Niech leci, kto zechce

Karol Mali­szew­ski: Szy­mo­nie, zaczy­nam od pierw­sze­go wier­sza, któ­ry trak­tu­je o cza­sie, o dotrzy­my­wa­niu ter­mi­nów, o czymś, co wisi nad gło­wą i poga­nia. Poja­wia się tu sygnał waż­ne­go wąt­ku całej książ­ki – „muszę dotrzy­mać sło­wa zmar­łej”. Na ile zmar­li mie­li wpływ na te wier­sze, a myśle­nie o nich okre­śli­ło całość wypo­wie­dzi?

Szy­mon Słom­czyń­ski: Chciał­bym powie­dzieć, Karo­lu, że oni się dla mnie nie róż­nią niczym od żywych, a nie­któ­rzy są mi nawet bliż­si: ale to by było zakli­na­nie rze­czy­wi­sto­ści (a „ona się nie daje” prze­cież). Z nimi sobie już nie poroz­ma­wiam tak jak teraz z Tobą – i to jest nie­zby­wal­na odmien­ność. Z tego rodza­ju nie­od­wra­cal­no­ścią potra­fię się mie­rzyć tyl­ko pisa­niem. Zapew­ne dla­te­go zmar­li rzu­ca­ją się w oczy – zarów­no ta, któ­rej sło­wa chciał­bym dotrzy­mać, wymie­nio­na z imie­nia i nazwi­ska kil­ka stron dalej, jak i pozo­sta­li. Pamię­ci czwor­ga z nich zade­dy­ko­wa­łem poszcze­gól­ne wier­sze. Zda­ję sobie spra­wę, że to im nijak nie pomo­że, ale pró­bo­wa­łem, ego­istycz­nie, pomóc w ten spo­sób sobie, może ich bli­skim, jeśli to prze­czy­ta­ją, może komuś inne­mu, kto kogoś stra­cił – co jest prze­cież nie­unik­nio­nym doświad­cze­niem. Liczę po cichu na poro­zu­mie­nie z czy­tel­ni­ka­mi w tej mate­rii.

Po zaj­rze­niu w głąb prze­rzut­ni widać coś jesz­cze – „muszę dotrzy­mać sło­wa zmarłej/ linii”. Róż­nie moż­na to rozu­mieć, na przy­kład na spo­sób histo­rycz­no­li­te­rac­ki. Czy ist­nie­je – Two­im zda­niem – jakaś linia poetyc­ka, z tych zmar­łych, któ­ra mogła mieć istot­ny wpływ na Cie­bie i Two­je pisa­nie?

Ten pierw­szy wiersz ma swo­je­go sprzy­mie­rzeń­ca w posta­ci ostat­nie­go, co widać, mam nadzie­ję, po tytu­łach, jeśli się je prze­czy­ta łącz­nie: Deadli­ne prze­nie­sio­ny z Mont­mar­tre lub Prze­nie­sio­ny z Mont­mar­tre deadli­ne, zależ­nie od tego, czy się zoba­czy ostat­ni przed pierw­szym, czy pierw­szy przed ostat­nim (bo w obu przy­pad­kach sąsia­du­ją­ca stro­na jest pusta). „Zmar­ła linia” to celo­wo dosłow­ne, nie­po­praw­ne tłu­ma­cze­nie sło­wa „deadli­ne”, a zara­zem okre­ślo­na „zmar­ła” (przy­ja­ciół­ka) i – jak słusz­nie podej­rze­wasz – linia poetyc­ka, wyzna­czo­na przez ini­cja­ły wyli­czo­ne na koń­cu książ­ki, w tym jeden celo­wo wyróż­nio­ny prze­rzut­nią (J. S. – czy­li Juliusz Sło­wac­ki). To wła­śnie Ty, Karo­lu, pod­czas spo­tka­nia we Wro­cła­wiu, pół­to­ra roku temu, zasu­ge­ro­wa­łeś, że to jak piszę i mówię o pisa­niu wska­zu­je na „para­dyg­mat roman­tycz­ny”. Wte­dy nie zda­wa­łem sobie z tego spra­wy, ale teraz wyda­je mi się to cel­nym, może naj­cel­niej­szym jak dotąd, cało­ścio­wym okre­śle­niem tego, co pró­bu­ję robić, zwłasz­cza w kon­tek­ście Dwu­pła­ta.

