Martwe języki w hali odjazdów milczą o tym, o czym żywe mówią szeptem lub krzyczą

Jakub Sęczyk: Pierw­szym wier­szem z lorem ipsum, któ­ry usły­sza­łem, była na pew­no „pesz­mer­ga”. Czy­ta­łeś ten tekst kil­ka razy we Wro­cła­wiu. Spo­dzie­wam się, że nie tyl­ko we mnie utkwi­ły powta­rza­ne tam kil­ku­na­sto­krot­nie sło­wa „patrzą śmier­ci w oczy”. Potem, pod koniec ubie­głe­go roku, komen­to­wa­łem „wten­czas”, „zajutrz”, „lament” i „wszyst­kie oczy to pio­ru­nian rtę­ci lub azy­dek oło­wiu” (tego ostat­nie­go nie znaj­dzie­my w książ­ce) w „KON­TEN­Cie”. Zaglą­dam teraz do swo­jej wypo­wie­dzi i wiem, że nie­wie­le z ówcze­snej pew­no­ści mi zosta­ło. A Ty jak czu­jesz się po napi­sa­niu dru­giej książ­ki?

Jakub Pszo­niak: Natkną­łem się kie­dyś na erra­tę do pew­nej książ­ki. Brzmia­ła: „jest: źle, powin­no być: dobrze”. [L]orem ipsum ma być taką wer­sy­fi­ko­wa­ną erra­tą do rze­czy­wi­sto­ści – jest źle, powin­no być dobrze.

Książ­kę koń­czy­łem dwa razy – za pierw­szym razem czu­łem, że czu­ję. Potem przy­szedł 24 lute­go. Dopi­sa­łem wów­czas wier­sze, któ­re nigdy nie powin­ny musieć być napi­sa­ne. Odtąd rośnie we mnie zro­dzo­ny jesz­cze przed wyda­niem debiu­tu lęk, że sta­je­my się poeta­mi przed­wo­jen­ny­mi. Dziw­ny rodzaj stra­chu, któ­ry nie­ro­ze­rwal­nie jest sple­cio­ny ze zło­ścią i potrze­bą dzia­ła­nia.

Rów­no­le­gle do pisa­nia wier­szy, któ­ry­mi zamkną­łem skoń­czo­ną, jak mi się wcze­śniej wyda­wa­ło, książ­kę, prze­kła­da­łem wier­sze Kate­ry­ny Micha­li­cy­ny – ukra­iń­skiej poet­ki. Jej utwo­ry są zapi­sem stra­chu, któ­rym jest pod­szy­ta odwa­ga. Tłu­ma­cze­nie na pol­ski tych pisa­nych cudzym alfa­be­tem świa­dectw roz­bi­cia, macie­rzyń­stwa i dora­sta­nia w pierw­szych tygo­dniach woj­ny dodat­ko­wo to uczu­cie pod­sy­ci­ło. Pra­ca nad prze­kła­da­mi nie pozo­sta­ła też z pew­no­ścią bez wpły­wu na to, jak napi­sa­ne wów­czas wier­sze brzmią.

Woj­na w Ukra­inie zda­je się dopi­sy­wać też kolej­ny tra­gicz­ny dys­tych do wier­sza „pesz­mer­ga”, o któ­rym wspo­mnia­łeś. Kur­do­wie znów sta­ją się przed­mio­tem han­dlu, tym razem pod­czas nego­cja­cji doty­czą­cych wstą­pie­nia Fin­lan­dii i Szwe­cji do NATO. Ale to tyl­ko część opo­wie­ści, któ­rą w lorem ipsum moż­na zna­leźć.

Erra­ta jest jed­nak korek­tą goto­we­go już tek­stu, wska­za­niem jego popraw­ne­go i peł­ne­go brzmie­nia. Zacie­ka­wi­łeś mnie porów­na­niem jej do lorem ipsum. Wyobra­zi­łem sobie taki wiersz jak pla­stycz­ną masę, któ­ra bar­dziej niż opo­wia­da o świe­cie, wle­wa się w jego for­my, uka­zu­jąc ich rze­czy­wi­sty kształt. Poza tym, że peł­ni funk­cje prak­tycz­ne, sta­je się też labo­ra­to­rium, w któ­rym testo­wać moż­na róż­ne poten­cjal­no­ści zanim jesz­cze się wyda­rzy­ły czy pomi­mo to, że się wyda­rzy­ły. W wier­szu „było sobie życie”, nawią­zu­ją­cym do „Foto­gra­fii z 11 wrze­śnia” Wisła­wy Szym­bor­skiej, nie poda­jesz daty jej śmier­ci, piszesz; „tyl­ko to mogę dla niej zrobić/ nie doda­wać”.

