Moim marzeniem jest, aby w końcu ta książka przestała być aktualna

Miłosz Wali­gór­ski: Na Sło­wa­cji Uciecz­ka wyszła w 2016 roku i spo­tka­ła się z życz­li­wym przy­ję­ciem. Wiem, że uczest­ni­czy­łeś w wie­lu spo­tka­niach z czy­tel­ni­ka­mi. Inte­re­su­je mnie, jakie były reak­cje dzie­ci, a jakie doro­słych? I jesz­cze, czy pamię­tasz jakieś zaska­ku­ją­ce reak­cje, pyta­nia czy komen­ta­rze, któ­rych jako autor się nie spo­dzie­wa­łeś?

Marek Vadas: Spo­tka­łem się z dzieć­mi w róż­nym wie­ku, wachlarz ich reak­cji był bar­dzo sze­ro­ki. Naj­bar­dziej zasko­czy­ło mnie to, jak dobrze ten skom­pli­ko­wa­ny temat rozu­mia­ły naj­młod­sze kla­sy. Mali czy­tel­ni­cy w więk­szo­ści pozy­tyw­nie ode­bra­li zakoń­cze­nie książ­ki, mie­li jed­nak świa­do­mość, że jest to ale­go­ria, opo­wieść o ludz­kich cechach i posta­wach wobec bli­skich i obcych. Utwier­dzi­ło mnie to w prze­ko­na­niu, że nie ma tema­tu nie­od­po­wied­nie­go dla dzie­cię­ce­go czy­tel­ni­ka. Cho­dzi tyl­ko o for­mę poda­nia. Dodam, że jed­na z moich ulu­bio­nych ksią­żek dla dzie­ci, Chłop­cy z Pla­cu Bro­ni Feren­ca Mol­nára, doty­czy przede wszyst­kim śmier­ci.

Z kolei reak­cje doro­słych były dokład­nie takie, jakich się spo­dzie­wa­łem. Książ­ka uka­za­ła się w cza­sie woj­ny w Syrii i zwią­za­ne­go z nią kry­zy­su uchodź­cze­go. W roz­mo­wach sły­sza­łem oskar­że­nia o wyra­cho­wa­nie, rze­ko­mo byłem też opła­ca­ny przez taj­ne lob­by, któ­re chcia­ło znisz­czyć Euro­pę, spro­wa­dza­jąc do niej ciem­no­skó­rych. Rze­czy­wi­ście, przez cały czas trwa­nia kry­zy­su naj­więk­si nacjo­na­li­ści krzy­cze­li, że uchodź­cy sta­no­wią zagro­że­nie dla naszych war­to­ści chrze­ści­jań­skich. Nie zasta­na­wia­no się nad tym, że jed­ną z naj­waż­niej­szych war­to­ści chrze­ści­jań­skich jest pomoc bliź­nie­mu w potrze­bie.

W Pol­sce wyglą­da to tak samo. Na jed­nej gra­ni­cy, z Bia­ło­ru­sią, mamy płot Orba­now­skie­go typu, a przez dru­gą od koń­ca lute­go prze­do­sta­ły się do Pol­ski pra­wie trzy milio­ny osób. Jed­nak zanim zadam pyta­nie o obec­ny kon­tekst, chciał­bym wró­cić do lite­ra­tu­ry dzie­cię­cej. Kie­dy prze­czy­ta­łem Uciecz­kę mojej cór­ce i zapy­ta­łem o jej ulu­bio­ne­go boha­te­ra, odpo­wie­dzia­ła: Alan. Pies jest z pew­no­ścią waż­ną posta­cią w opo­wia­da­niu i ma pew­ne zna­cze­nie tera­peu­tycz­ne. Lubisz psy?

Przed dzie­sięć lat z udzia­łem moje­go czar­ne­go labra­do­ra pro­wa­dzi­łem tera­pię dla osób z auty­zmem. Pies zdechł dwa lata temu, a ja wciąż nie mogę się z tym pogo­dzić. Kie­dy uro­dził mi się syn, dałem mu na imię Alan.

