zupeł­nie ode­rwa­łem się od swo­je­go codzien­ne­go oto­cze­nia i byłem tam sam. A Muchów­ka? Muchów­ka, jak dobrze wiesz, to mała miej­sco­wość, w któ­rej dora­sta­łem (uro­dzi­łem się w Kra­ko­wie, ale dora­sta­łem na mało­pol­skiej wsi) i któ­rą, siłą rze­czy, bar­dzo cie­pło wspo­mi­nam. Myślę, że w pew­nym sen­sie Muchów­ka poja­wia się rów­nież w Myi.

Wpraw­dzie to pyta­nie o miej­sca powsta­wa­nia Myi wpa­dło mi do gło­wy, kie­dy zoba­czy­łem miej­sco­wo­ści wspo­mnia­ne na koń­cu książ­ki, ale z dru­giej stro­ny pomy­śla­łem o nim rów­nież, gdy w Myi poja­wia­ły się moc­no miej­skie, tłocz­ne, mon­stru­al­nie urba­ni­stycz­ne ele­men­ty i ich opis wska­zy­wał na to, jak­byś czer­pał ener­gię bez­po­śred­nio z fizycz­ne­go tło­ku, tak jak­byś pisał w jakiejś zatło­czo­nej kawiar­ni.

Rze­czy­wi­ście, jak teraz o tym myślę, to duża część Myi powsta­ła w miej­scach peł­nych ludzi. Dobrze mi się pisze na tak zwa­nym „mie­ście”, zazwy­czaj piję kawę, ostat­nio wła­śnie yer­bę, jeże­li piwo, to tyl­ko jed­no – bo kie­dy wcho­dzi pierw­sze, czło­wie­ko­wi uby­wa nie­po­trzeb­nych myślo­wych zaha­mo­wań, po dru­gim myśli się już wol­niej, a potem jakość tek­stu, zwe­ry­fi­ko­wa­na na trzeź­wo, szyb­ko się obni­ża – tak przy­naj­mniej wyni­ka z moich eks­pe­ry­men­tów…

Mhm, mam podob­ne obser­wa­cje… A jeśli cho­dzi o ogól­ny zamysł czy stra­te­gię pisa­nia – jesteś z tych, co przed napi­sa­niem powie­ści roz­ry­so­wu­ją sobie plan­sze z wyda­rze­nia­mi na osi cza­su, a obok wie­sza­ją tabli­ce z boha­te­ra­mi i rela­cje mię­dzy nimi okre­śla kolor sznur­ka roz­pię­te­go na pinez­kach przy ich naszki­co­wa­nych por­tre­tach, czy może raczej z tych, co wcho­dzą na hulaj­no­gę elek­trycz­ną, zakła­da­ją na oczy prze­pa­skę i bez mapy jadą przed sie­bie, a potem lądu­ją na Prąd­ni­ku Czar­nym, jest dru­ga w nocy i wła­śnie padła im bate­ria w tele­fo­nie?

Z natu­ry zde­cy­do­wa­nie z tych dru­gich (i to tak zaczę­ła powsta­wać Myja). Nato­miast dużo pra­cy wkła­dam w to, żeby przy­bli­żyć się do tych pierw­szych. Chciał­bym, żeby moje powie­ści mia­ły sen­sow­ną struk­tu­rę, żeby nie były czy­stą eks­pre­sją i stru­mie­niem świa­do­mo­ści (bo to już było [śmiech]). To nie jest dla mnie łatwe, bo z natu­ry jestem w kwe­stii two­rze­nia bar­dzo impul­syw­ny. Kie­dy przy­cho­dzi jakiś pomysł, to po pro­stu za nim idę, i cięż­ko mi się mu oprzeć. Z tego bio­rą się nie­ści­sło­ści, któ­re pró­bu­ję potem napra­wiać, ale nie zawsze to wycho­dzi, dla­te­go też Myja zde­cy­do­wa­nie nie ma struk­tu­ry hol­ly­wo­odz­kie­go sce­na­riu­sza…

Ale takie euro­pej­skie kino indie już dało­by radę…

Może by prze­szło. 

Nawią­zu­jąc do roz­mo­wy, jaką odby­wa w powie­ści Jafet z Wydaw­cą: czy nie oba­wiasz się, że w two­jej książ­ce jest za mało hasz­ta­gów? Bo nie ma żad­ne­go. Poli­czy­łem.

To zda­nie o hasz­ta­gach to chy­ba przy­tyk do moich czy­tel­ni­czych starć z pro­zą współ­cze­sną (na któ­rej, skąd­inąd, znam się sła­bo, więc to tyl­ko bez­czel­na, dzie­cię­ca, nie­zbyt ład­na zaba­wa). Czy oba­wiam się bra­ku tych meta­fo­rycz­nych „hasz­ta­gów”? Być może oba­wia­łem się ich, kie­dy zaczy­na­łem pisać Myję. Teraz, kie­dy na nią patrzę, oba­wiam się cze­goś dokład­nie odwrot­ne­go, że tych „hasz­ta­gów” jest tam za dużo, że za bar­dzo cisną­łem na inter­tek­stu­al­ność tego tek­stu, że to, co pró­bo­wa­łem wyśmiać w roz­mo­wach Jafe­ta z Wydaw­cą, w rze­czy­wi­sto­ści było jakimś kom­plek­sem, z któ­re­go poprzez napi­sa­nie Myi pró­bo­wa­łem się wyle­czyć. Zatem teraz boję się, że w Myi hasz­ta­gów jest za dużo, mimo że nie ma ich tam wca­le.

Okej. Kolej­ne pyta­nie z tego cyklu: chciał­bym teraz zro­bić scen­kę rodza­jo­wą z zakoń­cze­nia każ­de­go odcin­ka Sco­oby-Doo i zdjąć Kier­ke­ga­ar­do­wi pseu­do­ni­mo­wą maskę. Pod­czas sce­ny, o któ­rej wspo­mi­na­łem w poprzed­nim pyta­niu, roz­mów­cy spie­ra­ją się o to, kto ma ostat­nie sło­wo. A co ty myślisz – nawet w ode­rwa­niu od Myi – na ten temat? Kto ma ostat­nie sło­wo – ten, kto pisze, ten, kto czy­ta, ten, kto kupu­je, ten, kto wyda­je? Wszy­scy? Nikt?