Bo osta­tecz­nie tra­ge­dia zawsze doty­ka kon­kret­ne­go czło­wie­ka. To auto­ry­ta­tyw­ne roz­strzy­gnię­cie spo­ru fizy­ków, zamknię­te przez Mar­ga­ret That­cher w for­mu­le: „nie ma fal, są tyl­ko poje­dyn­cze foto­ny”, oka­za­ło się, oczy­wi­ście, bzdu­rą. Ale przy­ję­cie odwrot­nej logi­ki jest rów­nie dale­kie od praw­dy. My to my, ale my to też wie­lu ja. [L]orem ipsumjest książ­ką o napię­ciu mię­dzy tym, co pry­wat­ne i spo­łecz­ne, co małe i wszech­ogar­nia­ją­ce, co powsze­dnie i zanu­rzo­ne w wiel­kiej histo­rii.

Rze­czy­wi­stość, czy­li to, co jest i to, co było, jest rodza­jem zapi­sa­ne­go tek­stu, bo prze­cież dopie­ro moż­li­we do opo­wie­dze­nia doświad­cze­nie sta­je się dla nas świa­do­me i nama­cal­ne. [L]orem ipsum jest w zna­ko­mi­tej mie­rze wska­za­niem tego, co powin­no być inne. Zaś ten ele­ment erra­ty, któ­ry wska­zu­je na co błąd winien być zmie­nio­ny, pisze się – ufam w to głę­bo­ko – pod­czas każ­dej lek­tu­ry na nowo. Na tym pole­ga, jak mi się wyda­je, poezja. W tek­ście, któ­ry napi­sa­łeś do „KON­TEN­Tu”, świet­nie roz­szy­fro­wu­jesz to, czym te wier­sze są. Zro­bi­łeś to lepiej niż ja. Mówię to zupeł­nie poważ­nie – w two­im tek­ście jest frag­ment, w któ­rym czy­tasz jeden z wier­szy ina­czej, niż ja, kie­dy go pisa­łem. I to, że ten wiersz czy­ta­ny przez cie­bie był tro­chę o czymś innym, niż wiersz, któ­ry pisa­łem, daje mi wia­rę w siłę lite­ra­tu­ry. Pew­nie też dla­te­go, że Two­je odczy­ta­nie było nie tyl­ko bar­dzo inte­re­su­ją­ce, ale też zgod­ne z tym, co myślę o świe­cie. Erra­ta do rze­czy­wi­sto­ści, któ­rą napi­sa­li­śmy w ten spo­sób wspól­nie, jest lep­sza, bo szer­sza, niż ta, któ­rą napi­sał­bym sam. Jest lep­sza, bo wspól­na.

Wiersz „było sobie życie” napi­sa­łem jakieś osiem lat temu. Pod­czas poby­tu w Nowym Jor­ku kupi­łem sobie taką popo­wą, kie­szon­ko­wą ksią­żecz­kę z wier­sza­mi o tym mie­ście. O’Ha­ra, Ash­be­ry, Gins­berg. No i Szym­bor­ska. Książ­ka była wyda­na przed śmier­cią poet­ki. Przy jej nazwi­sku tkwi­ła wzię­ta w nawias data uro­dze­nia, myśl­nik i miej­sce na datę śmier­ci. Ta edy­tor­ska decy­zja wyda­ła mi się tym, o czym jest wiersz „Foto­gra­fia z 11 wrze­śnia”. Ten utrzy­mu­ją­cy boha­te­ra w wiecz­nym locie zapis roz­cią­gam rów­nież na przy­pi­sy, któ­re są inte­gral­ną czę­ścią książ­ki.

Kie­dy zasta­na­wiam się nad tym, co mówisz o poetach przed­woj­nia, myślę o wspól­nym życiu, któ­re zani­ka, i rosną­cym wpły­wie na poje­dyn­cze życia bez­po­śred­niej prze­mo­cy, któ­rej nie może­my sta­wić sku­tecz­ne­go opo­ru. [L]orem ipsum wyda­je mi się bar­dziej pry­wat­na niż Twój debiut w tym sen­sie, że poka­zu­je to życie w całej swo­jej kru­cho­ści i wspa­nia­ło­ści jed­no­cze­śnie. Pomi­mo to, a może wła­śnie dzię­ki temu, nie tra­cisz kon­tak­tu z oso­bi­sty­mi tra­ge­dia­mi wojen­ny­mi i uchodź­czy­mi. A przy tym, jak w wier­szu „zajutrz”, upo­mi­nasz się (nie despe­rac­ko prze­cież?) o teraz, nawet jeśli teraz to „to co pomiędzy/ strzęp na wpół mar­twe­go choć udo­mo­wio­ne­go świa­tła”.

