Leśmian galore

Kata­rzy­na Nor­the­ast: Dla­cze­go Leśmian? Czy­ta­jąc Pań­ską notę na koń­cu książ­ki odnio­słam wra­że­nie, że seria „44. Pol­ska poezja od nowa” to był tyl­ko pewien pre­tekst do się­gnię­cia po poezję, któ­ra fascy­nu­je, do któ­rej się powra­ca. Co takie­go wyjąt­ko­we­go jest w tych wier­szach?

Jacek Guto­row: Dla­cze­go Leśmian? Odpo­wiedź musi być banal­na: to była moja pierw­sza poetyc­ka fascy­na­cja. Mówi­my o okre­sie, kie­dy mia­łem pięt­na­ście, szes­na­ście, sie­dem­na­ście lat i w zasa­dzie nie czy­ta­łem poezji. Wyda­wa­ła mi się (oczy­wi­ście nie­słusz­nie) zanad­to reto­rycz­na i nadę­ta. Zde­cy­do­wa­nie bar­dziej wola­łem Gom­bro­wi­cza, Nabo­ko­va i Cor­ta­za­ra, któ­rych książ­ki nie­umiar­ko­wa­nie i meto­dycz­nie pochła­nia­łem. No i w pew­nym momen­cie zja­wił się Leśmian i poczu­cie, że poezja to jed­nak coś. A co naj­bar­dziej mnie wzię­ło? Języ­ko­we sza­leń­stwo i nie­po­zbie­ra­nie. Nagłe otwar­cie drzwi i okien pol­sz­czy­zny. Demon­stra­cja jej nie­by­wa­łych moż­li­wo­ści. Świa­tło i dźwięk słów. Ich cudow­ne roz­mna­ża­nie się.

Przy­go­to­wu­jąc zbiór wier­szy musiał Pan prze­czy­tać „całe­go” Leśmia­na po raz dru­gi…

No, nie po raz dru­gi… Sta­le wra­ca­łem do tych wier­szy i rzad­ko poprze­sta­wa­łem na kil­ku czy kil­ku­na­stu. W pew­nym momen­cie zda­łem sobie spra­wę z fak­tu, że moja mło­dzień­cza przy­go­da z Leśmia­nem to prze­szłość. Jakoś wte­dy poja­wi­ła się myśl o przy­go­to­wa­niu autor­skie­go wybo­ru jego wier­szy, naj­wy­raź­niej po to, aby zamknąć pewien roz­dział, upo­rać się z nawie­dza­ją­cy­mi mnie wid­ma­mi, zmie­rzyć się z tą poezją raz jesz­cze, w innych oko­licz­no­ściach, „po latach”, jak to się mówi. Ponow­ną lek­tu­rę całe­go Leśmia­na zosta­wi­łem sobie na taką wła­śnie oko­licz­ność. I kie­dy Biu­ro Lite­rac­kie zapro­si­ło mnie do przy­go­to­wa­nia kolej­nej książ­ki z serii „44”, wie­dzia­łem już, że to moment, na któ­ry cze­ka­łem, że trze­ba wró­cić do „Topiel­ca” i innych wspa­nia­ło­ści. Jed­no­cze­śnie PIW zaczął wyda­wa­nie dzieł wszyst­kich Poety, a więc oko­licz­no­ści były jak naj­bar­dziej sprzy­ja­ją­ce.

Czy pod pew­ny­mi wzglę­da­mi była to inna lek­tu­ra? Czy nie­któ­re wier­sze odkrył Pan na nowo?

