Na lance z lansem, z kopią na kopie

Piotr Czer­ski: „If I can make it the­re, I’ll make it any­whe­re. It’s up to you, New York, New York…”

Tade­usz Dąbrow­ski: Pierw­sze wra­że­nie jest obez­wład­nia­ją­ce. Śmiet­nik, cha­os. Babi­lon. Gar­gan­tu­icz­ne blo­ko­wi­sko, w któ­rym się gubisz, bo wzrok ze wszyst­kich stron ogra­ni­cza­ją się­ga­ją­ce nie­ba budyn­ki, zła­pa­ne w sieć pro­sto­pa­dłych ulic. Wrzu­co­ny tam z Euro­py Środ­ko­wej czu­jesz się jak son­da, wysła­na, aby zebrać prób­ki.

W odle­głym, nie­przy­ja­znym śro­do­wi­sku, rzą­dzą­cym się swo­imi pra­wa­mi.

Empi­re Sta­te Buil­ding powstał na miej­scu pierw­sze­go hote­lu Wal­dorf-Asto­ria. Pożar oka­zał się oka­zją do spraw­dze­nia, czy nie dało­by się tego obsza­ru zago­spo­da­ro­wać korzyst­niej. Rachu­nek eko­no­micz­ny poka­zał, że tak, więc sta­ry hotel zbu­rzo­no i na jego miej­scu w 58 tygo­dni posta­wio­no dra­pacz chmur. Szyb­ko i kon­se­kwent­nie. Bez sen­ty­men­tów. Jeże­li coś jest nie­efek­tyw­ne, dopro­wa­dza się to do pusto­sta­nu, burzy i sta­wia w tym miej­scu coś bar­dziej obie­cu­ją­ce­go.

Epi­cen­trum kapi­ta­li­zmu. Każ­dy cal kwa­dra­to­wy musi zara­biać.

Jed­nym z moich ulu­bio­nych miejsc jest Coney Island. Na począt­ku XX wie­ku sku­pi­sko luna­par­ków, odwie­dza­nych przez kil­ka milio­nów ludzi rocz­nie. W jed­nym z nich mie­li straż pożar­ną zło­żo­ną z samych kar­łów, któ­ra co godzi­nę gasi­ła spe­cjal­nie wywo­ła­ny pożar… Dziś już tego oczy­wi­ście nie ma, jeden z dużych par­ków kupił ojciec Trum­pa i wybu­rzył, zosta­ły reszt­ki. Cmen­ta­rzy­sko rado­ści – napi­sa­łem o tej prze­strze­ni w jed­nym z wier­szy. Lubię włó­czyć się po wymar­łych, gni­ją­cych rejo­nach Nowe­go Jor­ku. Zruj­no­wa­nych nabrze­żach, szczer­ba­tych pomo­stach, skła­do­wi­skach rdze­wie­ją­cych kon­struk­cji, poła­ma­nych dźwi­gów, dokach, któ­re niko­mu i nicze­mu nie słu­żą. Tere­ny te cze­ka­ją na swo­je dru­gie życie. Na czyjś genial­ny pomysł, na nową nar­ra­cję. Tam budo­wa­nie, tu roz­kład. Po sąsiedz­ku.

Nie ma cza­su na zagrze­by­wa­nie pozo­sta­ło­ści.

Tak. Ale wra­że­nia z dru­gie­go i kolej­nych poby­tów były już inne. Po cza­sie dostrze­gasz orga­ni­za­cję tej maszy­ne­rii. Jej pod­ze­spo­ły jed­nak współ­pra­cu­ją, ktoś zbie­ra i wywo­zi te hał­dy śmie­ci zale­ga­ją­ce przed każ­dą z tysię­cy knajp, zaczy­nasz doce­niać spraw­ną komu­ni­ka­cję. Poza tym odsła­nia się przed tobą łagod­niej­sze obli­cze mia­sta, jego par­ki, skwe­ry, enkla­wy względ­nej ciszy. Patrzysz na ludzi z wóz­ka­mi, z pie­ska­mi, na star­szych panów gra­ją­cych w sza­chy. Ludzie upra­wia­ją na dachach domów orga­nicz­ną sała­tę czy rzod­kiew­kę. W swo­jej mikrosz­klar­ni są w sta­nie poczuć się jak na wsi. Nie tra­cąc moż­li­wo­ści spoj­rze­nia na galak­ty­kę świa­teł. Miesz­ka­niec nowo­cze­snej metro­po­lii chce mieć wszyst­ko naraz. I dosta­je to, jeśli ma pie­nią­dze i dosta­tecz­nie dużą wyobraź­nię.