Tak! Zale­ża­ło mi na tym, żeby w tej książ­ce poli­tycz­ne pisa­ło się przez pry­wat­ne, a pry­wat­ne czy­ta­ło się przez spo­łecz­ne. Prze­moc jest nie­ste­ty jed­nym z moto­rów świa­ta. To imma­nent­na siła, choć dyk­to­wa­na prze­cież wolą. Natu­ra zła – a prze­moc jest jej prze­ja­wem – to pro­blem, z któ­rym filo­zo­fia mie­rzy się od swe­go począt­ku. Nie spo­sób go osta­tecz­nie zro­zu­mieć, a co dopie­ro sobie z nim pora­dzić.

Chcia­łem, żeby lorem ipsum nie było Chy­ba na pew­no 2. Jed­no­cze­śnie chcia­łem zmie­nić i zacho­wać wła­sny język. Dru­gą książ­kę zaczą­łem zresz­tą pisać koń­cząc jesz­cze poprzed­nią.

Fra­za, któ­rą przy­to­czy­łeś, przy­śni­ła mi się. Zbu­dzi­łem się z nią i przez tydzień szu­ka­łem, skąd się wzię­ła. Obdzwo­ni­łem wszyst­kie poet­ki, któ­re podej­rze­wa­łem o jej autor­stwo, przej­rza­łem książ­ki, z któ­rych mogła­by być. I nie zna­la­złem, więc jest chy­ba moja. A w grze­ba­niu w prze­szło­ści i wró­że­niu przy­szło­ści zawsze cho­dzi o teraz. Histo­ria pozwa­la zro­zu­mieć i zako­rze­nić teraź­niej­szość. Psy­cho­ana­li­za, któ­ra ma pomóc czło­wie­ko­wi dziś, pole­ga na uświa­da­mia­niu i oswa­ja­niu wczo­raj. Przy­szłość z kolei to wyobra­żo­na teraź­niej­szość, na któ­rą się przy­go­to­wu­je­my. Jed­no­cze­śnie myśle­nie tyl­ko o tym, co teraz, jest naj­czę­ściej wyra­zem głu­po­ty – cza­sem inten­cjo­nal­nej. U nas się mówi przy takiej oka­zji: „Żyje się tyl­ko raz”, w Indiach: „Nie wia­do­mo, czy nie odro­dzisz się jako śli­mak”. Zasad­ni­czo cho­dzi o to samo.

„[P]rzeszłość nie będzie nasza/ przy­szłość nie była nasza” – piszesz w tym samym wier­szu. To odzy­ski­wa­nie teraz, czy raczej reduk­cja wszyst­kie­go, czym mogło­by jesz­cze być i czym już nie jest, wyda­je mi się kon­kret­ną pro­po­zy­cją poli­tycz­ną, odpo­wie­dzią na pyta­nie o spo­łecz­ną odpo­wie­dzial­ność sztu­ki czy, kon­kret­niej, poezji. Jeże­li pocią­gnąć jesz­cze temat przed­wo­jen­no­ści lorem ipsum, trze­ba powie­dzieć, że na pew­no nie moż­na wpi­sać tych wier­szy w nurt kata­stro­ficz­ny. Kie­dy piszesz o zło­żach natu­ral­nych, sku­piasz się raczej na wska­za­niu win­nych kon­flik­tów zbroj­nych. Mam też wra­że­nie, że wyko­rzy­stu­jesz motyw wymia­ny ener­ge­tycz­nej do opi­su świa­ta i pro­ce­sów spo­łecz­nych. Przy­po­mi­na mi się tutaj film poetyc­ki autor­stwa Dany Kave­li­ny, któ­ry na tego­rocz­nym Survi­va­lu zdo­był jed­ną z nagród publicz­no­ści. Artyst­ka nakła­da w nim na sie­bie histo­rycz­ne obra­zy pra­cy don­ba­skich gór­ni­ków przy wydo­by­ciu węgla i nagra­nia doku­men­tu­ją­ce rosyj­skie ata­ki rakie­to­we na te tere­ny. 

W przy­szło­ści wal­czy się o prze­szłość, bo to ona fun­du­je i uza­sad­nia. W prze­szło­ści wal­czy się z kolei o przy­szłość, bo to ona moty­wu­je do dzia­ła­nia. Plan pię­cio­let­ni, plan sied­mio­let­ni. „Jesz­cze nie wy, ale już wasze wnu­ki i pra­wnu­ki…”. Ale jesz­cze nie jest jesz­cze, a już prze­sta­ło być już. Jest „teraz” – uskok tych płyt tek­to­nicz­nych, z któ­re­go cza­sem się wydo­by­wa lawa. Plu­je pie­kło. Film, o któ­rym mówisz, też pró­bu­je to uchwy­cić. Nie zna­łem go wcze­śniej, dzię­ku­ję, że mi go poka­za­łeś.