Alan jako pomoc­nik głów­ne­go boha­te­ra, chłop­ca bez imie­nia, sio­stra, któ­rą odnaj­du­ją w obo­zie dla uchodź­ców, oraz ogól­na struk­tu­ra opo­wie­ści koja­rzy mi się z pierw­szą sło­wac­ką powie­ścią René mláďen­ca prího­di a sku­še­no­sťi– jej odpo­wied­ni­kiem w pol­skim kon­tek­ście są Miko­ła­ja Doświad­czyń­skie­go przy­pad­ki. Jest to powieść przy­go­do­wa z ele­men­ta­mi edu­ka­cyj­ny­mi. Czy to sen­sow­ne sko­ja­rze­nie? Czy Two­im zamia­rem było nada­nie książ­ce struk­tu­ry powie­ści oświe­ce­nio­wej?

A to zasko­cze­nie. W ogó­le nie mia­łem na myśli Renégo, pisząc Uciecz­kę. Wszel­kie podo­bień­stwo jest czy­sto przy­pad­ko­we. Histo­rię opar­łem na wędrów­ce chłop­ca przez tajem­ni­cze mia­sta, któ­re są ale­go­ria­mi cech ludz­kich. Nie chcia­łem zako­twi­czać jej geo­gra­ficz­nie, ponie­waż podob­ne uciecz­ki mogą mieć miej­sce w każ­dym miej­scu na świe­cie, co tra­gicz­nie poka­zu­je obec­na sytu­acja. Miesz­kań­cy miast są uoso­bie­niem cech, któ­rych domi­na­cja pro­wa­dzi do uprze­dzeń, do odrzu­ca­nia wszyst­kie­go, co obce, i do wygod­ne­go uspra­wie­dli­wia­nia bra­ku zain­te­re­so­wa­nia losem dru­gie­go czło­wie­ka. Pomo­cy moż­na udzie­lić lub odmó­wić, a mnie cho­dzi­ło przede wszyst­kim o zobra­zo­wa­nie tych dwóch moż­li­wo­ści.  Wią­że się z tym otwar­te zakoń­cze­nie, o któ­re cza­sem pyta­ły mnie dzie­ci. Odpo­wia­da­łem im: jeśli pomo­że­cie boha­te­ro­wi, na pew­no będzie szczę­śli­wy.

Doty­kasz tu dwóch rze­czy. Pierw­szą jest dzień dzi­siej­szy, dru­gą – kwe­stia pomo­cy. Chło­piec z Two­jej opo­wie­ści ucie­ka z Afry­ki na pół­noc. W kon­tek­ście woj­ny w Ukra­inie nasu­wa się pyta­nie, czy na świe­cie są w ogó­le bez­piecz­ne miej­sca? Dokąd powi­nien dziś ucie­kać Twój boha­ter? I jak mu pomóc? Czy­ta­jąc frag­men­ty książ­ki o obo­zie dla uchodź­ców, odnio­słem wra­że­nie, że cho­ciaż chło­piec wra­ca tam do zdro­wia, to nie może tam dłu­żej zostać. Obóz jest tyl­ko doraź­nym roz­wią­za­niem. Co zro­bić, aby chło­piec napraw­dę zna­lazł swo­je­go tatę i dom?

Uciecz­ka powsta­ła pod­czas woj­ny w Syrii, ale kie­dy ją pisa­łem, przed ocza­mi mia­łem pół­noc­ny Kame­run, któ­ry odwie­dzam regu­lar­nie od dwu­dzie­stu lat. W tym cza­sie ponad trzy milio­ny cywi­lów musia­ło ucie­kać ze swo­ich domów w oko­li­cach jezio­ra Czad z powo­du islam­skich ter­ro­ry­stów z Boko Haram, a wie­le z miejsc, w któ­rych spę­dzi­łem waż­ne chwi­le swo­je­go życia, już nie ist­nie­je. Takich punk­tów na mapie świa­ta jest wie­le. Jed­nak nigdzie w książ­ce nie dowia­du­je­my się, z jakiej czę­ści świa­ta i dokąd podró­żu­je boha­ter. Po pro­stu poru­sza się wśród ludzi, a szczę­śli­we zakoń­cze­nie osią­ga tyl­ko wte­dy, gdy czy­tel­nik chce mu pomóc.

