Nie opowiadam już historyjek

Adam Wie­de­mann: Dro­ga Mar­tu­niu, w zasa­dzie jedzie­my na jed­nym wóz­ku, debiu­to­wa­li­śmy pra­wie rów­no­cze­śnie, bywa­li­śmy na tych samych impre­zach poetyc­kich, etc., Ty wszak­że swo­ją lite­rac­ko-śro­do­wi­sko­wą ini­cja­cję prze­ży­łaś w bar­dzo mło­dym wie­ku, ja wręcz prze­ciw­nie – odby­łem ją ze spo­rym opóź­nie­niem. Dla mnie ostat­nie pię­cio­le­cie było okre­sem gwał­tow­nych prze­war­to­ścio­wań, utra­ty róż­nych cał­kiem nie­źle ugrun­to­wa­nych złu­dzeń, i teraz nie ma już we mnie pra­wie nic z tego, co pozwo­li­ło mi napi­sać trzy pierw­sze książ­ki. Cie­kaw jestem, jak to wyglą­da z Two­jej per­spek­ty­wy, czy zosta­ło Ci jesz­cze coś z „epo­ki przed­li­te­rac­kiej”, jakieś przy­zwy­cza­je­nia, przy­jaź­nie, poglą­dy? Czy zda­rza Ci się za tymi cza­sa­mi tęsk­nić?

Mar­ta Pod­gór­nik: Dość dra­ma­tycz­nie sta­wiasz spra­wę. Owa ini­cja­cja lite­rac­ko-śro­do­wi­sko­wa, o któ­rej wspo­mi­nasz, fak­tycz­nie mia­ła w moim wypad­ku miej­sce wcze­śnie, z per­spek­ty­wy paru lat mogę nawet powie­dzieć, że zbyt wcze­śnie, ale nie sądzę, aby mia­ło to jakieś szcze­gól­ne zna­cze­nie. Roz­cza­ro­wa­nia? Owszem, gene­ral­nie jed­no ogrom­ne roz­cza­ro­wa­nie. W ogó­le życie to prze­cież pasmo roz­cza­ro­wań, z tym, że są zwy­kłe roz­cza­ro­wa­nia – ludź­mi, świa­tem, oraz te bar­dziej przy­kre – sobą. Jeśli cho­dzi o lite­rac­ko-śro­do­wi­sko­wy aspekt życia, takich zwy­kłych roz­cza­ro­wań spo­tka­ło mnie mnó­stwo, co nale­ży zło­żyć na karb naiw­no­ści, z jaką wkra­cza­łam w doro­słość. Dzi­siaj jestem zado­wo­lo­na z tego, że napraw­dę bar­dzo trud­no mnie zasko­czyć in minus. Byto­wa­nie w śro­do­wi­sku mło­do­li­te­rac­kim to cen­ne doświad­cze­nie, cza­sem przy­po­mi­na­ją­ce szko­łę prze­trwa­nia, bo przede wszyst­kim trze­ba się nauczyć czy­tać mię­dzy wier­sza­mi i odróż­niać ziar­na od plew, a to wyma­ga dłu­gie­go grze­ba­nia się w ple­wach. Na szczę­ście wyle­czy­łam się już cał­ko­wi­cie z uprzej­mo­ści i ufno­ści. Nic nie spra­wia mi takiej przy­jem­no­ści, jak świa­do­mość, że jestem uwa­ża­na za nie­sym­pa­tycz­ną oso­bę. Wszyst­kie przy­kro­ści, jakie spo­tka­ły mnie ze stro­ny bran­ży wyni­kły z moich dobrych chę­ci. Gorzej, że tę uza­sad­nio­ną w śro­do­wi­sku, że tak powiem zawo­do­wym, nie­uf­ność prze­kła­dam na życie pry­wat­ne, choć nie wyda­je mi się, żebym na tym źle wycho­dzi­ła.

Twój debiut był rze­czą zaska­ku­ją­cą – poja­wi­łaś się jako oso­ba dosko­na­le obzna­jo­mio­na ze wszyst­ki­mi poetyc­ki­mi „sztucz­ka­mi”, swo­bod­nie wła­da­ją­ca tym całym zaso­bem środ­ków, któ­ry­mi Twoi star­si kole­dzy po pió­rze dopie­ro uczy­li się posłu­gi­wać (jak­kol­wiek sami je wprzód wytwo­rzy­li). Skąd wzię­ła się ta wcze­sna doj­rza­łość, byłaś tak pra­co­wi­ta, czy też spa­dło Ci to z nie­ba? A może tra­fi­łaś na odpo­wied­nich mistrzów? Jak w ogó­le oce­niasz swo­je ter­mi­no­wa­nie w „ślą­skiej szko­le poezji życia”?