Jeśli w opi­sie, o któ­rym mówisz, widzisz szer­szy obraz, to zna­czy, że wła­śnie ten obraz tam jest. Gdy­byś go tam nie widział, zna­czy­ło­by, że go tam nie ma. Śmierć auto­ra. Skre­mo­wa­ny w mie­ście bez kre­ma­to­riów. Podob­no powo­ła­no spe­cjal­ną komi­sję mają­cą wyja­śnić przy­czy­nę tego zagad­ko­we­go zgo­nu. Prze­grza­nie orga­ni­zmu? Udu­sze­nie powie­trzem, w któ­rym węgiel zastą­pił tlen? Może wyzię­bie­nie z bra­ku węgla? A może autor żyje, tyl­ko się ukry­wa z prze­szcze­pio­ną twa­rzą Nico­la­sa Cage­’a, albo Joh­na Tra­vol­ty. Albo, co gor­sza, obu na raz. Bie­da­świa­to­wid o dwóch twa­rzach. Cho­ciaż w Byto­miu aku­rat kre­ma­to­rium jest – mam na nie widok z okna. Swo­ją dro­gą budyn­kiem sąsia­du­ją­cym z bytom­skim kre­ma­to­rium jest bur­del, któ­ry kie­dyś nazy­wał się „Can­dy Shop”. I ten bur­del z tym domem pogrze­bo­wym ofe­ru­ją­cym kre­ma­cję są tak bli­sko sie­bie, że nawet mają wspól­ny par­king. Eros i Tana­tos. Ten par­king to jest wła­śnie to odwiecz­ne „teraz”.

Aż chce się powtó­rzyć pierw­sze wer­sy wier­sza „wten­czas”: „to jest o czasie/ w tym miej­scu była kie­dyś rzeźnia/ to jest o miejscu/ potem posta­wi­li blo­ki”. Auto­ra na razie zostaw­my, niech bawi na taj­nych ban­kie­tach, a skup­my się na boha­te­rach, bo z tych moż­na by zło­żyć nie­mal Zapis socjo­lo­gicz­ny Zofii Rydet. Jest cały prze­krój bytom­skie­go świat­ka: wię­zień w prze­gu­bie pocią­gu, prze­mar­z­nię­ci poli­cjan­ci w suce, ćpun z dwor­ca. Są też Woj­ciech Brzo­ska, Maciej Tara­nek, Yahya Has­san, Her­man Field i inni. W obszer­nych przy­pi­sach, któ­re zamiesz­czasz na koń­cu książ­ki, każ­de­mu z tych boha­te­rów poświę­casz tro­chę uwa­gi. Są wyda­rze­nia, ludzie (kon­se­kwent­nie jak w przy­pad­ku Szym­bor­skiej nie dopi­su­jesz dat ich śmie­ci), miej­sca – aneg­do­ta sąsia­du­je tu z humo­rem, któ­ry prze­sła­nia z kolei gro­za. Repor­taż? kome­dia ludz­ka?

Nie dopi­su­ję, bo oni są cały czas żywi, nawet jak daw­no pomar­li. Mało­pol­scy chło­pi opo­wia­da­li, że Mic­kie­wicz noca­mi wyła­ził z wawel­skiej kryp­ty. Żywy był nie­zwy­kle – szcze­gól­nie jak na kogoś, kto miał dwa pogrze­by. Moi boha­te­ro­wie też są żywi. Czas zawsze odno­si się do prze­strze­ni, a prze­strzeń zawsze wystę­pu­je w cza­sie. Te wymia­ry są nie­ro­ze­rwal­ne. W miej­scu, w któ­rym dora­sta­łem, fak­tycz­nie wcze­śniej była rzeź­nia. Zapis socjo­lo­gicz­ny w nie­ru­cho­mych, powta­rzal­nych kadrach zapi­sy­wał żywy obraz Pol­ski. Podo­ba mi się to sko­ja­rze­nie, cho­ciaż moi boha­te­ro­wie sami sobie wybie­ra­ją tło, na któ­rym sto­ją. Cho­ciaż czy oni wła­ści­wie sto­ją? Cie­ka­we, że miesz­kań­ców tych wier­szy przy­pi­sa­łeś do Byto­mia. Suka, w któ­rej mar­z­ną poli­cjan­ci, prze­cież pozba­wio­na jest nume­rów bocz­nych, wię­zień jadą­cy pocią­giem nie wia­do­mo, gdzie miesz­ka, skąd jest, gdzie sie­dział.