Myślisz, że jakoś wyróż­niasz się spo­śród rówie­śni­ków tym „roman­tycz­nym pokre­wień­stwem”?

Przy oka­zji nie­daw­ne­go wyda­nia anto­lo­gii Połów. Poetyc­kie debiu­ty 2013 dosta­łem do przy­go­to­wa­nia ankie­tę dla wyło­wio­nych poetów. Jed­no z pytań brzmia­ło: „Kra­siń­ski, Mic­kie­wicz, Nor­wid czy Sło­wac­ki?”. Odpo­wie­dzi były róż­ne, ale ogól­nie rzecz bio­rąc oka­za­ło się, że tych czte­rech wiesz­czów już do więk­szo­ści z ankie­to­wa­nych ośmior­ga mło­dych poetów nie prze­ma­wia; że im się koja­rzą ze szkol­ną kator­gą, że nie trak­tu­ją żad­ne­go z nich „serio”, a jeśli już kogoś to Mic­kie­wi­cza i Nor­wi­da. Sło­wac­ki chy­ba bar­dziej jest dziś zasze­re­go­wa­ny jako ten, któ­ry „nie zachwy­ca”. Do Mic­kie­wi­cza z kolei czę­ściej się ostat­nio w poezji odwo­łu­je, uzna­jąc, chy­ba nie do koń­ca zasad­nie, za nowo­cze­śniej­sze­go, mniej zwie­trza­łe­go. To mi nie­odmien­nie przy­po­mi­na pole­micz­ny wiersz Sło­wac­kie­go, zaczy­na­ją­cy się od słów „Mój Ada­mi­to, widzisz jak to trud­no”, gdzie się poja­wia fra­za „kur­wy ode­skie zmie­nia­ły w gra­fi­nie”; w wyda­niu tuż­po­wo­jen­nym te „kur­wy” zosta­ły oczy­wi­ście wykrop­ko­wa­ne. Sło­wac­ki odno­sił się do swo­jej współ­cze­sno­ści nader prze­ni­kli­wie; i część z tego co pisał, tak­że w dra­ma­tach czy zwłasz­cza w Beniow­skim dla mnie zacho­wa­ła swo­ją moc, tak­że inspi­ra­tor­ską, do dziś.

Ja się z nimi (tymi czte­re­ma) chy­ba lepiej doga­du­ję, choć oczy­wi­ście jed­no­stron­nie. To zna­czy: napraw­dę ich czy­ta­łem i nadal mogę czy­tać z zain­te­re­so­wa­niem. Na prze­strze­ni książ­ki jest jed­nak znacz­nie wię­cej nawią­zań do poetów żyją­cych – tak­że w wier­szu Deadli­ne. Mam nadzie­ję, może złud­ną, że i bez zna­jo­mo­ści tych poetyc­kich kon­tek­stów, wier­sze pozo­sta­ją zro­zu­mia­łe. Draż­ni mnie cokol­wiek aka­de­mic­ka wyż­szość z jaką się tu i ówdzie wyra­ża prze­ko­na­nie, że „zwy­kły” (a zatem nie­na­le­żą­cy do krę­gu piszą­cych wier­sze i piszą­cych o wier­szach) czy­tel­nik nie ist­nie­je; przede wszyst­kim dla­te­go, że ja takich czy­tel­ni­ków znam. Powta­rza­nie tej man­try to jest jakaś kapi­tu­la­cja, zamy­ka­nie się w jesz­cze węż­szej niż rze­czy­wi­sta niszy, świa­dec­two cał­ko­wi­tej nie­wia­ry w oddzia­ły­wa­nie poezji, nie tyle spo­łecz­ne, co choć­by zwie­lo­krot­nio­ne indy­wi­du­al­ne. Być może mniej waż­ne jest to, czy wiersz wpły­wa na pięć, pięć­set czy pięć tysię­cy osób – istot­ne, żeby tych ludzi rze­czy­wi­ście poru­szył, choć­by cał­kiem ina­czej niż auto­ra pod­czas pisa­nia.