Oba­wiam się, że ostat­nie sło­wo mają ci, któ­rzy w ogó­le nie zosta­li tam wspo­mnia­ni, czy­li… bada­cze, tłu­ma­cze, lite­ra­tu­ro­znaw­cy. Bo jeśli cho­dzi o life­span lite­ra­tu­ry, któ­ra prze­ży­wa swo­je­go auto­ra (co zda­rza się oczy­wi­ście sto­sun­ko­wo rzad­ko), to wyda­je mi się, że wyni­ka ona przede wszyst­kim z zain­te­re­so­wa­nia ludzi, któ­rzy się na lite­ra­tu­rze „zna­ją”, mają przy­sto­so­wa­ną do niej, odpo­wied­nią apa­ra­tu­rę inte­lek­tu­al­ną, wie­dzę i przede wszyst­kim chęć, żeby w pew­ne rze­czy zanur­ko­wać głę­biej, tak jak na przy­kład ty jako tłu­macz nur­ku­jesz teraz w Astu­ria­sie czy wcze­śniej w Una­mu­no. Wyda­je mi się, że to tacy ludzie mają ostat­nie sło­wo.

Cho­ciaż, z dru­giej stro­ny, potem kolej­ne sło­wo mają ludzie, któ­rzy czy­ta­ją rze­czy napi­sa­ne przez tych „nur­ków”, i koło zno­wu się zamy­ka [śmiech].

A prze­cież nikt nie spraw­dza, kto prze­tłu­ma­czył daną książ­kę – ludzie nie­świa­do­mie wydzie­ra­ją stro­nę redak­cyj­ną z każ­dej książ­ki, jak z tego pod­ręcz­ni­ka w Sto­wa­rzy­sze­niu Umar­łych Poetów [śmiech]. Ale przejdź­my dalej: Faulk­ner. W jego nazwi­sku jest sło­wo „faul”. A w sło­wie „faul” jest sło­wo „ul”. Odkry­łem to dopie­ro teraz, ale nie będę drą­żył. Faulk­ner: chcia­łeś z nie­go napi­sać dok­to­rat, ale dok­to­rat nie chciał zostać napi­sa­ny przez cie­bie. Two­ja powieść ma vibe połą­cze­nia As I Lay Dying z biblij­ną histo­rią Noego, ale jest tu też oczy­wi­ście wie­lość innych odnie­sień i pomy­słów. Czy czu­jesz się ducho­wym potom­stwem auto­ra Azy­lu? Czy odczu­wasz Blo­omow­ski „lęk przed wpły­wem”? Czy chciał­byś w ramach tej roz­mo­wy podzię­ko­wać za coś Faulk­ne­ro­wi?

Dzień dobry, jestem Kubuś, chciał­bym podzię­ko­wać Faulk­ne­ro­wi za jego książ­ki. Ale nie za wszyst­kie, bo ostat­nio skoń­czy­łem na przy­kład try­lo­gię o Sno­pe­sach, któ­ra nie zro­bi­ła już na mnie takie­go wra­że­nia, jak jego wcze­śniej­sze rze­czy. Być może dla­te­go, że zmie­niam się ja, być może dla­te­go, że zmie­niał się on.

Chy­ba nie mam „lęku przed wpły­wem”, nato­miast nie czu­ję się potom­stwem Faulk­ne­ra [śmiech] z powo­du zasad­ni­cze­go: wyda­je mi się, że Faulk­ner mimo wszyst­ko jest nie­ro­ze­rwal­nie złą­czo­ny z kon­tek­stem, w jakim two­rzył, czy­li z Połu­dniem USA. Bez moc­ne­go osa­dze­nia w tym kon­kret­nym krę­gu kul­tu­ro­wym z Faulk­ne­ra zosta­je tyl­ko jakiś rodzaj inte­lek­tu­al­ne­go ćwi­cze­nia. Dopie­ro kie­dy osia­da on w okre­ślo­nej rze­czy­wi­sto­ści, kon­kret­nym języ­ku, kon­kret­nych ludziach, ste­reo­ty­pach, typach oso­bo­wo­ści, histo­rii, całej mito­lo­gii Połu­dnia, dopie­ro wte­dy napraw­dę „sta­je się cia­łem”.

Wyda­je mi się, że to, co zro­bi­łem w Myi, dzia­ła na zupeł­nie innych zasa­dach, ale na pew­no są tam punk­ty stycz­ne w war­stwie for­mal­nej, dla­te­go że Faulk­ner (i mię­dzy inny­mi za to go cenię) nigdy nie usta­wał w eks­pe­ry­men­to­wa­niu z for­mą. Bar­dzo podo­ba mi się takie podej­ście do pro­zy i też chciał­bym je kul­ty­wo­wać.

Ja widzia­łem to przede wszyst­kim w mono­lo­gach Noego. Dla mnie one były bar­dzo faulk­ne­row­skie, wła­śnie pod wzglę­dem for­mal­nym.

Tak.

Jedzie­my dalej. Jak w dobrym i sza­nu­ją­cym się tor­cie mamy w Myi do czy­nie­nia z paro­ma war­stwa­mi (oczy­wi­ście to duże uprosz­cze­nie, bo nie ma mię­dzy nimi jasnej gra­ni­cy, ale tak chy­ba dzia­ła lite­ra­tu­ro­znaw­stwo, że robi się takie ślicz­ne i nie­co sztucz­ne podzia­ły, a lite­ra­tu­ra i tak prze­cie­ka bada­czom mię­dzy pal­ca­mi). Zacznę od naj­węż­szej, być może naj­bar­dziej oso­bi­stej per­spek­ty­wy, a potem poga­da­my o kolej­nych. Una­mu­no napi­sał, że „każ­da powieść, każ­de dzie­ło, każ­dy wiersz, o ile jest żywy, jest rów­nież auto­bio­gra­ficz­ny”. Wła­śnie z per­spek­ty­wy auto­bio­gra­ficz­nej Myja to jakiś roz­ra­chu­nek z two­imi wła­sny­mi twór­czy­mi prze­ko­na­nia­mi i złu­dze­nia­mi, z okre­sem stu­diów, poszu­ki­wań lite­rac­kich, muzycz­nych i świa­to­po­glą­do­wych. Powie­dział­bym jed­nak, że jest to per­spek­ty­wa naj­mniej krzy­czą­ca i nie­chęt­na do popi­sów na prze­dzie pele­to­nu. Mia­łem wra­że­nie, że jed­nym z wie­lu celów, uświa­do­mio­nych albo nie, była chęć domknię­cia pew­ne­go eta­pu w życiu. Czy jed­nak zabrną­łem za dale­ko?