Jedy­nie dwo­rzec – jak wyni­ka z pew­nych tro­pów – ulo­ko­wa­ny był w Kato­wi­cach. Ale opi­sa­ny nar­ciarz, któ­ry walił tam po kablach, fak­tycz­nie mógł przy­je­chać z Byto­mia. Dale­ko by nie miał. Przed remon­tem kato­wic­ki dwo­rzec był miesz­ka­niem dla buzo­kle­jów, hero­ini­stów i gołę­bi. Tytu­ło­we kie­li­chy były ele­men­tem kon­struk­cji i sym­bo­lem jego roz­biór­ki. Być może przy­pi­sy obse­syj­nie, czę­sto bez więk­sze­go związ­ku odno­szą­ce do moje­go mia­sta, jakoś kie­ru­ją sko­ja­rze­nia. To tro­chę żart. Kie­dyś w jed­nym z tutej­szych barów mlecz­nych moż­na było kupić „pla­cek po bytom­sku”. Pla­cek po bytom­sku był dokład­nie tym samym, co pla­cek po węgier­sku, ale dum­nie swo­ją nazwą wpi­sa­ny został w lokal­ność. Tu jest trosz­kę tak samo – ci boha­te­ro­wie rów­nie dobrze mogą być z Wro­cła­wia, Kra­ko­wa albo Mosz­ny. Ta obse­syj­ność w przy­pi­sach jest więc pusz­cze­niem oka. Sta­ra­łem się wpu­ścić do książ­ki moż­li­wie dużo humo­ru, cho­ciaż jest to humor dosyć ciem­ny. Tra­ge­dia, kome­dia, powa­ga, gro­te­ska. Pamię­tasz, jak Tomasz Lis po masa­krze w Man­che­ste­rze wyra­żał swój żal emo­ti­ko­na­mi ze śmie­ją­cą się do łez buzią? Ukon­sty­tu­ował wów­czas przez przy­pa­dek ide­ał wier­sza, po któ­ry się­gam cza­sem w tej książ­ce. Tyl­ko wiel­kie umy­sły tak potra­fią. Kome­dia to zresz­tą podob­no tra­ge­dia plus czas, a w koń­cu „to jest o cza­sie”.

Wiersz o Mać­ku Taran­ku jest na jakimś pozio­mie wier­szem o pol­skiej poezji. Dzie­li nas rap­tem kil­ka lat, ale tych kil­ka lat potra­fi deter­mi­no­wać nasze doświad­cze­nia w skraj­nie róż­ny spo­sób. W tym jest źró­dło, moim zda­niem, wie­lu ani­mo­zji śro­do­wi­sko­wych. Może odbi­cie się w tym wier­szu pozwo­li komuś nie­co bar­dziej zro­zu­mieć, co deter­mi­nu­je spo­sób myśle­nia kogoś, z kim się bie­rze za bary. Mać­ka Taran­ka bar­dzo lubię i cenię. Przed włą­cze­niem wier­sza do książ­ki, wysła­łem mu go. Z kolei wiersz dedy­ko­wa­ny Woj­cie­cho­wi Brzo­sce napi­sa­łem zaraz po wyj­ściu ze spo­tka­nia, na któ­re mnie zapro­sił do kato­wic­kie­go wię­zie­nia. Pod­czas tego spo­tka­nia napraw­dę padło sto­ją­ce w wier­szu pyta­nie.

Wiesz, rze­czy­wi­ście myślę o lorem ipsum, jak­by mia­ło swo­je cen­trum, któ­rym bar­dziej niż Bytom (czy Gór­ny Śląsk), jest chy­ba po pro­stu lokal­ność, a raczej odmien­ne lokal­no­ści. Cie­ka­we jest, jak w tych wier­szach opo­wie­dzia­na zosta­ła prze­strzeń. „[L]inie blo­ko­wisk ulic tram­wa­jo­wych trakcji/ zbie­ga­ły się w punkcie/ po doj­ściu do któ­re­go wszystko/ zaczy­na­ło zbie­gać się w innym miej­scu” – piszesz w wier­szu „połącz krop­ki”. Wyda­je się, że nie jest to ani mapa, ani sieć, a taki model, któ­ry jest zawsze otwar­ty na nowe połą­cze­nia, nie­do­koń­czo­ny. Roz­pro­szo­ne wspól­no­ty?

Tak – lokal­ność to jest ta kate­go­ria, któ­ra mnie szcze­gól­nie inte­re­su­je, a im wię­cej świa­ta pozna­łem, tym mam więk­szą sym­pa­tię i wyro­zu­mia­łość wobec iry­tu­ją­cych mnie czę­sto wcze­śniej prze­ja­wów wła­snej lokal­no­ści. Co nie zna­czy oczy­wi­ście, że wobec mnó­stwa innych jej ele­men­tów nie jestem kry­tycz­nie, a nawet wro­go nasta­wio­ny. Rów­nie dale­ki jestem od fety­szy­zo­wa­nia tra­dy­cji, co od jej mar­gi­na­li­zo­wa­nia. W przy­to­czo­nym wier­szu myśla­łem o budo­wa­niu post­trans­for­ma­cyj­nej per­spek­ty­wy w upa­da­ją­cym mie­ście. Mia­sto to prze­strzeń zanu­rzo­na w cza­sie, w kon­tek­stach, w spo­so­bie życia, w sfe­rze sym­bo­li. Nie może być ode­rwa­na od tych warstw, bo to one ją two­rzą. Momen­ty roz­pa­du wspól­not dez­in­te­gru­ją też więc prze­strzeń. Zdez­in­te­gro­wa­na prze­strzeń z kolei pocią­ga za sobą dal­szy roz­pad wspól­no­ty. Pró­ba zła­pa­nia per­spek­ty­wy jest zatem pró­bą ponow­ne­go zin­te­gro­wa­nia wspól­no­ty i prze­strze­ni, w któ­rej ma ona żyć.

