Nie ze względu na piękne obrazy, ale na moc słowa

Roman Honet: Na począ­tek chcia­łem zapy­tać o debiu­ty, któ­re zapa­dły Ci w pamięć, czy tra­fi­ły na „listę ksią­żek waż­nych”. Zda­rzy­ły się takie w ogó­le?

Mar­ty­na Buli­żań­ska: Zazwy­czaj nie czy­tam debiu­tów, się­gam po kla­sy­kę, bo uwa­żam, że tam znaj­dę wie­dzę, dzię­ki któ­rej sta­nę się świa­do­mym czy­tel­ni­kiem. Nowa poezja i pro­za zazwy­czaj nawią­zu­ją do tych z lat wcze­śniej­szych, a ja jestem oso­bą, któ­ra chce, a wręcz czu­je, wewnętrz­ny przy­mus rozu­mie­nia tego, co czy­ta. Dla­te­go szu­kam pod­staw i wymy­śli­łam, że wła­śnie taką bazę odnaj­dę w kla­sy­ce. Nie­mniej pamię­tam jeden debiut w „Zeszy­tach Poetyc­kich” z 2009 roku. Mimo że wte­dy za poezją nie prze­pa­da­łam, spodo­bał mi się tomik tro­py Mał­go­rza­ty Leb­dy. Lubię pla­stycz­ność opi­sów, choć oszczęd­ną poprzez for­mę, to jed­nak odczu­wal­ną. I mogę śmia­ło powie­dzieć, że ja ten typ poezji dobrze rozu­miem, czu­ję w ten zmy­sło­wy spo­sób, któ­ry dla mnie, jako czy­tel­ni­ka, jest nie­zbęd­ny, by przy­sta­nąć nad tek­stem i co naj­waż­niej­sze – zapa­mię­tać.

Czy wobec tego mogła­byś nie­co sze­rzej opo­wie­dzieć o czy­ta­nej przez Cie­bie liry­ce: „kla­sy­ka” to pojem­ne poję­cie, to Mic­kie­wicz, ale tak­że kla­sy­ka awan­gar­dy, czy Ril­ke, czy Gro­cho­wiak, czy nawet Róże­wicz – tak przy­kła­do­wo. Kto więc i dla­cze­go?

W zasa­dzie teraz moż­na powie­dzieć, że czy­tam wszyst­ko (może prócz obszer­nych tomów histo­rycz­nych). Bar­dzo lubię powie­ści reali­stycz­ne, jak Zbrod­nia i kara Dosto­jew­skie­go czy Lal­ka Pru­sa. Nie­sa­mo­wi­te wra­że­nie wywar­ła na mnie też nowe­la Dosto­jew­skie­go – „Potul­na”. Dla­cze­go? Bo uwiel­biam obser­wo­wać. A tam wszyst­ko mister­nie opi­sa­ne, począw­szy od miejsc, po uczu­cia czy myśli boha­te­rów. Prze­pa­dam też za lite­ra­tu­rą, któ­ra potra­fi mną wstrzą­snąć, któ­rą zapa­mię­tam nie ze wzglę­du na pięk­ne obra­zy, ale na moc sło­wa. I tu mogła­bym wymie­nić całą twór­czość Sylvii Plath czy też dra­ma­ty Sarah Kane. Na koniec wspo­mnę o książ­kach, któ­re są dla mnie od dzie­ciń­stwa wspa­nia­łe, ale rów­nież nie­po­ko­ją­ce. To „Baśnie” Ander­se­na, ale nie te wszyst­kim zna­ne, lecz te, któ­re pozo­sta­ją gdzieś w ukry­ciu, a nie­wąt­pli­wie są war­te uwa­gi, jak cho­ciaż­by budu­ją­ca „Szczę­ście moż­na zna­leźć nawet w paty­ku”, czy wzbu­dza­ją­ca nie­po­kój „Dziew­czy­na, któ­ra pode­pta­ła chleb”.

Mot­to Two­je­go debiu­tanc­kie­go tomi­ku brzmi: „dążą­cym do pięk­na”. Czym wobec tego jest dla Cie­bie pięk­no oraz – przy spo­sob­no­ści – czym jest jego zaprze­cze­nie? Może „narzę­dziem skrwa­wio­nym dzi­kie­go znisz­cze­nia”?