Dziś w naszym miesz­ka­niu w Bra­ty­sła­wie miesz­ka mło­da Ukra­in­ka z dziec­kiem; pocho­dzą z małe­go mia­stecz­ka nie­da­le­ko Mariu­po­la, któ­re zosta­ło już zrów­na­ne z zie­mią. Jeśli moja książ­ka jest o cha­rak­te­rze czło­wie­ka, to dziś uświa­do­mi­łem sobie dziw­ną rzecz. W czymś w rodza­ju ankie­ty zapy­ta­no mnie o powód, dla któ­re­go poma­gam. Przy­szło mi na myśl nie­zbyt pozy­tyw­ne sło­wo: ego­izm. Tak, myślę przede wszyst­kim o sobie. Przy­naj­mniej na jakiś czas redu­ku­ję w ten spo­sób poczu­cie bez­rad­no­ści i fru­stra­cji. Oglą­da­my na żywo ludo­bój­stwo u naszych sąsia­dów, oglą­da­my fil­my z Azow­sta­lu z dzieć­mi, któ­rych już pew­nie nikt nie zoba­czy żywych, i nic się nie dzie­je. Nie inter­we­niu­je­my, co wię­cej, robi­my inte­re­sy z mor­der­ca­mi, zasta­na­wia­my się nad absur­dal­nym pyta­niem, kto bar­dziej stra­ci na odłą­cze­niu gazu i ropy, porów­nu­je­my licz­by z życiem ludz­kim. Uwa­żam, że świat jest źle urzą­dzo­ny, nie udał się nam, dla­te­go żeby żyć dalej i nie tra­cić poczu­cia sen­su, robię cokol­wiek – muszę zro­bić.

Reak­cje ludzi są bar­dzo zróż­ni­co­wa­ne. Jed­ni mówią, że nie tak powin­ni wyglą­dać uchodź­cy, bo wie­lu z nich przy­jeż­dża dobry­mi samo­cho­da­mi, inni, że żaden pacy­fi­sta nie może popie­rać dozbra­ja­nia Ukra­iny, jesz­cze inni poma­ga­ją, przyj­mu­jąc ludzi do swo­ich miesz­kań… Chcę powie­dzieć: sko­ro Two­ja posta­wa jest ego­istycz­na, to jest to bar­dzo altru­istycz­ny ego­izm. Wiesz, miesz­kam w Ser­bii, tutaj nastro­je są śle­po anty­na­tow­skie, a więc siłą rze­czy pro­ro­syj­skie. Wczo­raj na uli­cy pod­szedł do mnie chło­piec, mniej wię­cej w wie­ku Two­je­go boha­te­ra. Usły­szał, że roz­ma­wiam z cór­ką po pol­sku, myślał, że to rosyj­ski. „Wy, Rosja­nie – powie­dział – jeste­ście super, bo miaż­dży­cie tych złych Ukra­iń­ców…” Zanie­mó­wi­łem. W pierw­szej chwi­li chcia­łem udu­sić tego szcze­nia­ka, potem zro­zu­mia­łem, że powta­rza to, co mówią rodzi­ce. Czy masz jakiś pomysł na wal­kę z dez­in­for­ma­cją?

