Mija mi ja

Krzysz­tof Szta­fa: Jak do tej pory ukła­da­ły ci się przy­go­dy z lite­ra­tu­rą? Masz już za sobą jakieś publi­ka­cje, prze­by­te kon­kur­sy, odbęb­nio­ne warsz­ta­ty?

Jakub Pszo­niak: Jedy­ne publi­ka­cje, jakie mam na kon­cie, to nud­ne nauko­we arty­ku­ły w nud­nych nauko­wych perio­dy­kach. Dale­ko im do lite­ra­tu­ry, mimo, że skła­da­ją się z tych samych liter, a czę­sto nawet słów. Nigdy też nie uczest­ni­czy­łem w żad­nych kon­kur­sach ani warsz­ta­tach. Więc Połów to dla mnie podwój­ny debiut.

Pomógł Ci w jakiś spo­sób ostat­ni Festi­wal Sta­cja Lite­ra­tu­ra 21? Podo­ba­ły Ci się zaję­cia zor­ga­ni­zo­wa­ne w Pra­cow­ni twór­czej? Któ­re ze spo­tkań uwa­żasz za naj­bar­dziej inspi­ru­ją­ce?

Na pew­no. Pisa­nie wier­szy bywa postrze­ga­ne jako prze­jaw egzal­ta­cji. Czę­sto zresz­tą słusz­nie. Mówie­nie o poezji było dla mnie dotych­czas przez to tro­chę krę­pu­ją­ce. Festi­wal mnie w tej kwe­stii odblo­ko­wał. Polu­bi­łem się z paro­ma oso­ba­mi, a rzad­ko mam oka­zję kogoś polu­biać ostat­nio.

Same warsz­ta­ty były też bar­dzo cie­ka­we. Zupeł­nie się nie znam na lite­ra­tu­ro­znaw­stwie ani filo­lo­gii. Nie wiem nawet, czym się zaj­mu­ją kom­pa­ra­ty­ści. Do lite­ra­tu­ry pod­cho­dzę raczej intu­icyj­nie. A jeśli zda­rzy mi się spoj­rzeć na nią bar­dziej ana­li­tycz­nie, to przyj­mu­ję raczej per­spek­ty­wę socjo­lo­gicz­ną. Przez ten pry­zmat, tro­chę po omac­ku, na wła­sne potrze­by pró­bu­ję zro­zu­mieć dyna­mi­kę lite­rac­kich tren­dów, tar­cie idei itd. Warsz­ta­ty były o tyle inspi­ru­ją­ce, że zwra­ca­ły uwa­gę na pew­ne aspek­ty języ­ka poetyc­kie­go, któ­re dotych­czas trak­to­wa­łem instynk­tow­nie, wpi­sy­wa­ły je w szer­szy kon­tekst. Ale przede wszyst­kim inspi­ru­ją­ca była moż­li­wość spo­tka­nia osób, któ­re znam z ksią­żek. Albo raczej znam ich książ­ki, a przez to wyda­je mi się, że też je siłą rze­czy tro­chę znam. To śmiesz­ne uczu­cie. Wiesz, co ktoś myśli o świe­cie, dzie­lisz czy­jeś lęki, poru­sza­ją cię te same rze­czy, ale wycią­gasz papie­ro­sy i nie wiesz, czy ma zapał­ki – nie napi­sał w koń­cu w żad­nym ze swo­ich tomów, czy ma, czy nie. Nie wiem, czy sztu­ka powin­na być czy­ta­na przez pry­zmat auto­ra. Nie­zna­jo­mość twór­cy pozwa­la zacho­wać więk­szy obiek­ty­wizm wobec same­go dzie­ła. Z dru­giej stro­ny to tro­chę pozór, tro­py bio­gra­ficz­ne bywa­ją istot­ne dla odczy­ta­nia sztu­ki. Tak czy ina­czej po pro­stu przy­jem­nie jest nawet nie tyle poznać, co po pro­stu zamie­nić parę słów z kimś, kogo cenisz.

Uwa­żasz, że Połów wciąż jest naj­lep­szym miej­scem dla debiu­tan­tów? Podob­no gdzieś tam mówi się, że ten kon­kurs ma już lata swo­jej świet­no­ści za sobą.

Wia­do­mo – Połów skoń­czył się na Kill ‘Em All.