Czy to speł­nie­nie marze­nia o wie­ży Babel?

Ceną spo­koj­ne­go współ­ist­nie­nia oka­zu­je się wła­śnie komu­ni­ka­cyj­na ostroż­ność. Ogra­ni­cze­nie. Rezy­gna­cja z kon­tak­tu wzro­ko­we­go. Miesz­kań­cy Nowe­go Jor­ku utoż­sa­mia­ją się ze swo­im mia­stem, są dum­ni ze swo­jej przy­na­leż­no­ści, two­rzą praw­dzi­wą spo­łecz­ność – a jed­no­cze­śnie mija­ją się bez sło­wa i spoj­rze­nia. W przej­ściach pod­ziem­nych, na uli­cach, w wago­nach metra są wciąż bli­sko sie­bie, a jed­no­cze­śnie zacho­wu­ją do sie­bie dystans. W takiej mie­szan­ce kul­tur i kon­tek­stów każ­dy gest może zostać odczy­ta­ny nie­zgod­nie z inten­cja­mi. Spoj­rze­nie w oczy może być czymś zupeł­nie innym dla Laty­no­sa niż dla Chiń­czy­ka.

Nad­miar kon­tek­stów skut­ku­je więc zani­kiem moż­li­wo­ści komu­ni­ka­cji.

Intym­ność para­dok­sal­nie prze­nio­sła się do sie­ci. Przy­ja­ciel miesz­ka­ją­cy od lat w Nowym Jor­ku tłu­ma­czył mi: ludzie pozna­ją się przez inter­net, tam się spraw­dza­ją, tam się doga­du­ją – dopie­ro póź­niej spo­ty­ka­ją w realu. Inter­net stał się z jed­nej stro­ny prze­strze­nią zaufa­nia, z dru­giej – nie prze­stał być sie­dli­skiem mito­ma­nii, rze­czy­wi­sto­ścią pozwa­la­ją­cą na bez­kar­ne kre­owa­nie róż­nych wer­sji sie­bie.

Ludzie spo­ty­ka­ją się dopie­ro wte­dy, kiedy upew­nią się, czy mogą ze sobą roz­ma­wiać. Z cze­go to wyni­ka?

Być może to jest kry­zys libe­ra­li­zmu: zamiast inklu­zji powsta­ją archi­pe­la­gi mono­kul­tur. Wie­lu ludzi żyją­cych w Chi­na Town od lat nie było pew­nie na Upper West Side czy w Bro­nxie, podob­nie zresz­tą, jak wie­lu miesz­kań­ców Gdań­ska Żabian­ki, spa­ce­ru­ją­cych co dzień wzdłuż dep­ta­ku, od daw­na nie wybra­ło się do cen­trum Gdań­ska czy Sopo­tu: ich świat zamy­ka się w ogra­ni­czo­nej prze­strze­ni, otor­bio­nej w cie­le więk­sze­go orga­ni­zmu. Dla­te­go dłu­gi spa­cer po Nowym Jor­ku oka­zu­je się fizycz­nie męczą­cy. Nie tyl­ko ze wzglę­du na odle­gło­ści, lecz tak­że nad­miar bodź­ców. Języ­ków, któ­re zewsząd ata­ku­ją i pró­bu­ją pozy­skać two­je wzglę­dy. I wte­dy poja­wia się Megan i pyta: „Jesteś poetą?”.