Wra­ca­my tu chy­ba tro­chę do tego, od cze­go zaczę­li­śmy roz­mo­wę, kie­dy pyta­łem Cię, czy wier­sze, któ­re piszesz, peł­nią rolę labo­ra­to­riów form spo­łecz­nych. Teraz powie­dział­bym jesz­cze, że to raczej bada­nia kry­tycz­ne niż wytwa­rza­nie świa­tów moż­li­wych. 

Zasta­na­wia mnie też to, co wcze­śniej powie­dzia­łeś o róż­ni­cy poko­le­nio­wych doświad­czeń, któ­re mogą być pod­ło­żem spo­rów w dys­ku­sji o naj­now­szej poezji i kon­flik­tów w śro­do­wi­sku lite­rac­kim. Czy pew­ne spo­so­by opi­su zdo­mi­no­wa­ły deba­tę ostat­nich lat? Jeże­li tak, o jakich kon­kret­nie myślisz? I co zosta­ło prze­sło­nię­te albo nie­do­po­wie­dzia­ne. 

Jestem prze­ko­na­ny, że tak. Wiem, że pęk­nię­cie nie­ko­niecz­nie idzie wzdłuż linii poko­le­nio­wej i że ładu­ję się w dale­ko idą­ce uogól­nie­nia, ale na potrze­by odno­to­wa­nia zauwa­żal­nej ten­den­cji będę się trzy­mał tego świa­do­me­go nad­uży­cia. Kaje­tan Koź­mian, daw­no zapo­mnia­ny kla­sy­cy­sta, pisał o Mic­kie­wi­czu, że jest „brud­ny i kar­czem­ny”, a jego „nie­sfor­ny zapał roz­dmu­cha­ły brud­ne, litew­skie pomy­wacz­ki”. Jego nie­chęć do Mic­kie­wi­cza spla­ta­ła nie­chęć este­tycz­ną i ide­olo­gicz­ną. Dla poko­le­nia Bru­lio­nu wzmo­że­nie moral­ne nowo­fa­low­ców było nie­zno­śnym obcią­że­niem, któ­re nie pozwa­la dotknąć praw­dzi­we­go życia. Nic nowe­go. Lechoń w mię­dzy­woj­niu też chciał wio­snę wio­sną zoba­czyć. I też było to wymie­rzo­ne w poprzed­ni­ków, któ­rzy nie mogli zrzu­cić z ple­ców kon­ra­dow­skie­go man­tla. Dziś obsa­dza­my te same sta­re role nowy­mi akto­ra­mi – tym razem bru­lio­now­cy (wiem, wiem, nie­upraw­nio­ne uogól­nie­nie) są nie­zno­śny­mi, ego­cen­trycz­ny­mi star­ca­mi, a mło­dzi widzą pro­ble­my, któ­re im ich posta­wa zafun­do­wa­ła. Mło­dzi poeci odnaj­du­ją inny język budo­wa­ny przez inne bodź­ce i doświad­cze­nia, biją się też o inne spra­wy. Te, któ­re są już zała­twio­ne, uzna­ją za oczy­wi­ste. Wal­czą o rów­no­upraw­nie­nie, eman­cy­pa­cję kolej­nych grup, ucy­wi­li­zo­wa­nie ryn­ku, wspól­no­to­wość, w koń­cu o prze­trwa­nie w obli­czu spa­la­nia się pla­ne­ty. Pew­ne spo­so­by tego upo­mi­na­nia się, w poprzed­nim poko­le­niu budzą sko­ja­rze­nia z tym, z czym oni się bili, są przez nich widzia­ne jako narzu­ce­nie pew­nej opty­ki, zadep­ta­nie indy­wi­du­ali­zmu, w koń­cu zamach na wol­ność. Jed­ni oba­wia­ją się, że dru­dzy chcą im zabro­nić nazy­wa­nia idio­tów idio­ta­mi, dru­dzy oba­wia­ją się, że pierw­si rosz­czą sobie pra­wo do tego, żeby z pie­de­sta­łu móc wska­zy­wać, kogo nale­ży uwa­żać za idio­tę. Dla star­sze­go poko­le­nia mło­de, prze­wraż­li­wio­ne na wła­snym punk­cie poko­le­nie toczy absur­dal­ną wal­kę o to, żeby do Chan­dle­ra były dopi­sa­ne przy­pi­sy z Butler, a Bond jadą­cy na miej­skim rowe­rze, wal­czył o femi­na­ty­wy. Dla mło­de­go poko­le­nia sta­rzy wal­czą o to, żeby móc dalej nie oglą­dać się na nic poza czub­kiem wła­sne­go nosa lub odgry­wać rolę nie­złom­nych bojow­ni­ków pod­zie­mia w daw­no zakoń­czo­nej sztu­ce. Gdy­by uda­ło się nam przyj­rzeć sobie wza­jem­nie, mogli­by­śmy stać się uważ­ni na zagro­że­nia, któ­re baga­te­li­zu­je­my, ale też na pułap­ki swo­je­go myśle­nia. Obie stro­ny kary­ka­tu­ry­zu­ją obraz tego, o co cho­dzi dru­giej stro­nie. Myślę, że war­to przyj­rzeć się temu, co do powie­dze­nia mają ci, z któ­ry­mi się prze­krzy­ku­je­my. Przy odro­bi­nie empa­tii i dobrej woli byli­by­śmy w sta­nie przyj­rzeć się wza­jem­nie swo­im racjom, a przez to nie tyl­ko zro­zu­mieć inną opty­kę, ale też kry­tycz­nie przyj­rzeć się swo­jej. Wza­jem­nie się od sie­bie cze­goś nauczyć. To oczy­wi­ście spo­re uprosz­cze­nie, ale cza­sem uprosz­cze­nie uła­twia szer­sze spoj­rze­nie. Oczy­wi­ście obok tego są śro­do­wi­ska, z któ­ry­mi mi rów­nież nie po dro­dze, ale są poetyc­ko tak kosz­mar­nie nud­ne, że nie chce mi się nawet o nich myśleć. Gdzieś tam cza­sem usły­szę ich wyso­kie piski, cza­sem spad­nie mi na gło­wę jakiś odłu­pa­ny frag­ment jakie­goś sty­li­zo­wa­ne­go orna­men­tu. Nie zwal­nia­jąc kro­ku, otrze­pu­ję łeb i idę dalej.