Wspo­mnia­łeś o dodat­ko­wych kon­tek­stach zwią­za­nych z tym utwo­rem…

Ktoś może nie znać ani tomu Mariu­sza Grze­bal­skie­go W innych oko­licz­no­ściach, ani arty­ku­łu Andrze­ja Fra­nasz­ka pod tytu­łem Dla­cze­go nikt nie lubi nowej poezji? i całej zażar­tej dys­ku­sji, któ­ra po jego publi­ka­cji prze­wi­nę­ła się przez sieć, ale może mu się ta moja „blu­za z kapturem/której kie­szeń mie­ści dwie zaci­śnię­te pię­ści” sko­ja­rzyć z czym innym, bliż­szym jego doświad­cze­niu (życio­we­mu, lek­tu­ro­we­mu). Sta­ram się tak pisać, żeby to było moż­li­we do odczy­ta­nia na róż­nych pozio­mach; nie dla­te­go, że pisząc myślę o jakimś innym czy­tel­ni­ku, poza sobą, ale dla­te­go, że sam jestem, powiedz­my, ponad­prze­cięt­nie zorien­to­wa­ny w poezji współ­cze­snej, a jed­nak inspi­ru­ję się głów­nie tym wszyst­kim, co się znaj­du­je poza nią. Kie­dy wyczu­wa­łem dooko­ła zagro­że­nie woj­ną, to myśla­łem sobie, że war­to je spró­bo­wać prze­kuć na wiersz, uni­ka­jąc zara­zem zbyt natręt­nie narzu­ca­ją­cych się słów-klu­czy (dla­te­go jest mowa o „pół­wy­spie”, ale bez nazwy, choć od nazw wła­snych zasad­ni­czo nie stro­nię). Gdy czy­ta­łem o Pań­stwie Islam­skim to mi to, co się tam dzie­je, wsko­czy­ło do wier­sza i nie pozwo­li­ło się wyrzu­cić. Kie­dy sobie przy­po­mi­na­łem, że w tej chwi­li w Afry­ce ktoś zabi­ja bez­kar­nie kolej­ne­go sło­nia, to i mój boha­ter nie prze­szedł obok tego obo­jęt­nie. Podob­na posta­wa doty­czy kwe­stii mniej odle­głych, w tym „męż­czyzn, któ­rzy wie­dzą wszystko/o piwo­tal­nych cenach alpag i koman­do­sów” czy „reży­se­ra z dre­da­mi”. Dla mnie rze­czy­wi­stość na rów­ni skła­da się z tego, co prze­ży­ję bez­po­śred­nio, jak i z tego, co jest mi jedy­nie opo­wia­da­ne, o czym czy­tam, co oglą­dam. Cho­dzi mi o to, żeby się z tak rozu­mia­ną rze­czy­wi­sto­ścią, doświad­cza­ną skrom­nie, bo w nie­wiel­kim wycin­ku, za to nie­po­wta­rzal­nie – mie­rzyć na poważ­nie. Nie ozna­cza to rezy­gna­cji z iro­nii czy żar­tu. Kie­dy mówię, że trak­tu­ję pisa­nie serio, mam na myśli to, że przy­kła­dam się do nie­go naj­le­piej jak potra­fię, tak­że z sza­cun­ku dla poten­cjal­ne­go czy­tel­ni­ka – kim­kol­wiek się oka­że.

