Kraść bezceremonialnie, nie spodziewać się profitów

Mar­cin Baran: A teraz pyta­nie jesz­cze nie do roz­mo­wy (cho­ciaż – kto wie, co się oka­że): czy w wier­szu „Zwia­stun” sło­wo „scze­pio­na” zosta­ło tak zapi­sa­ne przez Cie­bie inten­cjo­nal­nie, czy to lap­sus, lite­rów­ka, błąd?

Woj­ciech Bono­wicz: Sło­wa „scze­pio­na” uży­łem celo­wo. Podo­ba mi się wysi­łek, któ­ry jest w tym sło­wie, chy­ba popraw­nym, bo korek­ta w Zna­ku nie usu­nę­ła go z tek­stu, w któ­rym je zna­la­złem.

To pozo­sta­jąc na obsza­rze for­mal­no-korek­tor­skim: dla­cze­go duże lite­ry i krop­ki znaj­du­ją w Tobie (jako auto­rze wier­szy) opie­ku­na, a prze­cin­ki, śred­ni­ki, pau­zy to już raczej nie mogą liczyć na Two­je zain­te­re­so­wa­nie, tzn. raczej z nich nie korzy­stasz?

Duże lite­ry i krop­ki wyzna­cza­ją gra­ni­ce zdań, są więc waż­ne dla prze­bie­gu sen­su w wier­szach. Pozo­sta­łe zna­ki bywa­ją potrzeb­ne, na przy­kład gdy zale­ży mi na unik­nię­ciu dwu­znacz­no­ści. Ale na ogół nie sta­ram się dwu­znacz­no­ści uni­kać, raczej ją hołu­bię, więc i tych „pośled­niej­szych” zna­ków jest w wier­szach mniej.

Jak ktoś pisze prze­waż­nie wier­sze krót­kie, to się zasta­na­wiam – cze­mu on taki zwię­zły? Jak ktoś pisze obszer­niej, to myślę – a cze­muż to on nie kon­den­su­je? Zatem muszę zapy­tać – cze­muś taki w swych wier­szach gno­micz­ny i syn­te­tycz­ny, choć raczej nie afo­ry­stycz­ny ani nie­ko­niecz­nie epi­fa­nicz­ny.

Jest to chy­ba rodzaj przy­pa­dło­ści: kie­dy oglą­dam świat czy sztu­kę, kie­dy słu­cham muzy­ki albo coś czy­tam, sku­piam się na frag­men­cie, ele­men­cie, deta­lu. Ten detal tak mnie pochła­nia, że choć patrzę i czy­tam dalej, wciąż jestem przy nim, wciąż go kon­tem­plu­ję albo pozwa­lam sobie na snu­cie swo­bod­nych sko­ja­rzeń z nim zwią­za­nych. Zauwa­ży­łem też, że w gale­riach wybie­ram raczej obra­zy mniej­sze i że spo­śród poetek i poetów naj­bar­dziej cenię te i tych, któ­rzy potra­fi­li i potra­fią upra­wiać for­mę krót­ką. Co do afo­ry­zmu, to on jed­no­cze­śnie kusi mnie i odpy­cha. Wolę kon­struk­cje bar­dziej otwar­te. Ale nie zawsze to się uda­je. Cza­sem prze­ma­wiam, zamiast mówić.

Z wier­szy w tomie Echa wyła­nia się dość jed­no­rod­ny a bar­dzo inten­syw­nie opi­sy­wa­ny kra­jo­braz: jest zawsze jakieś dale­ko (tam coś złe­go się dzie­je lub stam­tąd coś nie­do­bre­go ma przyjść tutaj); zawsze jest jakieś tu (np. dom – też nie­ko­niecz­nie przy­ja­zny); zawsze są woda (rze­ka, jezio­ro) i las – raczej groź­ne. I w tym kra­jo­bra­zie – jak z czar­no-bia­łych fil­mów Berg­ma­na czy Tar­kow­skie­go – żyją-bawią-się-idą-ku-śmier­ci dzie­ci, któ­re są jak doro­śli, oraz doro­śli, któ­rzy cokol­wiek przy­po­mi­na­ją dzie­ci. Czy uczci­wie wyde­sty­lo­wa­łem treść Ech? A jeśli tak, i jeśli dodać do tych skład­ni­ków poetyc­kie­go obra­zu echa Oświę­ci­mia (rozu­mia­ne­go jako KL Auschwitz), któ­re się w tomie poja­wia­ją – to ten tom sta­je się książ­ką nad­zwy­czaj „wojen­ną” czy „oko­ło­wo­jen­ną”. Jest tak? A jeśli jest, to dla­cze­go?