Łatwość, z jaką przy­swo­iłam sobie pod­sta­wo­we meto­dy poezjo­wa­nia, obo­wią­zu­ją­ce pod­ów­czas w bar­ba­rzyń­sko zorien­to­wa­nej mło­dej poezji, wyni­ka­ła z nicze­go inne­go jak z pro­sto­ty, by nie rzec banal­no­ści owych metod. Mnie wte­dy (teraz zresz­tą nadal) w poezji inte­re­so­wa­ła treść, dla któ­rej szu­ka­łam for­my jak naj­wy­god­niej­szej, i taką for­mą oka­za­ło się pisa­nie w sty­lu ślą­skim (chcia­ła­bym wie­rzyć, że jed­nak tro­chę zmo­dy­fi­ko­wa­nym). Nie trze­ba być wyjąt­ko­wo pojęt­nym, by pisać zno­śne wier­sze w opar­ciu o lek­tu­rę doko­nań kil­ku kole­gów plus wła­sne wyobra­że­nie o gięt­ko­ści mowy. Jeśli coś spa­da­ło mi z nie­ba, to łatwość ucze­nia się, asy­mi­la­cji i adap­ta­cji na swo­je potrze­by. Bądź­my szcze­rzy – zro­bie­nie cze­goś nowe­go z for­mal­ne­go punk­tu widze­nia jest gru­bo przed nami wszyst­ki­mi i raczej poza moim zasię­giem. Wciąż szu­kam form, któ­re przede wszyst­kim nie sank­cjo­nu­ją tre­ści. Ide­ałem było­by dla mnie zna­le­zie­nie for­my prze­źro­czy­stej – na razie zado­wa­lam się daro­wa­ną sobie dowol­no­ścią wier­sza. Ter­mi­no­wać nato­miast moż­na u mistrzów, nie u kole­gów. Sto­ję i zawsze sta­łam na wła­snych nogach.

Pró­by nego­cja­cji to – co tu dużo mówić – strasz­nie posęp­na i przy­gnę­bia­ją­ca książ­ka. W Two­ich nowych wier­szach dostrze­gam wszak­że cał­kiem nowe ten­den­cje: z jed­nej stro­ny prze­śmiew­cza iro­nia, z dru­giej – melan­cho­lij­na zadu­ma i – strach powie­dzieć – sen­ty­men­ta­lizm. Czyż­by ta dra­ma­tycz­na wizja świa­ta sprzed kil­ku lat już prze­sta­ła Cię prze­ko­ny­wać?

Wręcz prze­ciw­nie… A to, co mówisz o Pró­bach nego­cja­cji, to wra­że­nie wła­ści­we lek­tu­rze więk­szo­ści wcze­snych debiu­tów. Rzad­ko zaczy­na­my pisać wier­sze z miło­ści do świa­ta. Pisząc tę książ­kę mia­łam naście lat i jak każ­dy nor­mal­ny czło­wiek w tym wie­ku byłam zbun­to­wa­na i zdez­o­rien­to­wa­na nad­cho­dzą­cą doro­sło­ścią. Swo­ją wizję świa­ta opar­łam na poszla­kach, sygna­łach, któ­rych nie potra­fi­łam zin­ter­pre­to­wać. Teraz widzę bar­dziej cało­ścio­wo i rze­czy tra­cą jed­no­wy­mia­ro­wość – coś, co się przy­da­rza, nie jest już po pro­stu strasz­ne, jest też śmiesz­ne czy banal­ne. Nie opo­wia­dam już histo­ry­jek (żegnaj „ślą­ska szko­ło”), sta­ram się powięk­szać wier­szem takie frag­men­ty obra­zu, któ­re, jeśli nie przej­dą nie­zau­wa­żo­ne, narzu­ca­ją zupeł­nie inny odbiór, szu­kam owe­go dia­bła w szcze­gó­łach, no wiesz, ubar­wie­nia tej plisz­ki… W pierw­szej książ­ce czu­je się agre­sję, będą­cą reak­cją na strach, któ­ry jest głów­nym jej boha­te­rem. Strach, bo coś wyda­rza się po raz pierw­szy i nie wia­do­mo, co będzie dalej, bo zawsze jest to samo, nie ma sen­su wierz­gać. Nie muszę już wykrzy­ki­wać wier­szem tego, co oczy­wi­ste. Sama rze­czy­wi­stość nato­miast jest nie­skoń­cze­nie pro­sta, wszyst­ko tkwi w oku patrzą­ce­go.