Jest jed­nak jakaś gra­ni­ca kom­pe­ten­cji czy wyczu­cia. Ten twój czy­tel­nik przy jakichś kon­tek­stach musi się zatrzy­mać, jest jakieś poznaw­cze zero i to, co wyżej. Rów­nież zży­mam się na wieść o wyklu­cze­niu „sza­re­go czy­tel­ni­ka”, ale czy przy­pad­kiem cze­goś nie mito­lo­gi­zu­je­my? Może ten ktoś został w dwu­dzie­stym wie­ku, a teraz obcu­je­my ze wspo­mnie­niem dobre­go sta­re­go pol­skie­go inte­li­gen­ta, któ­ry czy­tał tygo­dni­ki, cho­dził do teatru i inte­re­so­wał się poetyc­ki­mi nowo­ścia­mi?

Jeśli ktoś, Karo­lu, będzie czy­tać naszą roz­mo­wę, to już zna­czy, że nale­ży do ludzi poszu­ku­ją­cych, czy­li tych, któ­rzy zada­dzą sobie trud wpi­sa­nia w wyszu­ki­war­kę odpo­wied­nich fraz, pro­wa­dzą­cych do stro­ny, gdzie zosta­nie umiesz­czo­na, o ile nie są sta­ły­mi bywal­ca­mi biu­ro­wej Przy­sta­ni. Jed­nak są i tacy, któ­rzy tego poszu­ku­ją­ce­go gestu sami nie wyko­na­ją, bo w ogó­le nie uży­wa­ją inter­ne­tu albo uży­wa­ją go bier­nie (choć wyda­je się to ple­ona­zmem, to nie­któ­re por­ta­le spo­łecz­no­ścio­we para­dok­sal­nie to umoż­li­wia­ją) albo wresz­cie poezja im się fatal­nie koja­rzy; ale wier­sze prze­czy­ta­ją albo przy­naj­mniej ich posłu­cha­ją, o ile się do nich z nimi bez­po­śred­nio dotrze. Jeź­dzisz prze­cież od lat nie­ma­ło po Pol­sce, więc wiesz pew­nie lepiej ode mnie, że to potra­fi być sku­tecz­ne: prze­czy­tać, poroz­ma­wiać, zain­te­re­so­wać.

Czy ci, któ­rzy „nie śle­dzą nowo­ści” odbio­rą wier­sze tak samo jak czy­tel­ni­cy „Dwu­ty­go­dni­ka” i „Popmo­der­ny” albo pre­nu­me­ra­to­rzy „Odry” i „Twór­czo­ści”? Pew­nie nie. Nato­miast ich odbiór wca­le nie musi być płyt­szy. Kto wie, być może, na pozio­mie uczu­cio­wym, mogą reago­wać żywiej wła­śnie ci, któ­rzy czy­ta­li dotąd kil­ka tomi­ków w życiu, a na co dzień oglą­da­ją seria­le? Wie­rzę, że pra­ca u pod­staw – podej­mo­wa­na przez nauczy­cie­li, szkol­nych i aka­de­mic­kich czy też przez roz­ma­itych ani­ma­to­rów kul­tu­ry w miej­sco­wo­ściach odle­głych od wiel­kich ośrod­ków, może przy­nieść nie­by­wa­łe efek­ty. Pomoc auto­rów tu może wie­le wnieść, zwłasz­cza auto­rów wier­szy, któ­re, gło­śno czy­ta­ne, bywa­ją czymś w rodza­ju „kon­cer­tów na żywo” wzglę­dem „pły­ty stu­dyj­nej”, jaką jest książ­ka. Mówi­łem to po wyda­niu debiu­tu i mam zamiar do znu­że­nia powta­rzać: każ­dy nowy czy­tel­nik to małe zwy­cię­stwo. A jak te wier­sze przyj­mie, co w nich dla sie­bie znaj­dzie – to już nie moja rzecz; ma peł­ne pra­wo, żeby je pojąć choć­by na opak.