Za odpo­wiedź mogła­by wystar­czyć infor­ma­cja, że uro­dzi­łem się w Oświę­ci­miu. Wpraw­dzie pod koniec lat 60. – ale jed­nak w Oświę­ci­miu. Moja wyobraź­nia jest na pew­no bar­dzo moc­no ukształ­to­wa­na przez to, co wiem o Auschwitz. Kie­dy mia­łem pięć, sześć lat, a nawet kie­dy mia­łem kil­ka­na­ście, nie było jesz­cze tego roz­róż­nie­nia: Auschwitz i Oświę­cim. Obóz nazy­wał się tak jak mia­sto. Przy­je­cha­łem do Kra­ko­wa z Oświę­ci­mia, czy­li – z obo­zu. Kie­dy pani wpro­wa­dzi­ła mnie do nowej kla­sy i powie­dzia­łem, skąd jestem, ucznio­wie wybuch­nę­li śmie­chem. Cię­żar nazwy „Oświę­cim” był wte­dy ogrom­ny.

Oczy­wi­ście, te dzie­ci z wier­szy są tro­chę z Tar­kow­skie­go, a tro­chę z Tuwi­ma, Her­ber­ta, Miło­sza… Ale to przede wszyst­kim ja sam, któ­ry pró­bu­ję się upo­rać z czymś wiel­kim i groź­nym, co było, jest i cze­go nie uda­je się nam odpę­dzić. Cza­sem mam poczu­cie, że Auschwitz jest bli­żej, niż myśli­my.

Masz prze­czu­cia pro­fe­tycz­ne, spo­dzie­wasz się cze­goś?

Cza­sem mie­wam złe sny… Jest też we mnie taki zwy­czaj­ny lęk, wyni­ka­ją­cy z obser­wa­cji tego, co się dzie­je na świe­cie. Sta­ram się go odpę­dzać, jak mogę. Ale w wier­szach to wyła­zi, nie­ste­ty.

Masz szcze­gól­ny dar odnaj­dy­wa­nia cyta­tów (w pro­zie, w publi­cy­sty­ce) i czy­nie­nia z nich wier­szy – w Echach to sło­wa prof. Jana Błoń­skie­go. Czy mozol­nie szu­kasz takich nie­sa­mo­wi­to­ści, węszysz za taki­mi grud­ka­mi szla­chet­ne­go krusz­cu tkwią­cy­mi w zło­żach języ­ka, czy one Ci się obja­wia­ją same z sie­bie w całej swo­jej zachwy­ca­ją­cej nie­oczy­wi­sto­ści?

To się bie­rze tro­chę z tego, o czym mówi­łem wcze­śniej: ze sku­pie­nia na frag­men­cie, na czą­st­ce. W wywia­dach jest mnó­stwo takich pere­łek. Błoń­ski, któ­ry był moim pro­fe­so­rem i jed­ną z osób, któ­re bar­dzo na mnie wpły­nę­ły (choć czę­ści jego wybo­rów lite­rac­kich nie podzie­la­łem), był mistrzem mowy pol­skiej. Jego wykła­dy, tak jak wykła­dy Tisch­ne­ra, to było doświad­cze­nie nie­po­wta­rzal­ne: on się w ogó­le nie bał kolo­kwial­no­ści, jego język był ele­ganc­ki, ale natu­ral­ny. No i w tym wywia­dzie, któ­ry cytu­ję, zna­la­złem taki frag­ment, reflek­sję, ot tak rzu­co­ną, powiedz­my sobie (też ele­ganc­ko) – nie­zbyt głę­bo­ką. Ale ona coś waż­ne­go mówi o postrze­ga­niu poezji. Wyda­je się, że poeta nie pra­cu­je, że to tyl­ko „od Boga”. Obaj dobrze wie­my, że to praw­da i nie­praw­da zara­zem. No więc osta­tecz­nie ten cytat pro­wa­dzi nas ku jakiejś dwu­znacz­no­ści. Może poeta chciał­by tak pra­co­wać, jak inni, ale nie umie. A z dru­giej stro­ny – cze­kać z zało­żo­ny­mi ręka­mi też nie może. Podo­ba mi się, że Błoń­ski użył sło­wa „łaska”. Bar­dzo lubię takie sytu­acje, kie­dy nagle w jakiś kon­tekst wpa­da sło­wo z inne­go porząd­ku.