Tra­fie­nie pro­sto w pię­tę. Per­fek­cyj­nie zasta­wio­na pułap­ka. Szy­ta na mia­rę, choć podług uni­wer­sal­ne­go kro­ju.

To jest oczy­wi­sta zaczep­ka. Rzu­ce­nie wyzwa­nia. Wcią­gnię­cie w grę. I to jest szyb­kie pierw­sze zwy­cię­stwo: „Nie mia­łem na nią pomy­słu, dopó­ki nie zaję­li­śmy sto­li­ka w mini­ma­li­stycz­nie urzą­dzo­nej restau­ra­cji”.

Łapa­nie moty­li jest jed­nak trud­niej­sze niż się wyda­je. Sam pomysł to za mało.

Boha­ter-nar­ra­tor, jako ide­ali­sta i nar­cyz, w trak­cie całej tej przy­go­dy nie jest w sta­nie uwie­rzyć, że za postę­po­wa­niem Megan nie stoi żad­na inten­cja poza szu­ka­niem przy­go­dy. Tekst jest nie­waż­ki, ela­stycz­ny, płyn­ny. Nie pęka pod pre­sją emo­cji lub cię­ża­rem mię­sa. Może w każ­dej chwi­li dowol­nie zmie­nić kie­ru­nek. To wła­śnie w posta­ci Megan fascy­nu­je mnie naj­bar­dziej: jakim trze­ba być mistrzem gry, żeby skła­dać się wyłącz­nie z tek­stu? Żeby zupeł­nie oddzie­lić się od „sie­bie”? Boha­te­ra naj­wy­raź­niej gubi to, że szu­ka w pięk­nej nowo­jor­ce potwier­dzeń. A ona ich nie potrze­bu­je. Bo nie ma w niej cen­trum. Cho­ciaż jest w niej reży­ser, któ­ry nad wszyst­kim panu­je i kon­tro­lu­je tra­jek­to­rię zda­rzeń.

Życie jak w wide­okli­pie?

Tak. Megan potra­fi żyć w spo­sób zwie­lo­krot­nio­ny, być wie­lo­ma posta­cia­mi w tym samym cza­sie, cze­go dowo­dzą choć­by jej face­bo­oko­we wcie­le­nia. On wyda­je się być dla niej tyl­ko sta­ty­stą: zaan­ga­żo­wa­nym na kil­ka dni, z całym emo­cjo­nal­nym bala­stem dotych­cza­so­we­go życia. Jedy­ną szan­są na nie­pod­le­głość jest więc zbu­do­wa­nie wła­snej nar­ra­cji, prze­kra­cza­ją­cej jej grę.

Takie nar­ra­cje doma­ga­ją się jed­nak cią­głych potwier­dzeń.

Ależ ona mu je przez cały czas daje. Kar­mi go potwier­dze­nia­mi, aż po „cie­płą, nie­di­zaj­ner­ską łzę” oraz wyzna­nie: „Nie chcę, żebyś wyjeż­dżał”, któ­rych tak bar­dzo wycze­ki­wał. Inna spra­wa, że książ­ka, któ­rą dostał od Megan na poże­gna­nie, sta­wia pod zna­kiem zapy­ta­nia tak­że i te gesty. Boha­ter wie­rzy, że może sto­czyć „bitwę na lan­ce z lan­sem, tur­niej o puchar auten­tycz­no­ści na kopie”, a zara­zem pozo­stać sobą. Zako­chał się jak gów­niarz i myśli: a co mi szko­dzi zagrać. Widzi z zewnątrz każ­dy swój ruch, wciąż wyda­je mu się, że ste­ru­je z cen­trum dowo­dze­nia papie­ro­wym sobą, zwia­dow­cą albo sztur­mow­cem. Jeśli zgi­ną w akcji – wyrzu­ci tego prób­ne­go sie­bie do kosza. A jeśli zosta­nie zaak­cep­to­wa­ny, jeże­li wzbu­dzi zain­te­re­so­wa­nie – z tym papie­rem, na ten lewy pasz­port, wśli­zgnie się w cudzy świat całym sobą.

