Kobieta, muzyka, liryka i pies

Artur Bursz­ta: Dotąd to Ty wybie­ra­łeś i kom­pi­lo­wa­łeś innym auto­rom prze­kro­jo­we zesta­wy. Teraz przy­szło Ci same­mu doko­nać wybo­ru swo­ich 22 wier­szy. Jakie pierw­sze wra­że­nia?

Roman Honet: Czu­ję zmę­cze­nie. Albo nawet ina­czej – nic nie czu­ję. Nie w sen­sie nihi­li­stycz­ne­go nasta­wie­nia egzy­sten­cjal­ne­go czy spo­łecz­ne­go, ale po pro­stu – nie czu­ję nic szcze­gól­ne­go. Wszyst­kie napi­sa­ne prze­ze mnie wier­sze znam, to oczy­wi­ste, więc kie­dy przy­szedł czas powro­tu do zna­ne­go, zda­wał mi się w więk­szym stop­niu utra­pie­niem niż moż­li­wo­ścią przed­sta­wie­nia odmien­ne­go ukła­du wspo­mnia­nych wier­szy, a pró­ba stwo­rze­nia przez ów wybór jakich­kol­wiek nowych „jako­ści” nawet nie przy­szła mi na myśl. Mia­ły być dwa­dzie­ścia dwa wier­sze, więc są. Pew­nie mógł­bym przy­szyć do wybo­ru okre­ślo­ne zapa­try­wa­nia, choć­by dla­te­go, że wiem, gdzie znaj­du­ją się skle­py z ide­olo­gicz­ną pasman­te­rią tego rodza­ju: w spoj­rze­niach w bio­gra­fię, nie­kie­dy nad­mier­nie ckli­wych, w patrze­niu na tak zwa­ne życie współ­cze­sne czy w koń­cu w opi­sie lecze­nia angi­ny lub schi­zo­fre­nii, kie­dy to wier­sze wybra­ne za dia­gno­zę nale­ży uznać. Ale to było­by zbyt łatwe. Nie­uczci­we.

Nie ma tu zbyt wie­lu wier­szy z pierw­szych dwóch ksią­żek, podob­nie z ostat­niej.

Przy­ją­łem, że pod­sta­wą wybo­ru sta­ną się dwa tomi­ki: baw się i pią­te kró­le­stwo. Wybór pozo­sta­łych wier­szy, a tak­że utwo­rów zawar­tych w oby­dwu przy­wo­ła­nych tomach, oka­zał się przede wszyst­kim intu­icyj­ny. Wyda­łem dru­kiem ponad dwie­ście trzy­dzie­ści wier­szy, więc kie­dy przy­szło do wybo­ru, mogłem go doko­nać, ale jego uza­sad­nie­nie nie wyda­je mi się moż­li­we ani potrzeb­ne bez kła­ma­nia sobie i ewen­tu­al­nym czy­tel­ni­kom, i to bez wzglę­du na przy­pusz­cze­nie, czy nad­miar słów wyni­kał­by z żero­wa­nia na nadziei, wie­dzy czy nawet téch­ne. Zresz­tą: czy to jest koniecz­ne?

Myślę, że masz wie­dzę, talent i umie­jęt­no­ści, by móc doko­ny­wać takich wybo­rów na wie­le moż­li­wych spo­so­bów. Ten kon­kret­ny wybór potrak­to­wa­łeś „zada­nio­wo”?

Dzię­ku­ję Ci za myśl. Ale spo­sób jest jeden. Jeśli przez wybór wier­szy do tomu nale­ży rozu­mieć zre­ali­zo­wa­nie okre­ślo­ne­go zada­nia w zależ­no­ści od śro­do­wi­ska, cza­su i sytu­acji, owszem. Powstał wybór. Nie­mniej nie przy­po­mi­nam sobie, bym mówił, jak zre­ali­zo­wa­łem wspo­mnia­ne zada­nie, tyle że nie prze­ze mnie wspo­mnia­ne, wcze­śniej nawet bowiem nie uży­łem wyra­że­nia „zada­nie”.

Powie­dzia­łeś: „Mia­ły być dwa­dzie­ścia dwa wier­sze, więc są”.