Pod­czas jed­ne­go z wie­czo­rów autor­skich (bodaj w War­sza­wie) stwier­dzi­łaś, że za war­to­ścio­wą uwa­żasz tyl­ko taką poezję, któ­ra Cię wzru­sza. Czy mogła­byś się z tej wypo­wie­dzi wytłu­ma­czyć? Na czym pole­ga ta siła wzru­sza­ją­ca?, czy moż­na ją czym­kol­wiek mie­rzyć?

Może tak – nie zno­szę wier­szy pustych, tzn. obli­czo­nych na wywo­ła­nie efek­tu. Naj­wyż­szą war­to­ścią w lite­ra­tu­rze jest dla mnie auten­tycz­ność. Czym to mie­rzyć? Ja bar­dzo poważ­nie pod­cho­dzę do lek­tu­ry wier­szy, nie­za­leż­nie czy­je­go są autor­stwa, no i bio­rę powiedz­my numer takie­go Stu­dium, czy­tam wiersz mło­de­go poety, któ­ry bar­dzo dobrze brzmi, bo jest ryt­micz­ny, są obce wyra­zy pięk­nie brzmią­ce, jest wyra­zi­sta puen­ta, tyl­ko, jeże­li pró­bu­jesz go prze­czy­tać napraw­dę to tam nic nie ma, żad­ne­go sen­su. Roz­bie­rasz go, roz­bie­rasz, i zosta­jesz z pust­ką w rękach. Podob­nie wier­szy­ki bar­dzo bły­sko­tli­we – masz ostry jak brzy­twa czte­ro­wers, żon­gler­kę słow­ną, wygi­ba­sy pierw­szej kla­sy, wszel­kie cechy maj­stersz­ty­ku – ale star­czy tę per­łę potrzeć paznok­ciem i odpry­ska farb­ka. Niech­że sobie wiersz będzie nie­do­sko­na­ły, mamy całe życie na naukę warsz­ta­tu, ale niech będzie o czymś. Napi­sa­ny z potrze­by ser­ca, a nie z potrze­by dru­ku. Prze­ra­ża­ją­cy jest odse­tek wier­szy, w któ­rych nic nie ma poza kom­bi­na­cją ład­nych słów. Wier­szy pseu­do­her­me­tycz­nych, gdzie sam autor nie wie, o co cho­dzi, albo kla­sy­cy­stycz­nych bibe­lo­tów z dmu­cha­ne­go szkła. Nie­ste­ty kon­wen­cja, w jakiej się teraz pisze, pozwa­la na hochsz­ta­pler­kę, bo w koń­cu nie udo­wod­nisz auto­ro­wi, że pisał byle co, sko­ro on się uprze, że to jest wła­śnie her­me­tyzm, a ty nic nie zro­zu­mia­łeś.

Mam wra­że­nie, że ostat­nio wszy­scy kla­sycz­nie­je­my, prze­sta­je­my się prze­ciw cze­mu­kol­wiek bun­to­wać. Czy mogła­byś powie­dzieć, co w kul­tu­rze współ­cze­snej budzi Twój gorą­cy pro­test? Czym czu­jesz się zagro­żo­na?, a co Cię naj­zwy­czaj­niej draż­ni?, obu­rza?

Kla­sycz­nie­je­my? I kto to mówi! Pew­nie, że kla­sycz­nie­je­my, bo się sta­rze­je­my. Mnie coraz mniej rze­czy doko­ła prze­szka­dza, w zasa­dzie jeże­li coś mnie nie doty­ka bez­po­śred­nio, to niech sobie będzie. Nie pod­ję­ła­bym się urzą­dze­nia ide­al­nej rze­czy­wi­sto­ści, gdzie nie ma wojen i wszy­scy czy­ta­ją dobrą poezję. Jeśli idzie o kul­tu­rę, co mnie draż­ni? Sezo­no­we mody, powierz­chow­ność i nie­kom­pe­ten­cja tych, któ­rzy je kreu­ją, komer­cja­li­za­cja prze­pro­wa­dza­na tak, że zamiast kul­tu­rę pro­mo­wać ośmie­sza się ją do resz­ty, nie­udol­ność mediów, obo­jęt­ność, kry­ty­cy ogła­sza­ją­cy ese­je o gra­fo­ma­nach. Ale to są rze­czy natu­ral­ne, sami do tego dopro­wa­dzi­li­śmy i nic już z tym nie zro­bi­my. Jeśli cho­dzi o samą sztu­kę, no dobra, kul­tu­rę – o ten­den­cje, to nie jestem zachwy­co­na tym, co się teraz wypra­wia w muzy­ce czy w kinie, ale jak mówię – jest to natu­ral­na kon­se­kwen­cja zapo­trze­bo­wa­nia spo­łecz­ne­go, któ­re z cze­goś prze­cież wyni­kło. Być może z indo­len­cji samej kul­tu­ry? War­to tak na to spoj­rzeć, zamiast bia­dać, ze zdej­mu­ją z ante­ny pro­gra­my lite­rac­kie. Zdej­mu­ją, bo nikt ich nie oglą­da. Tyl­ko czy to ma cokol­wiek wspól­ne­go z tym, co robi­my?