Coś podob­ne­go do Una­mu­no mówił (czy pisał) W.B. Yeats: że każ­dy poeta w grun­cie rze­czy pisze o sobie. A pro­ces powsta­wa­nia Myi ma chy­ba wię­cej wspól­ne­go z pro­ce­sem powsta­wa­nia poezji niż powie­ści kry­mi­nal­nej czy sce­na­riu­sza fil­mo­we­go typu high con­cept.

Czy Myja jest jakimś oso­bi­stym roz­ra­chun­kiem? Wyda­je mi się, że ty i ja może­my tak na nią popa­trzeć dopie­ro teraz, z per­spek­ty­wy tych paru lat, któ­re minę­ły od momen­tu roz­po­czę­cia pra­cy nad powie­ścią. Na począt­ku Myja była dla mnie ćwi­cze­niem lite­rac­kim (tro­chę tak jak Fran­ken­ste­in Mary Shel­ley był wyni­kiem zaba­wy lite­rac­kiej, zakła­du pomię­dzy kil­ko­ma zna­jo­my­mi), któ­re mia­ło mnie wybu­dzić z pew­ne­go letar­gu. Bo cho­ciaż pisa­łem od dzie­ciń­stwa, to na eta­pie wcze­sne­go liceum dotar­ła do mnie naj­oczy­wist­sza z prawd: że w pisa­niu jest wię­cej czy­ta­nia niż pisa­nia. Zaczą­łem więc czy­tać inten­syw­niej niż wcze­śniej i na pra­wie dzie­sięć lat wła­ści­wie rzu­ci­łem pisa­nie, do któ­re­go wró­ci­łem dopie­ro pod koniec stu­diów (naj­pierw po angiel­sku, potem po pol­sku). Zatem przez całe liceum, przez całe stu­dia wła­ści­wie nie pisa­łem, tyl­ko czy­ta­łem. Naba­wi­łem się przez to jakie­goś stra­chu przed pisa­niem, któ­ry tro­chę sam pod­sy­ca­łem, bo z jed­nej stro­ny bałem się zacząć pisać, a z dru­giej bałem się, że nigdy już nie zacznę – a może to po pro­stu zwy­kła pro­kra­sty­na­cja. I jeże­li cho­dzi o te moty­wy auto­bio­gra­ficz­ne, to są one raczej efek­tem ubocz­nym tego, że moment powsta­wa­nia Myi aku­rat nało­żył się na taki, a nie inny moment w moim życiu.

W takim razie war­stwa kolej­na: Myja wcią­ga nas w sam śro­dek kaba­ły dys­funk­cyj­nej rodzi­ny. Mamy ojca i trzech synów, wszy­scy są bez­okien­ny­mi mona­da­mi, każ­dy stwo­rzył wła­sny mały strau­ma­ty­zo­wa­ny świat i się nim szczel­nie opa­tu­lił. Jafet mówi gdzieś o Cha­mie: „Żyje­my w innych wymia­rach. Nie ma płasz­czy­zny, na któ­rej mogli­by­śmy się spo­tkać”, ale czy jed­no­cze­śnie nie jest tak, że wszy­scy – chcąc nie chcąc – wspól­nie prze­dzie­ra­ją się przez tę samą obse­syj­ną kole­inę, w któ­rej bro­dzi­li ojciec, dzia­dek i tak dalej? Pobrzmie­wa­ją mi tu róż­ne echa: ojciec Schul­zow­ski, ojciec biblij­ny (do któ­re­go doj­dzie­my za chwi­lę) albo The Dead Father Donal­da Bar­thel­me­go, o któ­rym kie­dyś mi mówi­łeś.

Tak, The Dead Father to cie­ka­wa rzecz, chy­ba jesz­cze nie­prze­ło­żo­na na pol­ski.

Guglo­wa­łem: zga­dza się.

Cóż, motyw ojca to motyw abso­lut­nie pier­wot­ny. Jest w każ­dym dziec­ku i w każ­dym ojcu, nie da się od nie­go uciec. Dla­te­go nie jest okle­pa­ny, ale uni­wer­sal­ny – z korzy­ścią dla twór­cy i dla odbior­cy, bo każ­dy czy­tel­nik czy czy­tel­nicz­ka, który/która napo­tka w powie­ści postać ojca, odbie­rze ją oso­bi­ście i odnie­sie do wła­snej sytu­acji rodzin­nej, nawet jeśli zro­bi to nie­świa­do­mie.

A motyw szta­fe­ty poko­leń na pew­no jest w Myi obec­ny bar­dzo moc­no, być może nawet sta­no­wi jeden z cen­tral­nych wąt­ków książ­ki, co widać na przy­kład w prze­wi­ja­ją­cym się mię­dzy Noem i Jafe­tem moty­wie pisa­nia, w tych frag­men­tach „meta”, któ­re jakoś się ze mnie wyle­wa­ły i któ­rym nie umia­łem się oprzeć (cho­ciaż porząd­ny powie­ścio­pi­sarz powi­nien, zda­je się, umieć).

Ja tę szta­fe­tę widzia­łem na przy­kład w opi­sach knaj­po­wa­nia, bo i ojciec o nich opo­wia­dał, i syn o nich opo­wia­dał. Swo­ją dro­gą, cza­sa­mi musia­łem się sku­pić, żeby zorien­to­wać się, z czy­jej per­spek­ty­wy jest pisa­ny dany roz­dział, i naj­ła­twiej było się zorien­to­wać po dłu­go­ści zdań: Noe mówił zda­nia­mi dłu­gi­mi, a Jafet zupeł­nie ina­czej.

O! Cie­szy mnie to, bo wła­śnie taki efekt sty­li­stycz­ny chcia­łem osią­gnąć. Ozna­cza to, że nakła­da­nie na sie­bie dys­cy­pli­ny for­mal­nej, choć nie jest łatwe, ma jed­nak sens.