Rol­ka­rze-indy­wi­du­ali­ści pod ban­de­rą kolek­ty­wi­zmu mone­ty­zu­ją­cy auto­no­mię poetyc­ką w rzą­do­wych cza­so­pi­smach? Wyda­je mi się, że to tro­chę tak, jak­by powie­dzieć o jed­no­roż­cu, że jest wyso­ki, cho­ciaż nie ist­nie­je. Podo­ba mi się Twój postu­lat – mówić skąd się mówi i jaki inte­res (dla sie­bie i gru­py, z któ­rą się utoż­sa­miam) w tym się upa­tru­je. Sko­ro już sobie zaczę­li­śmy pro­jek­to­wać taką trans­pa­rent­ną, uczci­wą spo­łecz­ność – co kon­kret­nie w deba­cie lite­rac­kiej z tych poetów sta­ją­cych oko­niem prze­ga­pi­li­śmy i jak mogło­by to nam (wszyst­kim) pomóc?

„Jest ogrom­na ilość rze­czy, któ­rych nie ma. Na nich opar­li­śmy świat”. A żebym ja to wie­dział… Jeśli miał­bym coś dora­dzić, to – przy zacho­wa­niu wier­no­ści sobie same­mu – bar­dziej kry­tycz­ne­go oglą­du wła­snych prze­ko­nań. A w tym czy­ta­nie kogoś, kto ma inną per­spek­ty­wę, bywa bar­dzo pomoc­ne. Cha­rak­te­ry­stycz­ne dla poko­le­nia, któ­re doświad­czy­ło poprzed­nie­go ustro­ju, wyczu­le­nie na zagro­że­nie wol­no­ści może swo­imi prze­ja­wa­mi iry­to­wać, ale ono się z nie bie­rze z nicze­go. Mam wra­że­nie, że to czę­sto jest baga­te­li­zo­wa­ne. Sta­ram się nie igno­ro­wać symp­to­mów, na któ­re oni zwra­ca­ją uwa­gę. Być uważ­nym, zacho­wu­jąc jed­no­cze­śnie zdro­wy roz­są­dek i pró­bu­jąc mie­rzyć pro­por­cje. War­to pamię­tać, że wzmo­że­nie moral­ne nie­za­leż­nie od wyzna­wa­nych war­to­ści potra­fi przy­jąć nie­zno­śnie gar­gan­tu­icz­ny wymiar. Sta­ram się pamię­tać, że każ­da ide­olo­gia potra­fi łatwo stać się wła­sną kary­ka­tu­rą. Kry­tycz­ne myśle­nie moż­na oczy­wi­ście też przedaw­ko­wać i może ono stać się rodza­jem reli­gii, do któ­rej pod­cho­dzić zaczy­na się zgo­ła bez­kry­tycz­nie.