Pięk­no prze­waż­nie koja­rzy się z czymś regu­lar­nym, wznio­słym, przy­jem­nym. Nie odno­szę jed­nak tego powszech­ne­go poglą­du do sie­bie. Cią­gle szu­kam. Naj­czę­ściej pięk­no odnaj­du­ję w naj­drob­niej­szych, zwy­czaj­nych czyn­no­ściach, zja­wi­skach, a tak­że w ludziach. Ludzie są naj­lep­szy­mi nośni­ka­mi pięk­na, może dla­te­go też naj­czę­ściej mnie inspi­ru­ją. Podob­nie rzecz ma się z natu­rą, z któ­rą jestem bar­dzo zwią­za­na. Doce­niam jej dosko­na­łość rów­nie moc­no, jak nie­do­sko­na­łość ludzi. Moje wier­sze nie będą uzna­wa­ne za kla­sycz­nie pięk­ne, bo raczej wycią­ga­ją na wierzch brud, smu­tek, ułom­ność. Ale czy, załóż­my, Roz­pła­ta­ny wół Rem­brand­ta jest kla­sycz­nie pięk­ny? Nie. A jed­nak patrzy­my na ten obraz, cie­ka­wi nas, zasta­na­wia i w koń­cu orze­ka­my, że jest pięk­ny. Zatem gdy­bym mia­ła orzec, czym dla mnie jest pięk­no, praw­do­po­dob­nie stwier­dzi­ła­bym, że tym, co nie­do­słow­ne.

W jed­nym z wier­szy zapi­sa­łaś: „modlisz się za mnie i za swo­ją zie­mię”. „Moja jest ta zie­mia” to tak­że, oczy­wi­ście oprócz tytu­łu same­go tomi­ku, część tytu­łu wier­sza, z któ­re­go pocho­dzi ten cytat. Co zna­czy „moja”? Czy to sygnał obję­cia w posia­da­nie? Czy poszu­ki­wa­nia, może nawet zakli­na­nia świa­ta, żeby móc to powie­dzieć: „moja jest ta zie­mia”.

Sam temat przy­wią­za­nia do zie­mi jest mi dość bli­ski. Nie roz­pa­tru­ję tego w kon­tek­ście patrio­ty­zmu lokal­ne­go czy w ogó­le zasa­dy powszech­nie zna­nej „zie­mia = kraj”. W poprzed­nim wywia­dzie, jesz­cze z 2010 roku, wspo­mi­na­łam o „kadrach”, któ­re jak­by samo­ist­nie rysu­ją się w moich myślach. Każ­dy jest obser­wa­to­rem, mniej lub bar­dziej bacz­nym, ale nie każ­dy jest kone­se­rem owych „kadrów”. Ja jestem. Zbie­ram w pamię­ci miej­sca, momen­ty, moty­wy, zda­rze­nia, któ­re coś we mnie wyzwo­li­ły, i w ten spo­sób pozwo­li­ły się zapa­mię­tać. To tak, jak z wido­kiem z okna: może być brzyd­ki, smut­ny, zwy­czaj­ny, ale zapa­da w pamięć poprzez czę­sto­tli­wość oglą­da­nia, poprzez przy­mus widze­nia. Moż­na nie kochać zie­mi, z któ­rej pocho­dzisz, ale ona jest „two­ja” dzię­ki pamię­ci, dzię­ki temu, że mimo­cho­dem do niej wra­casz. Z dru­giej stro­ny, moż­na widzieć dane miej­sce choć­by raz, a ono i tak sta­nie się „two­je”, bo pamię­tasz chwi­lę bycia w nim wszyst­ki­mi zmy­sła­mi, Pra­gniesz wró­cić, a jeśli nie, to masz tę pew­ność, że jeśli popa­trzy­łeś na daną zie­mię, ona już siłą rze­czy sta­je się two­ja, bo wła­śnie patrzy­łeś na nią, zano­to­wa­łeś w pamię­ci, po pro­stu byłeś.

Czy zatem – nie w kon­tek­ście patrio­ty­zmu lokal­ne­go, ale wobec tego, co wła­śnie powie­dzia­łaś – Kuy­avia-Pome­ra­nia może być Two­ją zie­mią? Odbie­ra­ną tak jak przy­wo­ła­ny przez Cie­bie widok z okna: „brzyd­ki, smut­ny, zwy­czaj­ny, ale zapa­da w pamięć”?