Wró­cę jesz­cze do ojca, ale to zaraz. W lite­rac­kim powie­trzu Myi wyczu­wam aro­mat sytu­acji rocz­ni­ków wcze­sno­najn­ti­so­wych. Dobrze potra­fi­łem odna­leźć się w opo­wie­ściach Noego o stu­diach, o noc­nych piel­grzym­kach po knaj­pach, dziel­ni­cach i dziw­nych miej­scach, któ­rych nie było na żad­nej mapie. Wia­do­mo, że Myja pole­wa te frag­men­ty sosem hiper­bo­li i gro­te­ski, ale w naszych pamię­ciach hiper­bo­le prze­ni­ka­ją się z rze­czy­wi­sto­ścią, a prze­cież z wyol­brzy­mio­nych prze­chwa­łek kil­ku prze­pi­tych wete­ra­nów woj­ny tro­jań­skiej po paru poko­le­niach wyro­sła Ilia­da. A kie­dyś ta nasza kor­po­te­raź­niej­szość prze­cie­ra­na papie­rem ścier­nym upły­wa­ją­ce­go cza­su i nawar­stwia­ją­cych się mitów przy­oble­cze się w czci­god­ne sta­ro­te­sta­men­tal­ne sza­ty. Wra­ca­jąc jed­nak do ojca – też potra­fi­łem się wczuć we wszech­prak­tycz­ność ojców (choć to może uni­wer­sal­na histo­ria, a nie tyl­ko najn­ti­so­wa), któ­rzy jak Mac­Gy­ver potra­fi­li zro­bić wszyst­ko z nicze­go, a my – ich roz­pusz­czo­na lato­rośl – ze wszyst­kie­go potra­fi­my zro­bić jedy­nie nic. Nawet naj­prost­sze spra­wy, jak kie­dy Jafet odbie­ra pacz­kę, prze­obra­ża­ją się w jakieś Love­cra­ftow­skie hor­ren­dum.

Tak, cho­ciaż jest w Myi taki krót­ki motyw, kie­dy Noe, pod­czas opo­wia­da­nia o swo­jej mło­do­ści, sam obna­ża zagnież­dżo­ną gdzieś w sobie jafe­to­wą nie­po­rad­ność, wyko­śla­wia wła­sny mit.

Ale potem z kolei jest motyw budo­wa­nia stat­ku. Noe roz­kła­da na zie­mi te wszyst­kie czę­ści samo­cho­do­we, a kie­dy patrzy na to wszyst­ko Jafet, nie ma bla­de­go poję­cia, co do cze­go słu­ży, i jest tyl­ko kło­dą pod noga­mi swo­je­go ojca.

W sumie nie pomy­śla­łem o tym, że moż­na spoj­rzeć na to w taki spo­sób: że Noe być może po pro­stu napra­wia auto, a Jafet o samo­cho­dach nie wie abso­lut­nie nic, i to dla­te­go zda­je mu się, że Noe budu­je sta­tek kosmicz­ny [śmiech]. Taka inter­pre­ta­cja nie jest od cza­py, bo w tych roz­dzia­łach pozna­je­my prze­cież tyl­ko per­spek­ty­wę Jafe­ta – Noe mil­czy.

Ale tutaj zale­ża­ło mi przede wszyst­kim na tym, żeby poka­zać aspekt pozo­ru komu­ni­ka­cji czy też jej zupeł­ne­go bra­ku: Noemu wyda­je się, że budu­je coś bar­dzo kon­kret­ne­go, logicz­ne­go, coś, co „pole­ci w kosmos”, i tak dalej, a dla Jafe­ta to czy­ste sza­leń­stwo, z któ­re­go nic nie rozu­mie. Kto z nich ma rację? To wła­ści­wie nie­istot­ne – istot­ny jest fakt, że nie umie­ją pogo­dzić swo­ich dia­me­tral­nie róż­nych, wyklu­cza­ją­cych się nawza­jem per­spek­tyw. No i tu wcho­dzi samot­ność albo też, jak mówi­łeś wcze­śniej, wyob­co­wa­nie.

Kolej­na war­stwa: Mia­sto Babel. Niby tro­chę da się roz­po­znać Kra­ków, jed­nak to złu­dze­nie, a Babel jest napęcz­nia­łe każ­dym mia­stem, jakie wzniósł czło­wiek. Zabrzmi to sztam­po­wo, ale wyda­wa­ło mi się momen­ta­mi, że to wła­śnie Mia­sto jest jed­nym z naj­waż­niej­szych boha­te­rów tej książ­ki. W Legen­dach nowo­cze­sno­ści Miłosz pisze o „kłę­bo­wi­sku kapi­ta­li­stycz­ne­go mia­sta-Lewia­ta­na, w któ­rym samot­ni wal­czą prze­ciw­ko samot­nym i marzą o samot­nych”, jed­nak tutaj mamy coś wię­cej – Mia­sto Babel nie tyl­ko pochła­nia i nisz­czy wszyst­ko na swo­jej dro­dze, ale ma też coś do zaofe­ro­wa­nia: zsy­ła deli­rycz­ne sny, pijac­kie zwi­dy, coś odbie­ra i coś daje, żyje jak­by orga­nicz­nym życiem, ma wła­sną mito­lo­gię, a o życiu sek­su­al­nym śmie­ci mógł­by opo­wia­dać sam David Atten­bo­ro­ugh…

…dub­bin­go­wa­ny oczy­wi­ście przez Kry­sty­nę Czu­bów­nę.

Tak, motyw Mia­sta jest jed­nym z cen­tral­nych moty­wów Myi. Jako jeden z pro­ble­mów współ­cze­sno­ści był dla mnie waż­ny zwłasz­cza na tym eta­pie życia, kie­dy zaczy­na­łem pisać Myję, te kil­ka lat temu, bo spo­ro (w porów­na­niu do cza­sów pan­de­micz­nych) wte­dy podró­żo­wa­łem…

Sor­ry, że prze­rwę, ale teraz mi się sko­ja­rzy­ło: kie­dy czy­ta­łem Myję, zaświe­ci­ła mi się lamp­ka, że kie­dyś roz­ma­wia­li­śmy o The City of Dre­ad­ful Night Jame­sa Thom­so­na. Bo kie­dy Jafet i Noe wędru­ją po Mie­ście Babel, zawsze jest noc. I nie wia­do­mo, gdzie co dokład­nie się znaj­du­je. Mamy ten moment, w któ­rym Jafet wcho­dzi pod rusz­to­wa­nie roz­sta­wio­ne przy jakimś blo­ku i w ogó­le nie może się w nim odna­leźć – jest w tym klau­stro­fo­bicz­ność, jest brak poczu­cia kie­run­ku, azy­mu­tu, wie­dzy, po któ­rej stro­nie drze­wa rośnie mech – w Mie­ście Babel tego nie ma.