Czyż­by więc coś się ruszy­ło, w tym mara­zmie drgnę­ło? Ty napraw­dę widzisz jakieś oży­wie­nie?

Kie­dy obser­wu­ję roz­ma­ite nowe ini­cja­ty­wy, festi­wa­le, pisma – to mi się zda­je, że coś się ruszy­ło, że coraz wię­cej osób sta­ra się zain­te­re­so­wa­nie wier­sza­mi (czy też, sze­rzej spra­wę ujmu­jąc, ambit­niej­szą lite­ra­tu­rą) pod­trzy­my­wać, wspól­nie, ponad podzia­ła­mi – tak­że poprzez dzia­ła­nia w sie­ci, któ­re będą, jak się wyda­je, tyl­ko zyski­wać na sku­tecz­no­ści. Jak się to wszyst­ko pod­li­czy, to śmiem wąt­pić, czy zasięg poezji dziś jest napraw­dę mniej­szy niż w cza­sach, kie­dy się nią inte­re­so­wa­li wyłącz­nie wspo­mnia­ni przez Cie­bie pol­scy inte­li­gen­ci, któ­rzy, jak sądzę, nadal ist­nie­ją, tyl­ko może są mniej dostrze­gal­ni jako gru­pa, bo prze­ka­zy rekla­mo­we (to zna­czy: zachę­ca­ją­ce do kon­sump­cji, raczej nie kul­tu­ry), poli­tycz­ne i to całe, potrzeb­ne, ale na dłuż­szą metę nie wiem dokąd pro­wa­dzą­ce dow­cip­ko­wa­nie (beka z beki z beki, mem za memem) jest łatwiej przyj­mo­wa­ne, lepiej sły­szal­ne.

To takie swo­bod­ne dywa­ga­cje, bo, o ile mi wia­do­mo, nikt na ten temat nie pro­wa­dził zna­czą­cych badań. Pew­nie się nie opła­ca­ją; nie moż­na za nie otrzy­mać zbyt wie­lu, tak bar­dzo pożą­da­nych do gran­tów i sty­pen­diów, mini­ste­rial­nych punk­tów. Moja intu­icja jest jed­nak nastę­pu­ją­ca: roz­ma­itych ini­cja­tyw pro­mu­ją­cych poezję jest tak dużo, a nowo wyda­wa­nych ksią­żek z wier­sza­mi tak wie­le i ludzie na tyle się prze­nie­śli z czy­ta­niem do sie­ci, że niskie nakła­dy poszcze­gól­nych tomi­ków nie odzwier­cie­dla­ją rze­czy­wi­ste­go sta­nu rze­czy. Poza tym w takim mie­ście jak Kra­ków rów­no­le­gle, każ­de­go wie­czo­ru, odby­wa się cza­sem i kil­ka­na­ście róż­nych wyda­rzeń kul­tu­ral­nych; a jed­nak jakaś część ludzi wybie­ra poezję. War­to ich nie zawo­dzić, sta­rać się jak naj­le­piej przy­go­to­wy­wać do spo­tkań, nie obra­żać się na nich, że nie czy­ta­ją, nawet nie pytać dla­cze­go (zostaw­my to bada­czom) – tyl­ko pró­bo­wać prze­ko­nać, że to im może być potrzeb­ne.

Z naszych roz­mów mailo­wych wiem, że prze­łom w roz­wo­ju ludz­kim i pisar­skim nastą­pił w roku 2012. Od tego cza­su nie opusz­cza Cię „twór­czy szał”, pisze się naraz wie­le rze­czy, a Ty masz świa­do­mość swe­go gło­su i tego, co i jak chcesz powie­dzieć. Dla­cze­go 2012? Co się wte­dy wyda­rzy­ło? A może nie ma jasnych odpo­wie­dzi na tajem­ni­ce psy­cho­lo­gii twór­czo­ści?