Two­je wier­sze są tajem­ni­cze, są nie­oczy­wi­ste. Pro­sto­dusz­nie rzecz ujmu­jąc: zawar­tej w nich opo­wie­ści nie da się tak napraw­dę spro­wa­dzić do tre­ści dys­kur­syw­nie jed­no­znacz­nych. Ale jed­no­cze­śnie czai się w nich znacz­ny poten­cjał zro­zu­mia­ło­ści, czy może dokład­niej: przy­stęp­no­ści, któ­re­go w poezji współ­cze­snej chy­ba jest sto­sun­ko­wo mało. Skąd ten splot cie­nia i jasno­ści?

Trud­no na to pyta­nie odpo­wie­dzieć. Myślę, że każ­dy, kto na serio myśli o swo­im pisa­niu, wikła się w roz­ma­ite sprzecz­no­ści. Czy sło­wo ma jakąś moc (choć­by nazy­wa­nia), czy nie ma? Chcia­ło­by się wie­rzyć, że ma. I ja wie­rzę, że ma – ale w środ­ku tej wia­ry żyje i sta­le daje znać o sobie jakaś maleń­ka (a może wca­le nie taka maleń­ka) nie­wia­ra. Kto wła­ści­wie pisze wiersz? Ja? Ale ja, pisząc, czę­sto jestem „wyłą­czo­ny”. Tak jak­by „ktoś inny” pisał, „ktoś inny” skre­ślał… Napi­szę w jed­nym cza­sie dzie­sięć wier­szy. Dla­cze­go jeden jest dobry, jeden popraw­ny, a osiem okrop­nych? Nie rozu­miem tego.

No i jest jesz­cze kwe­stia tema­tu. Moje tema­ty to na ogół coś nie­okre­ślo­ne­go, pogra­nicz­ne­go, coś, co nie rysu­je się zbyt wyraź­nie. Jakieś uczu­cie, któ­re dopie­ro się poja­wia albo któ­re już zni­ka. Jakieś prze­świad­cze­nie, któ­re nie jest, nie może albo nie chce być pew­no­ścią. Momen­ty, któ­re nie mają swo­jej nazwy albo mają nazwy nie­ade­kwat­ne, nie­wy­czer­pu­ją­ce ich zna­cze­nia. Róż­ne noce ciem­ne, w któ­rych bły­śnie odro­bi­na świa­tła. Bły­śnie i zga­śnie… Wobec róż­nych wąt­pli­wo­ści, któ­re mam, uwa­żam, że kon­struk­cje otwar­te, o któ­rych mówi­łem, są naj­lep­sze, naj­uczciw­sze.

Zda­rza Ci się być czy­tel­ni­kiem i obja­śnia­czem wier­szy – uważ­nym i wni­kli­wym, więc nie krę­pu­jąc się, zapy­tam: jak postrze­gasz pol­ską poezję współ­cze­sną? Skąd ona się bie­rze? Jakich ma oczy­wi­stych i nie­oczy­wi­stych ante­na­tów? Kto Two­im naj­zu­peł­niej nie­obiek­tyw­nym zda­niem okre­śla jej cha­rak­ter? A może ina­czej – jeśli stan obec­ny tej poezji nie budzi Two­je­go entu­zja­zmu czy zain­te­re­so­wa­nia, to jaka jest Two­ja pol­ska poezja marzeń? Od kogo bie­gną­ca? Jak brzmią­ca? Czym się zaj­mu­ją­ca? Ku cze­mu pro­wa­dzą­ca?

Pol­ską poezję cenię za plu­ra­lizm – któ­ry trwa nie­prze­rwa­nie od począt­ku dwu­dzie­sto­le­cia mię­dzy­wo­jen­ne­go. W każ­dej linii – wyzna­cza­no ich dwie, potem czte­ry, moż­na by pew­nie wyzna­czyć sześć, ale to nie jest takie istot­ne – poja­wia­ły się i poja­wia­ją wiel­kie albo przy­naj­mniej cie­ka­we figu­ry. Jak wyczer­pu­je się, powiedz­my, model „mówie­nia wprost”, to odży­wa model awan­gar­do­wy. Jak awan­gar­da się prze­ja­da, to poja­wia się ktoś, kto potra­fi sko­rzy­stać z jej doświad­czeń, ale „rów­na­niu” znów prze­ciw­sta­wi „wizję”. Jak „wizja” puch­nie, budzi się tęsk­no­ta za pro­sto­tą, mini­ma­li­zmem. I tak w kół­ko. A naj­czę­ściej są to pro­ce­sy prze­bie­ga­ją­ce rów­no­cze­śnie, nacho­dzą­ce na sie­bie. Nie ma dyk­ta­tu jed­nej linii – i to jest wspa­nia­łe.