Jest coś, co ude­rza mnie w Two­im zesta­wie – w tym pozy­tyw­nym sen­sie – na tle dotych­czas zapre­zen­to­wa­nych wier­szy. Inte­re­su­je mnie, z jed­nej stro­ny, brzmie­nio­wa dba­łość, z któ­rą pod­cho­dzisz do swo­ich wier­szy, a z dru­giej zawar­ty w nich pewien rodzaj zaan­ga­żo­wa­nia. Wiersz powi­nien – żeby zacy­to­wać kla­sy­ka – być czy zna­czyć? A może to ana­chro­nicz­na, fał­szy­wa i szko­dli­wa alter­na­ty­wa?

Dzię­ku­ję. Wyda­je mi się, że wiersz, żeby być dobrym wier­szem, musi być dobrym wier­szem. Dobry wiersz – tak mi się zda­je, bo zupeł­nie się na tym nie znam – musi być języ­ko­wo pre­cy­zyj­ny. Oczy­wi­ście język może wycho­dzić poza ramy, ale tyl­ko wte­dy i tyl­ko w taki spo­sób, w jaki autor tego chce. Mówiąc za Gom­bro­wi­czem: jeśli wie­my, że rybę jeść nale­ży dwo­ma widel­ca­mi, może­my się­gnąć po nóż. Jed­no­cze­śnie chy­ba dobry wiersz zawsze jest o czymś. Wyda­je mi się, że rady­kal­ne odar­cie poezji z tre­ści też o czymś mówi. O wyczer­pa­niu wia­ry w lite­ra­tu­rę potra­fią­cą wpły­wać na rze­czy­wi­stość, o kon­dy­cji świa­ta, o tym, że za oknem ni chu­ja idei na przy­kład. I – iden­tycz­nie – rady­kal­ne uprosz­cze­nie for­my, a nawet świa­do­ma rezy­gna­cja z for­my rów­nież jest rodza­jem for­my.

Jaka poezja jest, jak wspo­mi­nasz, odar­ta z tre­ści? To dość prze­wrot­ne sfor­mu­ło­wa­nie.

Fak­tycz­nie. Cho­dzi mi o poezję, albo sze­rzej – sztu­kę – któ­ra pro­gra­mo­wo rezy­gnu­je z tema­tu. Wit­ka­cy bli­sko sto lat temu uznał, że sztu­ka w dotych­cza­so­wym kształ­cie stra­ci­ła sens, sfor­mu­ło­wał więc kon­cep­cję czy­stej for­my. Mia­ła ona poprzez odrzu­ce­nie tre­ści dotknąć praw­dzi­wej, w jego prze­ko­na­niu, rze­czy­wi­sto­ści. Sam Wit­ka­cy nie do koń­ca sto­so­wał się do wła­snej idei, nie­mniej ukształ­to­wał pewien spo­sób myśle­nia o sztu­ce.

Na począt­ku wie­ku na łamach Tygo­dni­ka Powszech­ne­go – a więc nie w niszo­wym cza­so­pi­śmie kry­tycz­no­li­te­rac­kim – Jacek Pod­sia­dło prze­pro­wa­dził kry­ty­kę „her­me­tycz­nej poezji”. Poezji albo nie­moż­li­wej do zro­zu­mie­nia dla osób spo­za wąskie­go gro­na wta­jem­ni­czo­nych, albo cał­ko­wi­cie pozba­wio­nej sen­su. Jego felie­ton spo­wo­do­wał spo­ro zamie­sza­nia. Pole­mi­ka, któ­rą wywo­łał, była o tyle waż­na, że doty­ka­ła kon­cep­cji poezji. I choć sły­chać w niej było też, nie­ste­ty, echa jakieś oso­bi­stych sym­pa­tii i anty­pa­tii, to nie pamię­tam waż­niej­szej dys­ku­sji na temat lite­ra­tu­ry w ostat­nich latach (tekst Andrze­ja Fra­nasz­ka przy­cho­dzi mi jesz­cze do gło­wy, nie miał on chy­ba aż takiej wagi). Mar­cin Sen­dec­ki odniósł się potem zło­śli­wie do Pod­sia­dły i jego wizji lite­ra­tu­ry w tomie Opi­sy przy­ro­dy. Rozu­miem i w jakiś spo­sób podzie­lam argu­men­ty obu stron spo­ru. Pisząc „na temat” łatwo popaść w banał, idąc dro­gą „czy­stej for­my” łatwo z kolei wpaść w beł­kot. Podob­ne dyle­ma­ty poja­wia­ją się w sztu­kach wizu­al­nych, choć w ich przy­pad­ku częst­sze są dzie­ła zupeł­nie pomi­ja­ją­ce kwe­stię for­my.