Tak. Oczy­wi­ście zna­łem póź­ne tek­sty Poety, wie­dzia­łem, że to wiel­ka poezja. Ale co inne­go mieć teo­re­tycz­ną świa­do­mość, a co inne­go prze­żyć wier­sze w samym sobie i samym sobą. Te ostat­nie utwo­ry, zamy­ka­ją­ce zresz­tą mój wybór (któ­ry, co pod­kre­ślam, nie jest uło­żo­ny w porząd­ku chro­no­lo­gicz­nym), są poru­sza­ją­ce i wstrzą­sa­ją­ce, rów­nież z powo­du swej pro­sto­ty i odrzu­ce­nia jakie­go­kol­wiek szta­fa­żu. Wiersz o mro­ku na scho­dach to już zupeł­nie inny Leśmian: dys­kret­ny, powścią­gli­wy, wyci­szo­ny, a przy tym taki prze­ra­ża­ją­cy. Co nie zna­czy, że wcze­śniej­sza twór­czość, a zwłasz­cza twór­czość mło­dzień­cza, jest jakoś dra­ma­tycz­nie gor­sza. Nie jest. Ale war­to też doce­nić wier­sze, któ­re nie są może tak bły­sko­tli­we, za to przy­naj­mniej rów­nie auten­tycz­ne (chy­ba nawet auten­tycz­niej­sze) w swym poszu­ki­wa­niu rze­czy­wi­sto­ści. Moje odczu­cie jest takie, że rezy­gna­cja ze szta­fa­żu, choć na pozór znacz­nie ogra­ni­czy­ła moż­li­wo­ści eks­pre­sji, w isto­cie przy­nio­sła poezję moc­ną i czy­stą. Mówiąc o póź­nym Leśmia­nie nie mówię o fascy­na­cji czy zachły­sty­wa­niu się języ­kiem. Odczu­wam to raczej jako dys­kret­ne współ­uczest­nic­two w pew­nym dra­ma­cie.

W Posło­wiu pisze Pan: „ ‘w’ Leśmia­nie, ‘za’ Leśmia­nem, a nawet (cze­mu nie?) wbrew Leśmia­no­wi.” Czy było wię­cej „w” Leśmia­nie czy „wbrew” Leśmia­no­wi w trak­cie przy­go­to­wy­wa­nia zbio­ru? Wię­cej kry­ty­ki czy bez­kry­tycz­ne­go sen­ty­men­tu?

Przez wszyst­kie te lata czy­ta­nia poezji nauczy­łem się jed­nej rze­czy: nie ufać poezji, któ­ra zanad­to schle­bia naszym ocze­ki­wa­niom, jest potwier­dze­niem naszych prze­my­śleń i odczuć, gład­ko i bez­sze­lest­nie ukła­da się z naszą wraż­li­wo­ścią i wyobraź­nią. Tyl­ko poezja, któ­ra sta­je nam kością w gar­dle i wyda­je się obca, nie­oswo­jo­na, może cze­goś nas nauczyć. Ponie­kąd trze­ba się zmie­rzyć wte­dy z samym sobą, ale o cóż inne­go cho­dzi w lite­ra­tu­rze? Tak wła­śnie sta­ram się czy­tać teraz Leśmia­na. Raczej kry­tycz­nie niż z mło­dzień­czym entu­zja­zmem. Nie­któ­re wier­sze zysku­ją na takiej lek­tu­rze. Inne tra­cą. Nie ma w tym nic złe­go.

Wspo­mniał Pan tak­że o trud­no­ściach zwią­za­nych z wybo­rem wier­szy. Zapew­ne zda­rza­ły się wier­sze, co do któ­rych miał Pan wąt­pli­wo­ści, czy odrzu­cić czy też włą­czyć do zbio­ru…

Wąt­pli­wo­ści było spo­ro. Jest coś takie­go jak cią­że­nie ku tek­stom, któ­re kie­dyś wywar­ły na nas olbrzy­mie wra­że­nie i choć teraz już tak nie fascy­nu­ją, to pozo­sta­je magne­tyzm wspo­mnie­nia poje­dyn­czych chwil, w któ­rych zamy­ka­ło się całe nasze ist­nie­nie. W przy­pad­ku Leśmia­na takich wier­szy jest napraw­dę dużo, bo to poeta pierw­szych zachwy­tów. Nie kry­ję, musia­łem się miar­ko­wać i tre­no­wać w czy­tel­ni­czej powścią­gli­wo­ści. Zresz­tą piszę o tym w posło­wiu. Z dru­giej stro­ny cie­szę się, że for­mu­ła serii wymu­si­ła na mnie taką dys­cy­pli­nę. Zawsze naj­trud­niej jest skre­ślać, eli­mi­no­wać, kon­den­so­wać, mini­ma­li­zo­wać. Sam z sie­bie nie był­bym może w sta­nie tego zro­bić, bo jed­nak ma Pani przed sobą Leśmia­now­skie­go fana­ty­ka. Ale uda­ło się, wybór skła­da się z czter­dzie­stu czte­rech wier­szy. Nie ma wię­cej, pro­szę mi wie­rzyć.

W koń­co­wej nocie książ­ki zazna­cza Pan, że nie ma goto­wej inter­pre­ta­cji wier­szy. Ale czy Leśmian inspi­ru­je Pań­ską twór­czość? Co od Leśmia­na może czer­pać inny poeta?