Z poetek i poetów żyją­cych teraz naj­czę­ściej się­gam do Kry­sty­ny Miło­będz­kiej, co zapew­ne niko­go nie zdzi­wi. Jak się naczy­tam młod­szych kole­ża­nek i kole­gów, to przy Miło­będz­kiej odpo­czy­wam. Oczy­wi­ście, dosko­na­le wiem, co zawdzię­czam Róże­wi­czo­wi, Kry­nic­kie­mu, Som­me­ro­wi, Świe­tlic­kie­mu i wie­lu innym. Czu­ję się czę­ścią poko­le­nia „bru­lio­nu”, któ­re – jak to nie­daw­no zapro­po­no­wa­łeś – powin­no się nazy­wać Następ­ną Falą. Razem z inny­mi poet­ka­mi i poeta­mi uro­dzo­ny­mi w 1967 roku two­rzy­li­by­śmy w tej fali pod­gru­pę Szkwał (to z kolei pro­po­zy­cja Mar­ci­na Sen­dec­kie­go). Było­by cie­ka­wie, gdy­by ktoś kie­dyś ten Szkwał opi­sał i spró­bo­wał zna­leźć, przy wszyst­kich ist­nie­ją­cych róż­ni­cach, jakieś ele­men­ty wspól­ne. W rocz­ni­kach następ­nych mam kil­ko­ro auto­rek i auto­rów, któ­rych twór­czość śle­dzę z uwa­gą. Nie­mniej chy­ba jest teraz jakiś impas, zda­rza­ją się dobre książ­ki, ale nie ma ksią­żek, któ­re ludzie czy­ta­ją­cy poezję pole­ca­li­by sobie z wypie­ka­mi. Nie nie­po­koi mnie to bynaj­mniej. Wcze­śniej czy póź­niej coś takie­go się poja­wi.

W naszym kra­ju jesz­cze sto­sun­ko­wo rzad­ko pro­wa­dzi się warsz­ta­ty kre­atyw­ne­go pisa­nia, co może i dobrze. Ale gdy­by Ci przy­szło wygło­sić jako­weś poetyc­kie rady, cre­da, wska­za­nia, pod­po­wie­dzi, to jak­by one brzmia­ły? Może w punk­tach – nie­ko­niecz­nie dzie­się­ciu, ale jakieś trzy zasa­dy kar­dy­nal­ne?

Dużo czy­tać, nie tyl­ko poezję. Zwra­cać uwa­gę na melo­dię i wykrój zdań. Sta­rać się poznać tro­chę teo­rii – nie za wie­le, tyle, ile trze­ba, żeby czy­tać inten­syw­niej. Jak już się zacznie pisać, nie bać się, że pierw­sze pró­by będą nie­ory­gi­nal­ne. Nigdy nie są. Nie wsty­dzić się poży­czek. Jest taka zasa­da zasad, któ­ra ma dłu­gą tra­dy­cję i któ­ra mówi: kraść bez­ce­re­mo­nial­nie. Z cza­sem doj­dzie się do tego, co będzie moż­na nazwać „wła­snym gło­sem”. Ale trze­ba pamię­tać, że nawet ten wła­sny głos nie jest tak cał­kiem wła­sny. Nie spie­szyć się z publi­ka­cją. Publi­ko­wać trze­ba rze­czy napraw­dę dobre lub przy­naj­mniej przy­zwo­ite. Ina­czej – szko­da zacho­du. No i naj­waż­niej­sze: jeśli ktoś ocze­ku­je, że lite­ra­tu­ra da mu jakieś pro­fi­ty (sła­wę, pie­nią­dze, powo­dze­nie u płci prze­ciw­nej lub wła­snej), niech wie, że to okrut­na pani. W histo­rii lite­ra­tu­ry jest wię­cej „prze­gra­nych” niż „wygra­nych”.