Uczu­cie zmę­cze­nia po napi­sa­niu, a wła­ści­wie uło­że­niu książ­ki, to zwy­czaj­ny dowód na to, że w pew­nych warun­kach nie­któ­rzy poeci mogą nie­do­brze zno­sić poezję, tak jak część tak­sów­ka­rzy kiep­sko zno­si jeż­dże­nie tak­sów­ką. Część matek – macie­rzyń­stwo, a mimo to są odda­ny­mi mat­ka­mi: w ten spo­sób moż­na dość spo­ro dopo­wie­dzieć. Moż­na na przy­kład zmie­rzać do stwier­dze­nia, że liry­ka ma walor tera­peu­tycz­ny, co nie zna­czy, że trze­ba epa­to­wać nazwa­mi przyj­mo­wa­nych medy­ka­men­tów i wyko­ny­wa­nych ćwi­czeń. Miej­sca­mi zamiesz­ka­nia. Jeśli tak się zda­rzy, cza­sa­mi śro­dek cięż­ko­ści jej odbio­ru cał­ko­wi­cie prze­no­si się przy­kła­do­wo na moral­ny wymiar poezji, co może ozna­czać ero­zję tak jej samej, jak degra­da­cję ludz­kiej wyobraź­ni.

Mówisz o ogól­nych regu­łach. Nie­wie­le o sobie.

Nie szu­kam pomy­słu na opi­sa­nie wybo­ru wier­szy, w czym nie widzę bez­rad­no­ści ani bez­wol­no­ści. Skąd­inąd: gdy­bym nawet je dostrze­gał, wolę się w nich nie­uchron­nie pogrą­żyć niż słu­chać albo czy­tać wypo­wie­dzi auto­rów, któ­rzy zawsze potra­fią uza­sad­nić każ­dy, ale to każ­dy doko­na­ny wybór. To jest wła­śnie zada­nio­we podej­ście: pisa­nie rapor­tu z wyko­na­ne­go zada­nia. Owszem, w zależ­no­ści od pomy­słów, wie­dzy, doświad­cze­nia, ale tak­że: dystan­su do rze­czy­wi­sto­ści, do ludzi i same­go sie­bie, lek­tu­ra „rapor­tu­ją­ce­go” cza­sem bywa zaj­mu­ją­ca, cza­sem nud­na. Jak w życiu, tak w piśmie (śmiech).

Pro­wo­ku­ję byś powie­dział nam coś wię­cej o swo­im warsz­ta­cie, o Hone­cie.

Jeśli więc cho­dzi o moje głęb­sze podej­ście do liry­ki, zde­cy­do­wa­nie zaprze­czam wszel­kiej „zada­nio­wo­ści”. Wolę wni­kać w to, co i jak łączy ludzi wobec reli­gii, miło­ści czy śmier­ci. Wobec cywi­li­za­cji. Dzię­ki cze­mu sta­bi­li­zu­ją swo­je ist­nie­nie, swo­je emo­cje i rozum, a co spra­wia, że je wypa­cza­ją? Od cze­go ucie­ka­ją? Ku cze­mu lub komu się skła­nia­ją? Wte­dy roz­mo­wa trwa dalej. Wte­dy doty­czy nas, ludzi, i toczy się mię­dzy nami. Zresz­tą wska­zy­wa­łem na intu­icjo­nizm, na sub­tel­no­ści nie­sio­ne przez pew­ne rze­czy, „o któ­rych nikt z nas nie wie, czy od nas zale­żą”.

Czy wyni­ka dla Cie­bie coś cie­ka­we­go ze związ­ków, jakie osta­tecz­nie na nowo wytwo­rzy­łeś pomię­dzy tymi wier­sza­mi?  

Wolał­bym mówić, że wier­sze są jak nuty, tom jak par­ty­tu­ra, tak więc naj­waż­niej­szą rolę peł­ni tu czy­tel­nik: odgry­wa zarów­no poszcze­gól­ne nuty, rów­no­cze­śnie widzi czy wyobra­ża sobie całą par­ty­tu­rę, a tak­że słu­cha uzy­ska­nej muzy­ki i sam decy­du­je, czy to sym­fo­nia, czy kako­fo­nia. A może zwy­czaj­nie cho­dzi o pewien rodzaj melo­dii? Nie wiem. O wyni­ko­wo­ści wolał­bym nie wspo­mi­nać, koja­rzy mi się z celo­wo­ścią, a to jest nega­tyw­na cecha współ­cze­sne­go czło­wie­ka Zacho­du: prze­ko­na­nie, że każ­de dzia­ła­nie musi zmie­rzać do okre­ślo­ne­go celu, żad­ne­go wysił­ku nie nale­ży mar­no­wać. Dość wypa­czo­na for­ma uty­li­ta­ry­zmu, któ­ra usi­łu­je sku­pić całą ludz­ką aktyw­ność w obrę­bie jed­ne­go obsza­ru. W kor­po­ra­cji to się spraw­dza, w liry­ce – nie sądzę.

Co zatem spraw­dza się w liry­ce?