To trud­ne pyta­nie, bo wywo­łu­je cały kom­pleks odczuć, doznań i lęków zwią­za­nych z fak­tem, że z jed­nej stro­ny takim poetom jak Leśmian zawdzię­cza­my ini­cja­cję w język poezji, z dru­giej jed­nak mamy świa­do­mość, że zbyt­nie zapo­ży­cza­nie się u innych ozna­cza utra­tę wła­sne­go gło­su (kła­nia się Harold Blo­om). Nie ma sen­su się kry­go­wać, Leśmian był dla mnie jako poety jed­nym z waż­niej­szych punk­tów odnie­sie­nia, przy­naj­mniej w nie­któ­rych okre­sach. Zara­zem jed­nak wło­ży­łem i wkła­dam wie­le wysił­ku w to, aby tę zależ­ność prze­zwy­cię­żyć. To za każ­dym razem dość żmud­ny pro­ces (mówię „za każ­dym razem”, bo rzecz doty­czy też wpły­wów innych poetów). Co rusz wyła­pu­ję w sobie Leśmia­now­skie fra­zy, obra­zy i sło­wa, i natych­miast odsy­łam je do kar­ce­ru. Nie­ste­ty, bar­dzo czę­sto rze­czy te dzie­ją się w sfe­rze pod­świa­do­mej, a nawet nie­świa­do­mej. To nie­bez­pie­czeń­stwo, przed któ­rym wcze­śniej czy póź­niej sta­je każ­dy twór­ca, któ­ry w mia­rę uczci­wie pod­cho­dzi do swo­je­go fachu.

Kim jest oso­ba opra­co­wu­ją­ca wybór wier­szy? To ktoś w rodza­ju współ­au­to­ra? Prze­cież w pew­nym sen­sie od Pana decy­zji zale­ży treść docie­ra­ją­ca do czy­tel­ni­ka.

Zgo­da. Autor­ski wybór wier­szy to pew­na inter­pre­ta­cja i pro­po­zy­cja. A ponie­waż poezja zaczy­na żyć wte­dy, gdy jest czy­ta­na i inter­pre­to­wa­na, to i ten rodzaj inter­pre­ta­cji jest rodza­jem współ-życia i współ-autor­stwa. Kwe­stia nabie­ra rumień­ców, gdy doko­nu­je­my wybo­ru z poety żyją­ce­go, bo jest wte­dy poczu­cie wcho­dze­nia w czy­jeś życie, wcho­dze­nia komuś w sło­wo, a nawet prze­ma­wia­nia nie swo­im gło­sem. Pamię­tam, że takie były moje odczu­cia, kie­dy reda­go­wa­łem wybo­ry wier­szy Euge­niu­sza [Tka­czy­szy­na-Dyc­kie­go] i Mar­ci­na [Bara­na]. Z Leśmia­nem spra­wa była prost­sza, bo to już nie­omal kanon – do kolej­nych wybo­rów jeste­śmy wła­ści­wie przy­zwy­cza­je­ni, jego poezja jest już nie­odwo­łal­nie dobrem wspól­nym (chęt­nie roz­wi­nął­bym ten punkt, ale to przy oka­zji).

Tak, zga­dza się – jeste­śmy przy­zwy­cza­je­ni do kolej­nych wybo­rów. Czy to nie stwa­rza nie­bez­pie­czeń­stwa mno­że­nia bytów?

Wie­le razy sam sobie sta­wia­łem to pyta­nie. Po co kolej­ny wybór wier­szy Leśmia­na? Pró­bę odpo­wie­dzi pod­ją­łem w „Posło­wiu” do tomu i naj­chęt­niej tam ode­słał­bym czy­tel­ni­ków tego wywia­du. Wybór, któ­ry zapro­po­no­wa­łem, jest bez wąt­pie­nia oso­bi­stą, autor­ską rein­ter­pre­ta­cją dzie­ła – i to wła­ści­wie była­by moja jedy­na obro­na. Każ­de indy­wi­du­al­ne odczy­ta­nie (zakła­dam przy tym, że jest to odczy­ta­nie popar­te wie­lo­let­ni­mi lek­tu­ra­mi i dobrą zna­jo­mo­ścią twór­czo­ści i bio­gra­fii Poety) jest „gło­sem w spra­wie”, i jako takie przy­czy­nia się do lep­szej recep­cji dzie­ła.