Oczy­wi­ście, Kuy­avia-Pome­ra­nia jest nie­wąt­pli­wie moją zie­mią. Tutaj się uro­dzi­łam, tutaj spę­dzi­łam więk­szość cza­su, stąd opa­trzy­łam się z owym „wido­kiem z okna”. To może zabrzmieć lek­ce­wa­żą­co, ale nie mam potrze­by pozna­wa­nia histo­rii moje­go regio­nu, waż­nych oso­bi­sto­ści, nie obcho­dzi mnie cała zwią­za­na z tym pod­nio­słość. To sztucz­ne, pozna­je­my fak­ty, ale nie dostrze­ga­my tego, co jest esen­cją. Nie uwa­żam, że moja zie­mia jest aku­rat brzyd­ka i smut­na, ale dla mnie już cał­kiem zwy­czaj­na. Pozna­na. Nie­mniej w tym też jest coś pięk­ne­go, że wra­casz z dru­gie­go krań­ca kra­ju „na swo­je” i pozna­jesz zapach powie­trza, ludz­kie twa­rze, two­je wnę­trze się uspo­ka­ja i według mnie ten spo­kój, to poczu­cie, że jakaś część zie­mi przy­na­le­ży do cie­bie, jest zba­wien­ne.

Pamięć może abso­lu­ty­zo­wać, kła­mać, ale rów­nież na przy­kład uświę­cać. W two­im tomi­ku zna­la­złem „świę­to mał­ża”, „Świę­to Świa­teł”, nie­mniej chciał­bym zapy­tać, co prze­są­dzi­ło o obec­no­ści „świę­ta Ēostre”?

Świę­to Ēostre, bogi­ni wio­sny, wią­że się z kul­tem zie­mi. Cykl pór roku, powta­rza­nia, nie­ustan­ne­go odra­dza­nia natu­ry to dla mnie coś nie­zwy­kłe­go. Same korze­nie świę­ta Ēostre, ten obrzą­dek, pozna­łam dzię­ki opo­wie­ści jed­nej z bli­skich mi osób, któ­ra siłę czer­pie wła­śnie z zie­mi, natu­ry. Jak wspo­mi­na­łam wcze­śniej, inspi­ra­cją dla mnie są ludzie, ich histo­rie, cza­sem naj­drob­niej­sze szcze­gó­ły, któ­re zapa­da­ją mi w pamięć. Histo­ria o Ēostre, ten pra­daw­ny i okul­ty­stycz­ny wymiar przy­na­leż­no­ści do zie­mi, pozy­ski­wa­nia ener­gii z tego, co nas ota­cza, jest dla mnie nie­zwy­kle pocią­ga­ją­cy, do tego ide­al­nie kom­po­nu­je się z moim postrze­ga­niem „zie­mi”, odda­niem jej, przy­wią­za­niem.

A jak do tego „pra­daw­ne­go i okul­ty­stycz­ne­go wymia­ru przy­na­leż­no­ści do zie­mi” odno­szą się wyko­rzy­sty­wa­ne przez Cie­bie moty­wy z reli­gii chrze­ści­jań­skiej? Wszak jest „twarz Maryi”, poja­wia się „Jezus”, nawet „Jezus Zba­wi­ciel” czy łaciń­ski frag­ment „Pozdro­wie­nia Aniel­skie­go”: „et bene­dic­tus fruc­tus ven­tris tui, Iesus”. Czy to wyni­ka z Two­jej wła­sne­go nasta­wia­nia do reli­gii, czy może po pro­stu cho­dzi o „pozy­ski­wa­nie ener­gii z tego, co nas ota­cza”?