Tak. Cie­szę się, że to tam dostrze­gasz. Motyw, o któ­rym mówisz, cały ten motyw Mia­sta Babel – dla mnie to motyw glo­ba­li­za­cji. I to jest zabaw­ne: moment, w któ­rym powsta­wa­ła Myja, był momen­tem, w któ­rym dało się już zaob­ser­wo­wać pew­ne symp­to­my czy zapo­wie­dzi sytu­acji poli­tycz­nej, w jakiej świat znaj­du­je się dzi­siaj. Wte­dy wca­le nie było to jesz­cze oczy­wi­ste, rów­nież dla mnie, tym bar­dziej że nie inte­re­so­wa­łem się wte­dy poli­ty­ką zagra­nicz­ną w takim stop­niu jak dzi­siaj, ale pod­skór­nie musia­łem to wyczu­wać, bo dla mnie glo­ba­li­za­cja, jak dzi­siaj wszy­scy widzi­my, nie­sie ze sobą nie tyl­ko korzy­ści, ale też wią­że się z pro­ble­ma­mi, któ­re dla wie­lu grup spo­łecz­nych są nie do prze­sko­cze­nia. Kie­dyś pisa­li­śmy (jako ludz­kość) Koń­ce histo­rii, dzi­siaj widzi­my, że spra­wy nie są takie pro­ste, jaki­mi się wyda­wa­ły…

Mia­sto Babel z Myi jest też wie­żą plą­czą­cą języ­ki, są one pomie­sza­ne wszę­dzie: „Babel nade mną. Babel pode mną. Babel wokół mnie”. Jafet miał się uczyć fran­cu­skie­go, ale wybrał fiń­ski (zapew­ne czę­ścio­wo z prze­ko­ry, a czę­ścio­wo z ali­te­ra­cji), tu się pła­ci rupia­mi, tam pesos, mamy tu wiel­ki misz­masz, mozai­kę kul­tur, popkul­tur i odnie­sień. Wszyst­ko, co nie­gdyś było poukła­da­ne w rzę­dach i kolum­nach, o czym było wia­do­mo, czym, po co i dla­cze­go jest, cała ta mister­na mozai­ka roz­sy­pa­ła się na jed­ną kupę, i już nie wia­do­mo, co jest czym. Piszesz, że miesz­kań­cy Mia­sta Babel są „bez­tro­sko nie­ru­cho­mi, jak Gil­ga­mesz i Enki­du, jak Godzil­la i Angu­irus”. Tekst jest naszpi­ko­wa­ny wiel­ki­mi nazwi­ska­mi, a tu nagle mamy pla­stik, gugla, bie­dron­kę, rekla­my, Łąki Łan, Mine­cra­fta, Hot Whe­els i How I Met Your Mother. Przy­po­mi­na mi się histo­ria fran­cu­skie­go arche­olo­ga, któ­ry chciał prze­my­cić do swo­je­go kra­ju róż­ne pre­ko­lum­bij­skie doku­men­ty, całe swo­je archi­wum, efekt cięż­kiej pra­cy, i tak je pomie­szał i poza­kre­ślał (żeby nie zare­kwi­ro­wa­li mu na gra­ni­cy), że w rezul­ta­cie już nikt nigdy owe­go mate­ria­łu nie skom­ple­to­wał, a tego, co zosta­ło, niko­mu nie uda­ło się nawet uło­żyć we wła­ści­wej kolej­no­ści.

Być może wła­śnie coś takie­go po nas zosta­nie [śmiech]. Co do moty­wu glo­ba­li­za­cji, nad­mia­ru infor­ma­cji i wyni­ka­ją­ce­go z nich zagu­bie­nia, o któ­rym mówi­łeś wcze­śniej – tego, że miesz­kań­cy Mia­sta Babel nie wie­dzą, po któ­rej stro­nie drze­wa rośnie mech, nie potra­fią się w nim odna­leźć – Jafet ewi­dent­nie cier­pi na coś takie­go. Gdzieś w Myi jest frag­ment, w któ­rym Jafet dzi­wi się kon­kret­ne­mu, celo­we­mu zacho­wa­niu Nota­riu­sza (tego ziom­ka, któ­ry prze­ka­zu­je mu pacz­kę od Mat­ki) – dzi­wi się, że Nota­riusz może „poru­szać się aż tak świa­do­mie, zamiast pałę­tać się po świe­cie jak gumo­wy ludek przy­wią­za­ny do wła­sne­go cia­ła nit­ką chceń”. Jafet nie wie, co ze sobą zro­bić, bo ma zbyt wie­le moż­li­wo­ści. To nie jest oczy­wi­ście motyw nowy. Nowy był może na prze­ło­mie dzie­więt­na­ste­go i dwu­dzie­ste­go wie­ku, może póź­niej, kie­dy poja­wia­ły się pierw­sze poko­le­nia, któ­re już wyro­sły w warun­kach teo­re­tycz­nie więk­szej dostęp­no­ści mobil­no­ści spo­łecz­nej, w tym, że „możesz być kim­kol­wiek zechcesz”, czy­li w micie, w któ­rym moim zda­niem zosta­ło wycho­wa­ne jesz­cze nasze poko­le­nie – i tu poja­wia się pyta­nie, że sko­ro możesz robić wszyst­ko, to co tak wła­ści­wie masz robić? Dla ludzi w naszym wie­ku to pro­blem pod­sta­wo­wy, do tego stop­nia, że nie­jed­nej i nie­jed­ne­mu z naszych zna­jo­mych kom­plet­nie wyko­le­ił życie.

Kie­dy czy­ta­łem roz­dział o Ablu i Noem, czy­li o stu­diach Noego, mia­łem reflek­sję, że w momen­cie, kie­dy Abel i Noe się roz­sta­li, to tak napraw­dę Abel pod­jął jakąś decy­zję, a Noe pod­jął decy­zję o nie­podej­mo­wa­niu żad­nej decy­zji.

Tak, to jest wte­dy, kie­dy Abel podej­mu­je decy­zję o porzu­ce­niu „życia na drze­wie” i pój­ściu do Kie­ra­tu, a Noe chce to „życie na drze­wie” kon­ty­nu­ować. Rze­czy­wi­ście, moż­na powie­dzieć, że tam­ta decy­zja Noego to tak napraw­dę decy­zja o uciecz­ce od decy­zji.