I zno­wu powo­łam się na Posło­wie, w któ­rym pada­ją okre­śle­nia: „poezja pierw­sze­go, dzie­cię­ce­go zdzi­wie­nia obra­zem, sło­wem, dźwię­kiem”. Wybrał Pan czter­dzie­ści czte­ry wier­sze do zbio­ru. Wyda­je się, że to wręcz, pozwo­lę sobie na takie stwier­dze­nie, rze­mieśl­ni­cza pra­ca. Czy pod­czas tej selek­cji zosta­je miej­sce na dzie­cię­ce zdzi­wie­nie świa­tem?

Jak naj­bar­dziej. Gdy­bym choć przez chwi­lę miał poczu­cie „rze­mieśl­ni­czej pra­cy”, dał­bym sobie z tym spo­kój, pro­szę mi wie­rzyć. Każ­dy wiersz musi być prze­ży­ty. Nie wyobra­żam sobie innej lek­tu­ry.

Stwier­dził Pan, że po lek­tu­rze Szym­bor­skiej czy Bia­ło­szew­skie­go czy­tel­nik może nie­chęt­nie pod­cho­dzić do nie­któ­rych sta­ro­świec­kich roz­wią­zań w poezji Leśmia­na. Wyda­je mi się, że poeta dziś nadal posia­da gro­no odda­nych czy­tel­ni­ków. Czy zgo­dził­by się Pan z taką opi­nią?

Że nadal posia­da gro­no odda­nych czy­tel­ni­ków? Jak naj­bar­dziej, sam do nich nale­żę. Co do pierw­szej czę­ści pyta­nia, to z pew­no­ścią nie mówił­bym o „nie­chę­ci” i raczej uni­kał­bym przy­miot­ni­ka „sta­ro­świec­kie”. Wyda­je mi się, że pew­ne gesty i roz­wią­za­nia, na jakie natra­fia­my we wcze­śniej­szej poezji Leśmia­na (doty­czy to w ogó­le poezji mło­do­pol­skiej i sym­bo­li­stycz­nej), są po pro­stu nie do zaak­cep­to­wa­nia dla współ­cze­sne­go czy­tel­ni­ka. Nie da się czy­tać tych wier­szy tak, jak gdy­by nic potem się nie wyda­rzy­ło. Coś istot­ne­go chy­ba jed­nak zaszło? Może sam Leśmian pisał­by póź­niej (powiedz­my po dru­giej woj­nie świa­to­wej) zupeł­nie ina­czej? W duchu, bo ja wiem, póź­ne­go Staf­fa? Albo może nawet w duchu poezji Kry­nic­kie­go (wiel­kie­go wiel­bi­cie­la Leśmia­na)? Nie, nie cho­dzi o sta­ro­świec­kość. Liry­ki lozań­skie Mic­kie­wi­cza są tek­sta­mi, któ­re odczy­tu­je­my jako nam współ­cze­sne, choć powsta­ły jesz­cze wcze­śniej. Mówił­bym raczej o ule­ga­niu poku­sie pew­nej dekla­ra­tyw­no­ści. Sądzę, że jeste­śmy dzi­siaj lepiej wyczu­le­ni na takie efek­ty. Nie ufa­my zanad­to sym­bo­lom i gło­śnym wyzna­niom. Dla­cze­go? Wystar­czy poczy­tać Szym­bor­ską, Róże­wi­cza czy Her­ber­ta. Tam znaj­dzie­my roz­sąd­ną odpo­wiedź.

Co według Pana decy­du­je o tym, że Leśmian dalej przy­cią­ga?

Ucho. Oko. Umie­jęt­ność sły­sze­nia pol­sz­czy­zny w całym jej bogac­twie, tudzież wyła­pa­nia w niej tego, co led­wie uświa­da­mia­ne, bar­dzo czę­sto nie­świa­do­me. Soko­li poetyc­ki wzrok i zdol­ność do łapa­nia rze­czy­wi­sto­ści na gorą­cym uczyn­ku. Zapie­ra­ją­ca dech w pier­siach wyobraź­nia. Odwa­ga bycia sobą. Odwa­ga prze­kra­cza­nia sie­bie.

Czy Leśmian współ­cze­śnie pozo­sta­je aktu­al­ny?

Dobra poezja jest zawsze aktu­al­na.

Roz­mo­wa uka­za­ła się pier­wot­nie 10 listo­pa­da 2012 roku w Biu­ro­wym por­ta­lu Przy­stań jako tekst towa­rzy­szą­cy pre­mie­rze wybo­ru wier­szy Bole­sła­wa Leśmia­na Z tam­tej stro­ny ciszy.