Mnó­stwo wido­ków, wie­lość i głę­bia uczuć, pięk­no i nie­po­wta­rzal­ność zda­rzeń. Ale może w liry­ce spraw­dza się zwłasz­cza to, o czym napi­sał Marek Baczew­ski w świet­nym wier­szu: Dzie­sięć dowo­dów na ist­nie­nie miło­ści:

świat jest pierw­szym dowo­dem, jego opa­da­ją­ce
i kwit­ną­ce magno­lie i lipy, prze­sy­pu­ją­ce się
po ich liściach ziar­na mró­wek, czy­ta­ją­ce
w ich cie­niu sta­re pan­ny

śpiew jest dru­giem dowo­dem, Archan­giel­ski głas
Bor­tiań­skie­go, w nowo­grodz­kiej cer­kwi Iwa­na
na Opo­kach (w latach 1922–40 maga­zyn
zbo­ża i drew­na)

Ty jesteś dowo­dem

i ból jest dowo­dem: wier­tło prze­cha­dza się
po kory­ta­rzach mia­zgi, baty­sto­wa chu­s­tecz­ka
wyry­wa się z odcię­tych przez czas dło­ni

gorą­cy, spiesz­ny oddech po gwał­tow­nej
wspi­nacz­ce do raju, jest dowo­dem, spo­tka­nie
kogoś nie­god­ne­go z kimś, kto nie zasłu­żył

szó­stym dowo­dem jest uciecz­ka świa­ta
od jego począt­ku: butel­ka „orę­ża­dy”
z kor­kiem na sprę­żyn­ce, na sto­le
pacz­ka Spor­tów, „Paty­kiem Pisa­ne”

Bro­nek Pichlak jest siód­mym dowo­dem, kościel­ny,
któ­ry śpie­wa „Poooomóż­my Chry­stu­so­ooowi” w chwi­lach
prze­rwy mię­dzy dwo­ma sko­ka­mi na wód­kę

ósmy dowód jest tym, co widzisz: słom­ką
krą­żą­cą w mgle zie­lo­ne­go pły­nu,
przez któ­ry świa­tło ma tak dłu­gą dro­gę,
że chcesz za nim wysłać listy goń­cze

dzie­wią­tym dowo­dem jest to, że wra­ca wszyst­ko
dzie­sią­tym, że nic nie wra­ca

Pamię­taj,
oszczę­dzaj swo­je szczę­ście, tyl­ko
cier­pie­niu moż­na oddać się bez resz­ty

A Ty zaczy­nasz książ­kę rów­nie pięk­ną fra­zą „czas nie zna żad­nych okrucieństw,/ oprócz ciszy po nas” a koń­czysz wier­szem „roz­mo­wa trwa dalej” i sło­wa­mi „co zosta­ło prze­rwa­ne, to zale­d­wie życie”. Po lek­tu­rze tego wybo­ru mam już pew­ność: nie da się zro­zu­mieć Two­jej poezji bez tego fina­ło­we­go wier­sza i tej począt­ko­wej fra­zy. I to jest to, co spraw­dza się tak pięk­nie w Two­jej liry­ce.

Dzię­ku­ję za przy­chyl­ne sło­wo. Nie mnie oce­niać, na ile moja liry­ka jest zro­zu­mia­ła: odbiór wier­sza wyma­ga tak­że otwar­cia sfe­ry emo­cjo­nal­nej i wyobraź­nio­wej. W zależ­no­ści od czy­tel­ni­ka oby­dwie mają róż­ną głę­bo­kość. Sam inte­lekt to zbyt mało. Przy­kła­do­wo nawet nie usi­łu­ję ogar­nąć rozu­mem archi­tek­tu­ry Gau­die­go, mimo że ją podzi­wiam.

Wysia­dasz z metra i nagle wyra­sta przed tobą Sagra­da Família. Prze­cho­dzisz przez ruchli­we skrzy­żo­wa­nie i tra­fiasz na Casa Milà.

Może żyje­my w oso­bli­wym cza­sie? Ner­wo­wym nie­co. Daw­niej ludzie nie wysia­da­li z metra. Chy­ba nie­co odmien­nie rozu­mie­li rów­nież sło­wo „nagle”. Jeśli jecha­li albo – wła­śnie! – szli, aby obej­rzeć kon­struk­cje Gau­die­go, wie­dzie­li, że nasta­nie odpo­wied­ni moment – wte­dy je zoba­czą. Nie­mniej rozu­miem i wyobra­żam sobie ludz­kie zdu­mie­nie na widok czy brzmie­nie tego, co jest dzie­łem umy­słów wspa­nia­łych, choć same mogą wymy­kać się poj­mo­wa­niu. Wła­śnie na tym pole­ga geniusz.