Śmia­łeś się ze mnie kie­dyś, że do Kie­dy umie­ram Faulk­ne­ra zro­bi­łem sobie zakład­kę z kart­ki, na któ­rej wypi­sa­łem listę boha­te­rów – kto jest kim. Teraz chciał­bym zapy­tać wła­śnie o boha­te­rów Myi i ich biblij­ny rodo­wód. Powiedz­my, że nie znam Sta­re­go Testa­men­tu i czy­tam sobie Moby Dic­ka jedy­nie jako nie­co zbyt obfi­tu­ją­cą w tech­ni­ka­lia wie­lo­ryb­ni­cze­go fachu histo­rię mary­nar­ską z ele­men­ta­mi przy­go­dy, a ty, hipo­te­tycz­nie, czy­tasz tego same­go Melville’a, zna­jąc na pamięć wszyst­kie histo­rie o Abra­ha­mach, Jona­szach, Izma­elach i spół­ce. Czy prze­czy­ta­li­śmy tę samą książ­kę?

Jasne, że nie. Kon­tekst odbie­ra­nia sztu­ki nie sta­no­wi wpraw­dzie jedy­nej jej war­to­ści, jak czę­sto chcie­li­by arty­ści wizu­al­ni, ale jest sza­le­nie waż­ny. Zresz­tą nawet gdy­by­śmy czy­ta­li Moby Dic­ka z iden­tycz­nym baga­żem doświad­czeń lite­rac­kich, to też prze­czy­ta­li­by­śmy dwie zupeł­nie róż­ne książ­ki – ale to już inna kwe­stia.

Poprzed­nim pyta­niem chcia­łem tro­chę napro­wa­dzić nas na to, że w Myi jest mnó­stwo nawią­zań biblij­nych. Ibsen w swo­ich listach pisał, że pod­czas pra­cy nad Bran­dem nie czy­tał nicze­go oprócz Biblii, i wszyst­kie recen­zje sku­pia­ły się tyl­ko na chrze­ści­jań­skiej wymo­wie dra­ma­tu, co zło­ści­ło auto­ra prze­ko­na­ne­go o uni­wer­sal­nym prze­ka­zie swo­je­go dzie­ła. Nie boisz się ana­lo­gicz­nej sytu­acji? Jaką rolę według cie­bie odgry­wa­ją w Myi inspi­ra­cje sta­ro­te­sta­men­tal­ne?

Nie, nie boję się, dla­te­go że odnie­sie­nia biblij­ne w cza­sach Melville’a czy Ibse­na ozna­cza­ły coś zupeł­nie inne­go, niż ozna­cza­ją dzi­siaj. Swo­ją dro­gą, nie­któ­re z reak­cji na frag­men­ty Myi, któ­re uka­za­ły się już wcze­śniej, zasko­czy­ły mnie tym, że zna­jo­mość kon­tek­stu biblij­ne­go w ogó­le nie jest już pew­ni­kiem, jakąś płasz­czy­zną poro­zu­mie­nia wspól­ną dla wszyst­kich pol­skich czy­tel­ni­ków. Dla wie­lu taki wnio­sek będzie pew­no oczy­wi­sto­ścią, ale dla takich osób jak ty i ja, wycho­wa­nych w rodzi­nach głę­bo­ko kato­lic­kich, jest swe­go rodza­ju szo­kiem, że ktoś może nie roz­po­znać mikro- czy kryp­to­cy­ta­tu z Ojcze nasz, albo nie wie­dzieć, kim był Aaron. Dla współ­cze­sne­go czy­tel­ni­ka nawią­za­nia biblij­ne albo gra­ją rolę zwy­kłej zaba­wy lite­rac­kiej, takiej jak w przy­pad­ku nawią­za­nia do jakie­go­kol­wiek inne­go dzie­ła, albo nie gra­ją już roli żad­nej. Nato­miast na mnie, jako na czy­tel­ni­ku, nawią­za­nia biblij­ne zawsze będą robić wra­że­nie moc­niej­sze niż nawią­za­nia do innych dzieł lite­ra­tu­ry – nie tyl­ko z racji na moje dzie­ciń­stwo, ale wła­śnie z uwa­gi na czy­sto lite­rac­kie wra­że­nie, jakie wciąż, do dzi­siaj, robi na mnie Biblia, abs­tra­hu­jąc zupeł­nie od jej tre­ści. Biblia zosta­ła wyta­tu­owa­na na mojej gło­wie moc­niej niż jaki­kol­wiek inny tekst, moc­niej niż Faulk­ner, pew­no dla­te­go, że zosta­ła na niej wyta­tu­owa­na bez mojej zgo­dy.

Swo­ją dro­gą, King James Bible też mia­ła, zda­je się, wiel­ki wpływ na Faulk­ne­ra.

No tak, KJB. Wyda­je mi się, że u mnie kwe­stia nawią­zań biblij­nych nie doty­czy tyl­ko Myi, ale będzie doty­czy­ła wszyst­kie­go, co napi­szę kie­dy­kol­wiek, bo nawet gdy­bym bar­dzo chciał i bar­dzo pró­bo­wał, to od Biblii nigdy nie uciek­nę. Dla­te­go zamiast pró­bo­wać ten tatu­aż usu­wać lase­rem, wolę wyko­rzy­stać go jako mate­riał twór­czy: wydzia­rać na nim dobu­dów­kę.

Momen­ta­mi mia­łem takie dziw­ne wra­że­nie, że te wszyst­kie biblij­ne alu­zje są jakąś zasło­ną dym­ną, ale nie jestem pewien, co mia­ły­by zasła­niać. Czy nie wra­ca­my tutaj do wąt­ku pomie­sza­nia języ­ków, (pop)kultur i nawią­zań?

To nie jest powieść z klu­czem. Ale – choć może imio­na takie jak Lot czy Abel, będą­ce efek­ta­mi ubocz­ny­mi decy­zji o nazwa­niu głów­nych boha­te­rów imio­na­mi biblij­ny­mi, tro­chę zaciem­nia­ją obraz sytu­acji – bar­dzo zale­ża­ło mi na tym, żeby na biblij­nym rusz­to­wa­niu rodzi­ny Noego sta­ro­te­sta­men­to­we­go roz­piąć dyna­mi­kę rodzi­ny Noego z Myi. Noe biblij­ny ma trzech synów i mamy tam sytu­ację kurio­zal­ną – żona Noego, kobie­ta, któ­ra tym trzem synom dała życie, w Sta­rym Testa­men­cie (a przy­naj­mniej w „naszej” jego wer­sji) nie jest wspo­mnia­na w ogó­le. Nie ma o niej ani sło­wa – nic, zero, null. Naama poja­wia się tyl­ko w apo­kry­fach, cięż­ko w ogó­le zna­leźć pol­skie tłu­ma­cze­nie jej imie­nia.

Tak, musia­łem guglo­wać.