Reli­gia sama w sobie od zawsze mnie cie­ka­wi­ła. W swo­im życiu prze­ży­łam nie­zmier­nie głę­bo­ką fascy­na­cję reli­gij­ną (chrze­ści­jań­stwo) i wspo­mi­nam to jako czas pięk­ny, ale bole­sny i smut­ny. Ogrom­nie trud­no jest wie­rzyć „dobrze”. Ja poszłam w tę stro­nę, gdzie zamiast rado­ści i pocie­sze­nia czu­łam potrze­bę bycia ide­al­ną. A to tak nie dzia­ła: czło­wiek się męczy i póź­niej cał­ko­wi­cie odwra­ca się od isto­ty reli­gii. Mimo wszyst­ko dzię­ki tam­te­mu okre­so­wi dość dobrze pozna­łam Pismo Świę­te, stąd też mogłam pozwo­lić sobie na pew­ne odno­śni­ki w moich wier­szach. I tak znaj­dzie­my odwo­ła­nia do Marii Mag­da­le­ny, prze­nie­sio­ne na grunt życia codzien­ne­go, czy wize­ru­nek sro­gie­go Jezu­sa Pan­to­kra­to­ra, któ­ry „nie pozwa­la zapa­lić” (cho­ciaż jest naszym Zba­wi­cie­lem, peł­nym wyro­zu­mia­ło­ści). W tym wypad­ku reli­gia chrze­ści­jań­ska posłu­ży­ła mi do uka­za­nia rela­cji wia­ra – czło­wiek. Widzi­my pro­stych ludzi, któ­rzy życie pod­po­rząd­ko­wu­ją zasa­dom Pisma, ojca-patriar­chę, ale też Pra­sko­wię, któ­ra po swo­je­mu, w nie­skom­pli­ko­wa­ny spo­sób zło­rze­czy naj­więk­sze­mu Panu. Zno­wu wró­cę do „kadrów”. Moje histo­rie, zawar­te w każ­dym wier­szu, to po pro­stu natu­ral­na obser­wa­cja świa­ta i wewnętrz­na potrze­ba inter­pre­ta­cji każ­dej sfe­ry życia – od wia­ry w poję­ciu abs­trak­cyj­nym po codzien­ne, zwy­kłe spra­wy.

Świe­tła­na, Misza, Pra­sko­wia, Wala. Dla­cze­go „two­ją zie­mię” zalud­ni­ły wła­śnie posta­cie z Dosto­jew­skie­go, aku­rat z tego opo­wia­da­nia, zna­ne­go głów­nie z adap­ta­cji teatral­nych, i dla­cze­go wła­śnie te?

To aku­rat dzie­ło przy­pad­ku. Dosto­jew­ski jest dla mnie nie­zwy­kłym twór­cą, mię­dzy inny­mi przez bar­dzo dobrą kre­ację posta­ci, cho­ciaż­by w nowe­li „Potul­na”. Ład­nie wymy­ślił też motyw z ukry­ty­mi w patro­ni­mi­kach czy imio­nach boha­te­rów ich indy­wi­du­al­nych cech cha­rak­te­ru. Sama w swo­ich wier­szach nie posłu­gu­ję się Dosto­jew­skim. Wala, Misza czy Pra­sko­wia to pro­ści ludzie, ukształ­to­wa­ni przez carat – spe­cy­ficz­ne, kon­ser­wa­tyw­ne, cza­sem bru­tal­ne wycho­wa­nie. Oni two­rzą „kadry”, poje­dyn­cze histo­rie, sce­ny rodza­jo­we, któ­re zda­rza­ją się napraw­dę gdzieś poza zasię­giem bez­piecz­ne­go schro­nie­nia naszych domów. Oprócz tego każ­da z posta­ci to sym­bol. Misza, do któ­re­go pisze/nawołuje Wala, to ratu­nek. Proś­ba o pomoc. To sil­ny brat, któ­ry przy­je­dzie po sio­strę, by rato­wać ją od złe­go, a co wię­cej – jest jej jedy­ną nadzie­ją. Czy on rze­czy­wi­ście w tej histo­rii ist­nie­je? Być może tak. Pisząc o ludziach pro­stych, trze­ba ska­te­go­ry­zo­wać poję­cia abs­trak­cyj­ne, jak „ratu­nek”, „lęk”, „roz­są­dek”. Tutaj ratu­nek ma na imię Misza.

A dla Cie­bie pisa­nie ozna­cza ratu­nek czy utra­pie­nie?