Wspól­no­to­wość jest nie­zwy­kle cen­na, war­to ją odbu­do­wy­wać po nie­mal trzech deka­dach odwro­tu od tego, co spo­łecz­ne. Ale trze­ba pamię­tać, że budo­wa­nie tego, co wspól­ne potra­fi wymu­szać stad­ne zacho­wa­nia i kon­for­mizm. Uwa­żam, że w sytu­acji, w któ­rej ście­ra­ją się ze sobą rów­nie istot­ne war­to­ści, któ­re pozo­sta­ją ze sobą w sprzecz­no­ści – na przy­kład wol­ność i bez­pie­czeń­stwo – nale­ży dbać o tę, któ­ra jest w odwro­cie. Szar­pać za lin­kę w zależ­no­ści od wia­tru… Nie zno­szę mary­ni­stycz­nych meta­for.

Wolisz świetl­ne? Na koniec mam pro­po­zy­cję. Może resz­tę zała­twi­my serią krót­kich pytań i odpo­wie­dzi? Na przy­kład: Czy mia­sto jest jak sen Her­ma­na Fiel­da, ame­ry­kań­skie­go archi­tek­ta uwię­zio­ne­go przez Józe­fa Świa­tło?

Zde­cy­do­wa­nie wolę – wycho­dzi tu jakieś moje poką­sa­nie plo­ty­now­skie.

Zale­ży któ­re mia­sto. War­sza­wa – któ­rą swo­ją dro­gą bar­dzo lubię – zde­cy­do­wa­nie nie jest. To jest urba­ni­stycz­na aber­ra­cja. Mam taką teo­rię, że War­sza­wa jest tak cie­ka­wym i faj­nym mia­stem, bo jest tak bez­na­dziej­na. Nie była sama w sobie atrak­cyj­na, w związ­ku z czym musia­ła wymy­ślić się na nowo i zro­bić faj­na. Są mia­sta, któ­re nie mia­ły tego pro­ble­mu, są pięk­ne, więc sta­ją się nud­ne, bo nie muszą się zmie­niać. „Mia­sta odmie­nia­ją się czę­sto przez zupeł­ne przy­pad­ki”, nie tyl­ko zresz­tą War­sza­wa. Po kon­gre­sie urba­ni­stycz­nym w Kato­wi­cach Mika­el Colvil­le-Ander­sen, duń­ski urba­ni­sta, uznał, że to mia­sto to kosz­mar­na sta­li­now­sko-ame­ry­kań­ska, dys­to­pij­na hybry­da. Bar­dzo lubię Kato­wi­ce i mimo że ma tro­chę racji, to podej­rze­wam, że to jest taj­ny agent na usłu­gach Sosnow­ca.

Dys­to­pij­na hybry­da nekro­po­lii i super­mar­ke­tu? A Ty co wybie­rasz, „z Carrefoura/ sztucz­ne chry­zan­te­my” („Wcze­sny paź­dzier­nik”) czy „z Reala w pro­mo­cyj­nej cenie/ znicz z pozy­tyw­ką gra­ją­cą wstań powiedz nie jesteś sam ” („Póź­ny paź­dzier­nik”)?

Zde­cy­do­wa­nie gra­ją­cy znicz! Jeśli ktoś mnie na łożu śmier­ci spy­ta, czy cze­goś żału­ję, to bez waha­nia odpo­wiem, że tego, że ta pro­mo­cja się skoń­czy­ła. I tego, że się na nią nie zała­pa­łem. Poza wszyst­kim znicz to świa­tło.

„[O] czym mil­czą mar­twe języ­ki” w „Hali odjaz­dów” i czy moż­na w nich zamiesz­kać, albo cho­ciaż je zeskło­to­wać?

Mar­twe języ­ki w hali odjaz­dów mil­czą o tym, o czym żywe mawia­ją szep­tem lub krzy­czą. Od kogo i za ile. I że jesz­cze tyl­ko ten jeden raz. Skło­to­wać bym ich nie chciał, bo zim­no w nich i ciem­no. Ale ostat­nio rodzi­na lisów zeskło­to­wa­ła mi ogró­dek dział­ko­wy i upra­wia w nim wol­ną miłość. Pro­po­no­wał­bym bar­dziej iść w ich śla­dy, tyl­ko bez mor­do­wa­nia kur sąsia­da.

Chy­ba nie mam nic do doda­nia. Dzię­ki za roz­mo­wę i trzy­maj się, do zoba­cze­nia gdzieś na tra­sie. 

Dzię­ki i do zoba­cze­nia!