I to jest bar­dzo cie­ka­we, praw­da? Że kobie­ta, bez któ­rej nie ma Jafe­ta, Cha­ma i Sema – trzech synów, któ­rzy sym­bo­li­zu­ją począt­ki całych naro­dów – jest zamil­cza­na na śmierć. I w Myi też Mat­ka, czy­li Naama, zni­ka na samym począt­ku, a ci czte­rej męż­czyź­ni zosta­ją bez niej, zosta­wie­ni na pastwę sie­bie nawza­jem, i nie dość powie­dzieć, że nie potra­fią dojść mię­dzy sobą do poro­zu­mie­nia – oni w ogó­le nie potra­fią ze sobą roz­ma­wiać. Okej, ich rodzi­na na pew­no już wcze­śniej nie była w naj­lep­szym sta­nie, ale teraz, pozba­wio­na jakiej­kol­wiek kobie­ty, dez­in­te­gru­je się do koń­ca.

No wła­śnie, zapo­mnia­łem, że chcia­łem o to zapy­tać: Myja jest strasz­nie zma­sku­li­ni­zo­wa­na. Nie ma tam prak­tycz­nie żad­nej kobie­cej posta­ci. Poja­wia­ją się tyl­ko imio­na: jakaś była dziew­czy­na Jafe­ta, no i Mat­ka. I to wła­ści­wie tyle.

Tak, tam są sami kostro­pa­ci face­ci, któ­rzy nie potra­fią roz­ma­wiać, kochać, żyć. Z mojej stro­ny mogę tyl­ko dodać, że to świa­do­my zabieg fabu­lar­ny. Za każ­dym razem, kie­dy pró­bu­ję skon­stru­ować jakiś powierz­chow­ny opis Myi, żeby móc opo­wie­dzieć komu­kol­wiek, o czym ta książ­ka jest, uży­wam okre­śle­nia, że Noe i spół­ka „tra­cą naj­waż­niej­szą kobie­tę w swo­im życiu”. Nie wiem, może tym wła­śnie są męż­czyź­ni – jaki­miś tępy­mi sze­ścia­na­mi, meta­lo­wy­mi lud­ka­mi skła­da­ją­cy­mi swo­je kosmicz­ne stat­ki, nie­umie­ją­cy­mi się z nikim głę­biej poro­zu­mieć, pró­bu­ją­cy­mi tyl­ko narzu­cać swo­ją wolę innym.

Wra­ca­jąc do Biblii: w histo­rii Noego ude­rzył mnie wła­śnie ten brak Naamy, ale oprócz tego Noe jako ojciec jest sam w sobie cie­ka­wą posta­cią. W Księ­dze Rodza­ju mamy ten motyw, gdzie Cham zosta­je, o ile dobrze pamię­tam, wydzie­dzi­czo­ny, bo zoba­czył Noego nago.

Tak, i to jest opi­sa­ne w taki spo­sób, że trud­no powie­dzieć…

…co tam się wła­ści­wie sta­ło!

Spo­tka­łem się z psy­cho­ana­li­tycz­ną inter­pre­ta­cją tej histo­rii, mówią­cą, że Cham zawsty­dził swo­je­go ojca, bo spał z wła­sną mat­ką.

Tak, ten frag­ment jest bar­dzo nie­ja­sny.

Tym bar­dziej, że my tak napraw­dę nie wie­my, co „autor miał na myśli” – auto­rzy sto­so­wa­li sfor­mu­ło­wa­nia, żeby nie mówić o…

Sto­so­wa­li auto­cen­zu­rę?

Wła­śnie nie do koń­ca, oni po pro­stu w ten spo­sób mówi­li o rze­czach. I każ­dy wie­dział, o co cho­dzi.

W sen­sie: kod kul­tu­ro­wy? Pew­no tak. Ale to, że każ­dy wie­dział, o co cho­dzi, to moim zda­niem dość śmia­ła teza.

Wiesz, tak samo jak my dzi­siaj pyta­my: „Jarasz?”. I wyobraź sobie, że ktoś czy­ta to pyta­nie dzie­sięć wie­ków póź­niej i zasta­na­wia się, o co cho­dzi: czy ktoś palił łąkę? [śmiech]

Tak, wiem, o co ci cho­dzi. Nato­miast tekst wca­le nie musi odzwier­cie­dlać tego, jak współ­cze­śni mu ludzie poro­zu­mie­wa­li się mię­dzy sobą. Bo tekst, oprócz tego, że zawsze jest jakimś tam odbi­ciem swo­jej epo­ki, rzą­dzi się rów­nież wła­sny­mi pra­wa­mi. Tak czy siak, nie wie­my do koń­ca, co zaszło mię­dzy Cha­mem i Noem, ale na pew­no jest tam cie­ka­wa dyna­mi­ka. A swo­ją dro­gą, spo­sób opi­sy­wa­nia rela­cji rodzin­nych w Biblii jest na swój spo­sób moc­no lako­nicz­ny, nie­do­po­wie­dzia­ny, co tro­chę przy­po­mi­na mi spo­sób, w jaki my dzi­siaj roz­ma­wia­my we wła­snych rodzi­nach – nie wiem, czy to tyl­ko feno­men pol­ski, czy uni­wer­sal­ny – że w naszych rodzi­nach jest dużo nie­do­po­wie­dzeń, tema­tów tabu, nie­oczy­wi­stych kodów komu­ni­ka­cji, któ­re poma­ga­ją nam uni­kać kon­fron­ta­cji, że albo rze­czy nie mówi się do koń­ca, albo nie roz­ma­wia o nich wca­le, albo łago­dzi się je meta­fo­ra­mi, i tak dalej.

To się nazy­wa „kur­tu­azja” [śmiech]. Żeby unik­nąć sta­wa­nia twa­rzą w twarz z pew­ną rze­czą, celo­wo powta­rza­my te same rze­czy, któ­re mówi­li­śmy już set­ki razy, i spo­ty­ka­my się z iden­tycz­ny­mi reak­cja­mi, bo nie ocze­ku­je­my nicze­go inne­go i inni nie ocze­ku­ją nicze­go inne­go od nas. Ale zostaw­my Biblię i przejdź­my do cze­goś inne­go: two­ja pro­za orbi­tu­je wokół muzy­ki. Tre­ścio­wo i for­mal­nie. Jafet, zda­je się, był muzy­kiem, miał zespół i czę­sto uży­wa muzycz­nych meta­for. Dźwię­czą rów­nież same sło­wa, dźwię­czą i ryt­mi­zu­ją. Ojciec gwa­te­mal­skie­go nobli­sty, Migu­ela Ánge­la Astu­ria­sa, powie­dział kie­dyś o książ­kach swo­je­go syna, że to są powie­ści bar­dziej do słu­cha­nia niż do czy­ta­nia, i wyda­je mi się, że podob­nie rzecz ma się z Myją. Jaką rolę odgry­wa­ła muzy­ka w trak­cie pisa­nia, myśle­nia, two­rze­nia?