Wyda­je mi się, że naj­waż­niej­sze jest odróż­nie­nie pisa­nia bez sen­su od pisa­nia w poprzek, albo obok sen­su. To dru­gie uda­je się na przy­kład wywo­ła­ne­mu do tabli­cy przez Jac­ka Pod­sia­dłę Mar­ci­no­wi Sen­dec­kie­mu.

Ład­nie powie­dzia­ne. Na grun­cie kry­ty­ki lite­rac­kiej tego typu spo­ry – for­ma czy treść, zna­cze­nie czy beł­kot – wra­ca­ją jak bume­rang, śred­nio raz na pięć lat. Fra­na­szek, zda­je się, wywo­łał jed­nak rów­nie dużo emo­cji co Pod­sia­dło, rów­nież w śro­do­wi­skach mło­do­li­te­rac­kich. Sam mam wra­że­nie, że praw­da leży gdzieś w środ­ku, pomię­dzy tymi sza­lo­ny­mi dycho­to­mia­mi, któ­re – powiedz­my sobie szcze­rze – są nie tyl­ko wtór­ne, ale też pozba­wio­ne mocy poznaw­czej. Zaglą­dasz może do naj­now­szej pol­skiej poezji? Myślisz, że tam ten pro­blem nadal ist­nie­je? U takie­go Taran­ka albo Mate­usza.

Takich spo­rów oczy­wi­ście było wię­cej – tekst Andrze­ja Fra­nasz­ka był dosyć gło­śny, tekst Prze­my­sła­wa Wit­kow­skie­go opu­bli­ko­wa­ny w Prze­kro­ju też wywo­łał jakąś dys­ku­sję. Nie śle­dzi­łem tego spe­cjal­nie, te były na tyle gło­śne i inte­re­su­ją­ce, że zwró­ci­łem na nie uwa­gę. Arty­kuł Pod­sia­dły i reak­cje, jakie wywo­łał, wyda­wa­ły mi się jed­nak naj­bar­dziej rze­czo­we. Chy­ba był też pierw­szy.

Nie mam poję­cia, czy ten spór prze­niósł się na nasze poko­le­nie. Nie wyda­je mi się. Wyda­je mi się, że zaczy­na­my czuć na ple­cach zim­ny oddech histo­rii, mło­da poezja pró­bu­je jakoś na to reago­wać. Już nie jest tak, że „nicze­go o nas nie ma w kon­sty­tu­cji”. Jest. Musi­my się tyl­ko o to upo­mnieć. Kira Pie­trek to zro­bi­ła poka­zu­jąc róż­ni­cę poko­le­nio­wych per­spek­tyw. Oczy­wi­ście tro­chę uprasz­czam, ale wyda­je mi się, że nie jest to zupeł­nie nie­upraw­nio­ny wnio­sek.

Lubię wier­sze wie­lu poetów z moje­go poko­le­nia. Kira Pie­trek spra­wi­ła, moim zda­niem, że poezja zaan­ga­żo­wa­na odzy­ska­ła siłę. Przy­wró­ci­ła sens pisa­nia „bar­dzo o czymś”. Doty­ka istot­nych spraw w bar­dzo czy­tel­ny spo­sób, posłu­gu­jąc się jed­no­cze­śnie sub­tel­ny­mi środ­ka­mi. Świet­nie uda­ło jej się prze­nieść nowo­fa­lo­wą stra­te­gię wyko­rzy­sta­nia języ­ka pro­pa­gan­dy na dzi­siej­szy grunt. Cho­ciaż redu­ko­wa­nie jej wier­szy tyl­ko do tego jest bar­dzo krzyw­dzą­ce. Nie tra­fi­łem przed Języ­kiem korzy­ści na poezję, któ­ra była­by jed­no­cze­śnie tak moc­na i tak sub­tel­na, tak „tu i teraz” i tak uni­wer­sal­na. Bar­dzo lubię wier­sze Jako­be Mansz­taj­na – są cho­ler­nie wzru­sza­ją­ce i jed­no­cze­śnie nie są ckli­we. Czę­sto wra­cam do Szy­mo­na Słom­czyń­skie­go, lubię pre­cy­zyj­ność jego języ­ka. Ich wier­sze bar­dzo się od sie­bie róż­nią, a jed­nak jest w nich coś wspól­ne­go. Nie mam poję­cia co, ale jest. Liczę na to, że ktoś, kto zna trud­ne sło­wa jakoś to nazwie i będę mógł się na to powo­łać.