Ani jed­no, ani dru­gie. Pisa­nie to dla mnie przy­jem­ność. Zaczę­łam pisać w jed­nym z naj­gor­szych momen­tów w życiu, kie­dy było mi po pro­stu źle. Nie­mniej tek­sty nie były dla mnie oczysz­cze­niem, pocie­sze­niem, rekom­pen­sa­tą. Nie wiem, czym były, ale spra­wi­ły, że pomy­śla­łam, że to cał­kiem nie­źle wycho­dzi mi w życiu i że zna­la­złam dzie­dzi­nę sztu­ki, w któ­rej mogę być nie­prze­cięt­na. Od zawsze szu­ka­łam, ale albo w czymś się spóź­ni­łam, albo nie mogłam speł­nić wła­snych wyma­gań. Tutaj – mimo moje­go scep­ty­cy­zmu – zaczę­łam się sama sobie podo­bać, a to dla mnie – jako począt­ku­ją­cej poet­ki – naj­waż­niej­sze. Co z tego, że się pisze, kie­dy nie czu­je­my speł­nie­nia, że wyko­na­ło się kawał dobrej robo­ty?

Zasta­na­wiasz się cza­sem, kim była­byś, gdy­byś nie pisa­ła wier­szy?

Jak wspo­mi­na­łam wcze­śniej, od zawsze drą­ży­łam temat sztu­ki. To zami­ło­wa­nie towa­rzy­szy mi od naj­młod­szych lat, tyle że ja jestem czło­wie­kiem czy­nu – nie mogła­bym czy­sto teo­re­tycz­nie zaj­mo­wać się sztu­ką, nie two­rząc, nie będąc artyst­ką. Uwa­żam, że to sztucz­ne: roz­pra­wia­nie o czymś, co w zasa­dzie jest obce, co zna­my tyl­ko z ksią­żek, co mie­ści się w defi­ni­cjach. Sztu­kę trze­ba czuć, a żeby czuć, trze­ba uczest­ni­czyć w niej całym sobą. A że ja, oprócz pisa­nia, nie odkry­łam nigdy zado­wa­la­ją­ce­go mnie talen­tu, musia­ła­bym porzu­cić tę myśl i zająć się teo­re­ty­zo­wa­niem. I cier­pieć. Skąd­inąd: mia­ła­bym oczy­wi­ście inny plan na życie, nawet dość zaska­ku­ją­cy. Chcia­ła­bym się zająć biz­ne­sem, zarzą­dza­niem, gieł­dą, w każ­dym razie – obco­wa­niem z pie­nią­dzem. Dla­cze­go? Nie wiem, być może ze wzglę­du na pocią­ga­ją­cy mnie zawsze model self-made man: zmysł prak­tycz­ny, stra­te­gia i kre­atyw­ność.

Na zakoń­cze­nie zadam Ci to sakra­men­tal­nie zma­sa­kro­wa­ne pyta­nie: jak widzisz swo­ją „sytu­ację debiu­tant­ki”? W naj­więk­szym skró­cie: śro­do­wi­sko lite­rac­kie, kry­ty­ków, poet­ki i poetów – widzisz tam sie­bie? Patrzysz w ogó­le?

Oczy­wi­ście, że patrzę. W koń­cu po raz pierw­szy w peł­ni poja­wiam się w tym śro­do­wi­sku. Wia­do­me jest to, że pocią­ga mnie wszyst­ko, co nowe, co do tej pory było mi obce, odle­głe. O tym świe­cie nie wiem pra­wie nic, jestem zupeł­nie świe­ża, jesz­cze nie­zep­su­ta. I nie chcę się psuć, bo to nicze­go nie uła­twia. Co sądzę o lite­ra­tach? To samo, co o innych ludziach – jed­ni są praw­dzi­wi, inni to oszu­ści, któ­rzy mają zdol­ność dopra­co­wy­wa­nia ide­olo­gii do naj­zwy­klej­szej sytu­acji. Nie­mniej lite­ra­ci potra­fią lepiej swo­je ide­olo­gie sprze­dać, one są zazwy­czaj bar­dziej kolo­ro­we i ludzie się na to łapią. Mnie to tro­chę bawi, ale nie ręczę, że nie dam się nigdy na to nabrać. Po pro­stu liczę na szcze­rość, jak­kol­wiek to zabrzmi, na osąd rze­tel­ny, bez kur­tu­azji. Cie­szy mnie jed­nak sam fakt „wej­ścia” w ten świat, skąd­inąd ludzi choć tro­chę podob­nych, tro­chę lepiej rozu­mie­ją­cych, (nie)winnych cza­ro­dzie­jów.