Tak, rytm w pro­zie jest dla mnie bar­dzo waż­ny – rów­nież jako czy­tel­nik lubię pro­zę, któ­ra bro­ni się na zasa­dzie czy­sto for­mal­nej, któ­ra dobrze „brzmi”, nawet nie w sen­sie dosłow­nym, jak w przy­pad­ku audio­bo­oka (bo to kolej­ny poziom inter­pre­ta­cji i w grun­cie rze­czy adap­ta­cja, osob­ne dzie­ło), tyl­ko na zasa­dzie wewnętrz­ne­go czy­tel­ni­cze­go gło­su, któ­ry każ­dy odbior­ca w sobie two­rzy. Taki rytm tek­stu jest rze­czą sza­le­nie cie­ka­wą i, mam wra­że­nie, nie do koń­ca zba­da­ną, bo ist­nie­je wpraw­dzie pro­zo­dia i tak dalej, ale to jed­nak coś inne­go, i wyda­je mi się, że do koń­ca nie wie­my, jak to w pro­zie dzia­ła, wie­my tyl­ko, kie­dy dzia­ła, a kie­dy nie. Cze­goś takie­go cięż­ko zaznać w innych dzie­dzi­nach sztu­ki, i dla­te­go mię­dzy inny­mi lubię lite­ra­tu­rę, w któ­rej ten rytm jest waż­ny. Więc cie­szę się, że to w Myi widać, lubię nad tym pra­co­wać. I na przy­kład cięż­ko przy­cho­dzi mi wpro­wa­dza­nie popra­wek do „odle­ża­ne­go”, zasty­głe­go już tek­stu, bo cza­sem usu­nię­cie jed­nej syla­by roz­kła­da puls całe­go aka­pi­tu, któ­ry bez niej sypie się jak domek z kart.

Jest w Myi taki frag­ment z pio­sen­ką o beto­nie, i to mi brzmi jak coś, co mogli­by­śmy zagrać z Kir­szen­baum. [śmiech]

 [śmiech] Mam osob­ny plik z pomy­sła­mi do pio­se­nek i osob­ny plik z pomy­sła­mi do pro­zy, i zda­rza­ją się mię­dzy nimi moc­no szem­ra­ne trans­fe­ry.

Jeże­li cho­dzi o samą muzy­kę Myi – nie ma tam kon­kret­nych inspi­ra­cji muzycz­nych. Kie­dy słu­cham muzy­ki pod­czas pisa­nia, się­gam po tak zwa­ną muzy­kę tła (mam nadzie­ję, że nikt nie obra­zi się za to okre­śle­nie): instru­men­tal­ną, fil­mo­wą, ambien­to­wą, dla­te­go że słu­cha­nie innych typów muzy­ki (na przy­kład opar­tej na pio­sen­ce) jest dla mnie czyn­no­ścią samą w sobie i jako taka odry­wa mnie od pisa­nia.

Muzy­ka też jest czę­ścią tygla Mia­sta Babel, tego pomie­sza­nia kul­tur, bo raz pada tam Coun­ting Crows, innym razem Beetho­ven – wspól­nie z inny­mi odnie­sie­nia­mi two­rzą ten bigos pojęć Mia­sta Babel.

Tego typu odnie­sie­nia muzycz­ne bio­rą się oczy­wi­ście z rze­czy, któ­re gdzieś tam we mnie, pły­cej lub głę­biej, sie­dzą, nato­miast jeśli cho­dzi o sam rytm pro­zy, to nie jest on inspi­ro­wa­ny kon­kret­ną muzy­ką, czy to hip-hopem, czy jakim­kol­wiek innym gatun­kiem, któ­ry bawi się sło­wem – przy­naj­mniej nie świa­do­mie.

Spró­buj­my ugryźć tytuł. Jakieś takie poręcz­ne te syla­by: Myja, My-ja, Ja-My, Jamy – i wra­ca­my do Kaf­ki, do opo­wia­da­nia Jama o prze­ci­ska­ją­cym się przez pod­ziem­ne tune­le para­no­icz­nym gry­zo­niu, któ­ry z nie­po­ko­jem nasłu­chu­je róż­nych odgło­sów, ale nie spo­sób powie­dzieć, co jest praw­dzi­we, a co jest wytwo­rem jego obłą­ka­ne­go umy­słu.

W tytu­le Myi naj­bar­dziej inte­re­su­je mnie jed­na rzecz: jak to prze­tłu­ma­czyć?

Tak, myśla­łem o tym! I myśla­łem o hisz­pań­skim, gdzie sytu­acja była­by bez­na­dziej­na. [śmiech] Bo w języ­ku pol­skim „my”i „ja” to po pro­stu syla­by, z któ­rych moż­na two­rzyć zwy­kłe sło­wa. Sło­wo „myja” brzmi zresz­tą jak imię czy pseu­do­nim. W angiel­skim z kolei – myśla­łem nad me-we…

Brzmi jak wiel­ki, pucha­ty poke­mon. Mi-łi, mi-łi…

No wła­śnie, zala­tu­je kawa­ii.

Ja chy­ba poszedł­bym w me-us, czy­li meus, ale tu z kolei wcho­dzi łaci­na – wpro­wa­dza kono­ta­cyj­ną kon­ta­mi­na­cję.

Ale to chy­ba nie było­by takie złe, bo we‑i wyglą­da­ło­by jak Wei, a to z kolei nazwi­sko chiń­skie­go poety, Wang Wei. A z meus może było­by tak jak z tym seria­lem z Nic­kiem Offer­ma­nem, któ­ry też chy­ba oglą­da­łeś (uwa­ga, spo­iler): Devs i Deus – czy­li mimo że zna­cze­nie teo­re­tycz­nie mogło­by się odbior­cy narzu­cać, to jed­nak tego nie robi. Dla mnie przy­naj­mniej było to zasko­cze­nie w któ­rymś z ostat­nich odcin­ków.

Tak, Devs mi się podo­bał – do tego stop­nia, że skrob­ną­łem mu moc­no dys­ku­syj­nej jako­ści pane­gi­ryk dla „Popmo­der­ny”.