W komen­ta­rzu do „Lux ex Sile­sia” wspo­mi­nasz, że „Śląsk to wiersz, któ­ry wystar­czy­ło spi­sać”. Pew­nie bli­ska Ci idea lite­ra­tu­ry – użyj­my skró­tu myślo­we­go – małych ojczyzn? Wolisz pisać o tym, co w zasię­gu Two­je­go wzro­ku?

I tak, i nie. Śląsk to tyl­ko jeden z wąt­ków, któ­re podej­mu­ję w wier­szach. Wyro­słem na Ślą­sku i Śląsk ze mnie wyła­zi. Do tego mam wra­że­nie, że to jest prze­strzeń reali­zmu magicz­ne­go tro­chę, dla­te­go war­to o nim mówić. Ange­lus Lecha Majew­skie­go fan­ta­stycz­nie to poka­zał. Para­dok­sal­nie im bar­dziej świat się kur­czy, tym chęt­niej zwra­ca­my się ku swo­im korze­niom. To natu­ral­ny odruch. Z jed­nej stro­ny jest to bowiem samo­obro­na przed uni­fi­ka­cją, zwrot ku bez­piecz­nej, zmi­to­lo­gi­zo­wa­nej prze­strze­ni dzie­ciń­stwa, z dru­giej stro­ny to, co wyda­wa­ło się prza­śne i wsty­dli­we po prze­fil­tro­wa­niu przez kul­tu­rę zysku­je na atrak­cyj­no­ści. Opi­su­jąc Śląsk sta­ram się zro­bić to w spo­sób moż­li­wie czy­tel­ny nie tyl­ko dla Hany­sów, mam nadzie­ję, że mi się to uda­je.

Na koniec opo­wiedz nam, pro­szę, o swo­ich waka­cyj­nych lek­tu­rach. 

W 2004 roku – mie­siąc po nie­od­no­to­wa­nym przez wie­lu angli­ków wej­ściu Pol­ski do Unii – wio­dłem przez moment żywot waka­cyj­ne­go bez­dom­ne­go. Mia­łem ze sobą dwie książ­ki – Ame­ry­kę Kaf­ki i Myszy i ludzie Ste­in­bec­ka. Ame­ry­kę – bo aku­rat kupi­łem, Myszy i ludzie – bo mało miej­sca zaj­mo­wa­ła w ple­ca­ku. Naj­gor­szy wybór dla kogoś, kto prze­sy­pia na ław­ce swój sen o fun­tach, któ­re wte­dy sta­ły wyjąt­ko­wo dobrze. Po tej przy­go­dzie obie­ca­łem sobie, że na urlop zabie­ram tyl­ko przy­jem­ne książ­ki. W tym roku na waka­cjach prze­czy­ta­łem bio­gra­fię Micha­ła Urba­nia­ka, Język rze­czy Dey­ana Sudji­ca i Gala­pa­gos Kur­ta Von­ne­gu­ta. Ja-Urba­na­tor to kapi­tal­nie spi­sa­na gawę­da Urba­nia­ka o sobie samym, o jaz­zie, o Łodzi i Nowym Jor­ku. Zaraz po powro­cie kupi­łem auto­bio­gra­fię Urszu­li Dudziak. Chcia­łem zesta­wić ze sobą opo­wie­ści uczest­ni­ków tych samych wyda­rzeń. Oka­za­ło się, że to jed­na z naj­gor­szych ksią­żek, jakie czy­ta­łem w życiu, do tego fatal­nie poskła­da­na. Język rze­czy to tro­chę banal­na opo­wieść dyrek­to­ra Design Museum w Lon­dy­nie o wzor­nic­twie prze­my­sło­wym. Czy­li waka­cje z lite­ra­tu­rą fak­tu. Bo Von­ne­gut tak dobrze opi­su­je kon­dy­cję ludz­ko­ści, że nawet absur­dal­na opo­wieść o del­fi­nach, w któ­re wyewo­lu­ował w przy­szło­ści czło­wiek, jest lite­ra­tu­rą fak­tu. A do tego jest poezją. Von­ne­gut nie­praw­do­po­dob­nie pano­wał nad języ­kiem.