Swo­je wier­sze czę­sto osa­dzasz w kon­kret­nym kra­jo­bra­zie i zda­rze­niu: „kobie­ta wycho­dzą­ca na wzgó­rze”, „nad zamar­z­nię­tą wodą przy torach”, „krze­wy przy sta­cji uzdat­nia­nia wody”, „zamar­z­nię­te jezio­ro i ryba leżą­ca w śnie­gu jak nóż”. Zda­rza Ci się pisać, gdy cho­dzisz? Zaczy­nać wiersz od wła­śnie zoba­czo­ne­go obra­zu? Czy też wymy­ślasz wszyst­ko w domu sie­dząc przed kom­pu­te­rem lub kart­ką.

Niech tu fak­ty mówią same za sie­bie. Mój warsz­tat jest pro­sty, jest natchnie­niem: to kobie­ta, muzy­ka, liry­ka i pies. Tak, przy­tra­fia­ją mi się zapi­sy: z życia cudze­go, ponie­waż je widzia­łem, czy­li z obser­wa­cji na żywo. Przy­kła­do­wo widzę face­ta, któ­ry wkur­wio­ny wyrzu­ca kupon lot­to do kosza, a potem pod­cho­dzi kolej­ny i wycią­ga ten papie­rek w myśl: nic nie wygrał, bo zawsze był dup­kiem, ale mnie się uda z jego nume­ra­mi. Widzę kobie­tę, któ­ra kupi­ła czer­wo­ną kapu­stę, więc ofe­ru­ję pomoc w nosze­niu, ta korzy­sta, potem się oka­zu­je, że miesz­ka dale­ko, nio­sę już led­wie, na miej­scu meli­na – to znam z życia – więc nie cze­ka­li na tor­bę kapu­sty, ale na to, co mia­ła przy sobie i dla­te­go nie mogła tyle dźwi­gać (śmiech). Jeśli zauwa­żam rze­czy dla mnie waż­ne, na ogół pozo­sta­ją bez zmian: notu­ję je w myślach, cho­dzę, wra­cam do domu i piszę, jak było. Ale nie­kie­dy zmie­niam. Cza­sem to naj­wyż­sze okru­cień­stwo: nadać kształt życiu nie moje­mu. Owszem, prze­waż­nie sia­dam przed kom­pu­te­rem. Wymy­ślam. Nie bez wspo­mnień. Tak wła­śnie dzia­ła wyobraź­nia. Zresz­tą po to się ją ma, żeby, jak zapi­sał Buł­ha­kow w Mistrzu i Mał­go­rza­cie, nie sie­dzieć w jed­nych kale­so­nach w sute­re­nie i uża­lać się nad sobą, ale by żyć.

Cza­sa­mi myślę: jaka była­by Two­ja poezja, gdy­by nie nagła i przed­wcze­sna śmierć bli­skiej Ci oso­by, któ­ra jest adre­sa­tem wie­lu Two­ich wier­szy.

Gdy­by nie moja zmar­ła, cał­kiem praw­do­po­dob­ne, że ta liry­ka wca­le by nie powsta­ła. Ale nie mam pew­no­ści. Czas mija. Nie była to moja pierw­sza miłość ani nie ostat­nia. Było jed­no ist­nie­nie, nie moje, z któ­rym nie­mniej – patrząc po latach – łatwiej było się roz­stać, niż o nim zapo­mnieć. To naj­trud­niej­sza sztu­ka: zapo­mnieć o jed­nym życiu, zosta­wić je za sobą.

Wybór o któ­rym tutaj roz­ma­wia­my, to roz­mo­wa z samym sobą, roz­mo­wa z Two­ją zmar­łą czy też roz­mo­wa z czy­tel­ni­kiem? A może wszyst­kie trzy roz­mo­wy jed­no­cze­śnie?

Czy mogła­by być: z każ­dym, kto nie pogar­dzi sło­wem? Zapew­niam Cię, że moja zmar­ła nie odmó­wi­ła­by Ci roz­mo­wy na sam Twój widok, kie­dy żyła (śmiech). Żywi zawsze mają rację prze­ciw­ko umar­łym. Mały unik, może się kto zorien­tu­je. Może nie. Nie­waż­ne. Sam rów­nież nie odmó­wi­łem. Ale: może czy­tel­nik nie chce? Prze­cież może nie chcieć… To wła­śnie naj­waż­niej­sze. Może zasta­na­wia. Mnie. Cie­bie nie? roz­mo­wa trwa dalej – tak to szło. Kon­tra­punkt brzmi: jak dłu­go moż­na gadać? Po co? Na przy­kład: cisza, jed­no życie już skoń­czo­ne, śmierć, koniec. A może jest już inna pora roku? Rok jest inny.

Mia­ły być jesz­cze inne pyta­nia, Rom­ku, ale to jest dobra puen­ta. Postaw­my tu krop­kę. Do innych wąt­ków wró­ci­my następ­nym razem.