Dez­in­for­ma­cja pły­ną­ca z rosyj­skich stron www i por­ta­li peł­nych teo­rii spi­sko­wych jest czę­ścią woj­ny, któ­ra toczy się w naszym kra­ju co naj­mniej od deka­dy. To woj­na hybry­do­wa, ale pamię­taj­my, że sło­wa mogą zabi­jać. W naszym kra­ju naj­pierw zaczę­ły powsta­wać stro­ny z rewe­la­cja­mi medycz­ny­mi, taki­mi jak lecze­nie raka za pomo­cą deter­gen­tów, i przy­cią­gnę­ły one naiw­nych i nie­wy­kształ­co­nych czy­tel­ni­ków, któ­rzy są w sta­nie uwie­rzyć we wszyst­ko. Gru­pa ta, kar­mio­na bzdu­ra­mi i nie­na­wi­ścią, sta­le się roz­ra­sta, a nasze pań­stwo jak dotąd w żaden spo­sób nie zare­ago­wa­ło na tę sytu­ację. Wobec nie­któ­rych witryn pod­ję­to dzia­ła­nia dopie­ro po wybu­chu woj­ny w Ukra­inie. Dru­gim pro­ble­mem jest edu­ka­cja, któ­ra na Sło­wa­cji znaj­du­je się w kata­stro­fal­nym sta­nie. Nie była ona refor­mo­wa­na przez cały okres ist­nie­nia Repu­bli­ki Sło­wac­kiej, a umie­jęt­ność czy­ta­nia ze zro­zu­mie­niem znaj­du­je się na gra­ni­cy epo­ki kamie­nia łupa­ne­go. Jeśli chce­my wal­czyć z dez­in­for­ma­cją w szko­łach, powin­ni­śmy się rozej­rzeć, zoba­czyć, jak to się robi gdzie indziej, na przy­kład w Fin­lan­dii. Trze­ba od nich się uczyć.

Wspo­mnia­łeś o Fin­lan­dii i już chciał­bym zapy­tać o roz­sze­rze­nie NATO, bo trud­no ucie­kać dzi­siaj od tych pro­ble­mów, ale wróć­my jed­nak do książ­ki. Mam jesz­cze dwa pyta­nia. Pierw­sze z nich doty­czy języ­ków, na któ­re prze­tłu­ma­czo­no Uciecz­kę. Czy jest jakiś język, w któ­rym według Cie­bie książ­ka powin­na się uka­zać? Może jakiś szcze­gól­ny zaką­tek świa­ta, gdzie chciał­byś, aby ludzie ją czy­ta­li?

Spo­śród tak zwa­nych języ­ków świa­to­wych bra­ku­je tyl­ko fran­cu­skie­go i nie­miec­kie­go. Uciecz­ka zosta­ła wyda­na też w Chi­nach i Korei Połu­dnio­wej, a wkrót­ce po pol­skim tłu­ma­cze­niu uka­że się w Nor­we­gii. Myślę, że nie ma takiej czę­ści świa­ta, któ­rej ta książ­ka by nie doty­czy­ła, ale nie mam żad­nych szcze­gól­nych ambi­cji ani ocze­ki­wań. Moim marze­niem jest, aby w koń­cu tak książ­ka prze­sta­ła być aktu­al­na.

Dru­gie pyta­nie doty­czy ilu­stra­cji. W jaki spo­sób współ­pra­co­wa­łeś z ilu­stra­tor­ką? Czy ilu­stra­cje były two­rzo­ne rów­no­le­gle z tek­stem? Czy kon­sul­to­wa­li­ście pomy­sły, przej­ścia mię­dzy czę­ścią wizu­al­ną i tek­sto­wą?   

Naj­pierw powstał tekst, a potem ilu­stra­cje. Pod­czas pra­cy nad nimi dosta­łam od Danie­li zale­d­wie jeden czy dwa pro­jek­ty i wpa­dłem w zachwyt. Ale nawet bez wglą­du w te szki­ce ufa­łem jej bez­gra­nicz­nie, bo zna­łem jej wcze­śniej­sze pra­ce. Potra­fi wzmoc­nić histo­rię, roz­ja­śnić ją i uroz­ma­icić, nadać jej dodat­ko­wą war­tość. Bez jej ilu­stra­cji książ­ka była­by cie­niem samej sie­bie.