Czy w odnie­sie­niu do naj­now­szych zja­wisk lite­rac­kich (i ogól­nie: arty­stycz­nych) moż­na jesz­cze sto­so­wać kate­go­rie intym­no­ści i przy­zwo­ito­ści? Czy była­byś w sta­nie okre­ślić ich gra­ni­ce?

O przy­zwo­ito­ści moż­na mówić w odnie­sie­niu do osób przy­zwo­itych i takie oso­by, takie zja­wi­ska ist­nie­ją. Nie bar­dzo rozu­miem, o co Ci cho­dzi w tym pyta­niu. Czy uwa­żam za słusz­ne publicz­ne obna­ża­nie się, pira­mi­dy z wypcha­nych z wypcha­nych zwie­rzą­tek czy pro­gra­my typu „Big Bro­ther”? Nie, nie uwa­żam tego za słusz­ne, ale ani nie jestem cen­zo­rem ani kry­ty­kiem sztu­ki, żeby usta­lać gra­ni­ce słusz­no­ści. Ja sądzę, że prze­cięt­nie inte­li­gent­ny odbior­ca sam jest w sta­nie oce­nić, gdzie koń­czy się sztu­ka, a zaczy­na jar­mark. A jeśli ktoś lubi jar­mark, to jego spra­wa. Może ujmę to tak – są pew­ne zja­wi­ska, któ­re pre­ten­du­ją do ran­gi sztu­ki, choć w rze­czy­wi­sto­ści są, czym są – sen­sa­cją, cie­ka­wą co naj­wy­żej dla dok­to­ran­ta socjo­lo­gii. A sko­ro sztu­ką nie są, to nie ma powo­du mar­twić się o kon­dy­cję przy­zwo­ito­ści w sztu­ce.

Jesteś jed­ną z naj­młod­szych repre­zen­tan­tek poetyc­kie­go poko­le­nia lat sie­dem­dzie­sią­tych. Jak sobie wyobra­żasz twór­czość gene­ra­cji uro­dzo­nej w następ­nej deka­dzie? Cze­go od nich ocze­ku­jesz?

Nie­wie­le mogą zro­bić. Uro­dze­ni w latach sie­dem­dzie­sią­tych kon­ty­nu­ują to, co zaczę­li uro­dze­ni w sześć­dzie­sią­tych, dla­cze­go więc nagle ktoś led­wie parę lat młod­szy miał­by wsz­czy­nać rewo­lu­cję? Nie­ste­ty póki co musi­my jesz­cze tro­chę pomę­czyć o’ha­ryzm, idiom potocz­no­ści, kla­sy­cyzm, pono­wo­cze­sność, i co tam jesz­cze mamy. Nie są moż­li­we w lite­ra­tu­rze poko­le­nio­we zmia­ny war­ty co dzie­sięć lat. Nam, uro­dzo­nym w sie­dem­dzie­sią­tych przy­pa­dła pośled­niej­sza nie­co wzglę­dem for­ma­cji „bru­Lio­nu” rola kon­ty­nu­ato­rów, w naj­lep­szym razie kon­te­sta­to­rów cze­goś, co już się doko­na­ło. Podob­nie nasto­let­ni dziś poeci będą się męczyć z baga­żem waszym powięk­szo­nym o nasz. Nie wyobra­żam sobie, żeby mie­li doko­nać jako for­ma­cja poko­le­nio­wa cze­goś nie­zwy­kłe­go. Nicze­go zresz­tą nie muszę sobie wyobra­żać. Czy­tam wier­sze uro­dzo­nych w latach osiem­dzie­sią­tych w pra­sie lite­rac­kiej. Są jesz­cze gor­sze od naszych.