Ale jak prze­my­cić sie­bie, mówiąc cudzy­mi języ­ka­mi? Boha­ter i nar­ra­tor – bo nie zawsze są jed­nym – żon­glu­je sty­la­mi. Mamy tu alu­zje do Śnia­da­nia u Tiffany’ego, Cier­pień mło­de­go Wer­te­ra, Apo­ka­lip­sy św. Jana…

W tym kło­pot: chcąc nie chcąc, szyb­ko grzęź­niesz w kole­inach. Wal­ka o indy­wi­du­al­ność toczo­na z osta­tecz­nym pro­duk­tem indy­wi­du­ali­zmu – wyedu­ko­wa­ną estet­ką – oka­zu­je się poje­dyn­kiem na cyta­ty. Pla­no­wa­na pro­za – poezją, peł­ną języ­ko­wych gier, dają­cych wol­ność, pozwa­la­ją­cych zacho­wać twarz, a jed­no­cze­śnie uciec od odpo­wie­dzial­no­ści…

W tej histo­rii to ona wyzna­cza ramy. Sta­wia warun­ki, dozu­je kon­takt, okre­śla swo­ją dostęp­ność.

 A on musi nie­ustan­nie grać va banque. Zamiast łatwe­go i przy­jem­ne­go zwy­cię­stwa wikła się w wynisz­cza­ją­cą woj­nę, któ­rej nie może wygrać. To zna­czy: nie jest w sta­nie zdo­być Megan, ani nawet wziąć jej w cudzy­słów. Ale może wziąć w cudzy­słów same­go sie­bie. Sie­bie jako gra­cza.

Klu­czo­we jest więc pyta­nie: w imię cze­go ryzy­ko­wał. Czy tekst nie był jed­no­cze­śnie pre­tek­stem, jedy­nym uza­sad­nie­niem dla kon­ty­nu­owa­nia histo­rii? Czy napraw­dę chciał kogo­kol­wiek zba­wić, czy jed­nak tyl­ko zaba­wić się?

We wła­snym prze­ko­na­niu pozo­sta­je spój­ny wewnętrz­nie: od począt­ku wal­czy o coś wię­cej. O praw­dę uczuć. O spon­ta­nicz­ność. O szcze­rość inten­cji. Czy to sza­mo­ta­nie się ma samo­ist­ną war­tość? Chcę uwa­żać, że tak. Że sama nie­zgo­da na grę jest istot­nym gestem.

Ale co, jeśli jedy­nym? Jeśli nie spo­sób roz­róż­nić podług czy­nów ani ich owo­ców?

Opo­wia­da­nie histo­rii jest zrzu­ca­niem wylin­ki: pole­ga na roz­po­zna­wa­niu we wła­snym języ­ku ele­men­tów cudzych, zuży­tych, zbęd­nych, nie­chcia­nych – w nadziei, że pod nimi ujaw­ni się coś wła­sne­go. Ale mówie­nie i myśle­nie jest też cią­głym testo­wa­niem wytrzy­ma­ło­ści poglą­dów i jezy­ków, któ­re jesz­cze parę chwil temu wyda­wa­ły ci się wła­sne i nie­po­wta­rzal­ne. Podróż w głąb sie­bie pole­ga na nie­ustan­nym wysił­ku roz­po­zna­wa­nia w swo­im języ­ku ele­men­tów obumar­łych i cudzych, na odkry­wa­niu wła­snych kłamstw. Dla­te­go sza­mo­ta­nie się ma sens.

Przy pierw­szej oka­zji sche­mat jed­nak się powta­rza. Nar­ra­tor w koń­ców­ce książ­ki oka­zu­je się pil­nym uczniem Megan, swo­jej pono­wo­cze­snej muzy. Poezja nie zba­wia. Kto wygry­wa?

Kru­pier. I ten, któ­ry wycho­dzi z kasy­na z nie­wy­sło­wio­nym bólem i wsty­dem.