Jasnych nie ma, ale może przyj­miesz ciem­ną odpo­wiedź: w lip­cu 2012 roku zmarł Tomasz Puł­ka. Oczy­wi­ście były też inne oko­licz­no­ści, ale tę bym wska­zał jako decy­du­ją­cą, choć zda­ję sobie spra­wę z upior­no­ści takie­go posta­wie­nia spra­wy i z moż­li­wej kon­tro­wer­syj­no­ści wier­sza Wyprze­dza­nie, poświę­co­ne­go jego pamię­ci. Puł­ka, któ­re­go zresz­tą nie zna­łem oso­bi­ście, był moim rówie­śni­kiem i mając dwa­dzie­ścia czte­ry lata wydał kil­ka waż­nych ksią­żek, że o innych, roz­sia­nych po sie­ci tek­stach, nie wspo­mnę, choć war­to i do nich wra­cać. Zda­łem sobie spra­wę z tego, że jeśli teraz nie zaj­mę się pisa­niem „na serio”, to może już nie będę miał oka­zji. Tym­cza­sem już znacz­nie wcze­śniej byłem prze­ko­na­ny, że tyl­ko uję­cie cze­goś lite­rac­ko pozwo­li mi się wła­ści­wie sko­mu­ni­ko­wać ze świa­tem: że wszyst­kie inne rodza­je komu­ni­ka­cji są mi umiar­ko­wa­nie dostęp­ne z uwa­gi na zupeł­ny brak umie­jęt­no­ści albo pozo­sta­wia­ją wra­że­nie ulot­no­ści, nie­pew­no­ści, bra­ku prze­my­śle­nia; jak­by for­ma lite­rac­ka (nie­ko­niecz­nie wiersz) pozwa­la­ła mi upo­rząd­ko­wać to, co chcę powie­dzieć. Rów­no­le­gle, może pół­to­ra roku wcze­śniej, napi­sa­łem kil­ka wier­szy for­mal­nie odmien­nych od dotych­cza­so­wych. One już zna­la­zły się w Nad­jeż­dża. W 2012 roku wszyst­ko jed­nak przy­spie­szy­ło i – jak dotąd – nie zwal­nia. Nie nazwał­bym tego jed­nak, z dzi­siej­szej per­spek­ty­wy, twór­czym sza­łem, prę­dzej aktyw­no­ścią bez dłuż­szych przerw. Owszem, zda­rza mi się mieć tak zwa­ny flow, ale – korzy­sta­jąc z oka­zji – chciał­bym zde­men­to­wać plot­ki o tym, że „potra­fię napi­sać kil­ka, a nawet kil­ka­na­ście wier­sze dzien­nie” (tak napi­sa­no o mnie jakiś czas temu w pew­nym cza­so­pi­śmie, przy­ta­cza­jąc moją rze­ko­mą wypo­wiedź). Mam róż­ne pomy­sły, więc jeśli one są wier­szo­wa­ne, to je sobie „nucę” – powta­rzam na głos – albo notu­ję, w tele­fo­nie i w kom­pu­te­rze, bo nie­mal nigdy ręcz­nie. Zosta­je z tego wszyst­kie­go śred­nio kil­ka wier­szy mie­sięcz­nie, a bywa i tak, że nic. Kie­dy się oka­zy­wa­ło, że było ich w danym mie­sią­cu, nie dniu, kil­ka­na­ście, to poło­wa z nich lądo­wa­ła w koszu, a jesz­cze mniej osta­tecz­nie tra­fia­ło, po zmia­nach, do tej lub poprzed­niej książ­ki. Póź­niej sobie mil­cza­łem, poetyc­ko, przez ład­nych parę tygo­dni.

Fascy­nu­je mnie ten moment w roz­wo­ju poety, kie­dy to „coś” pozwa­la mu sta­nąć obok debiu­tu i patrzeć z dystan­su na przej­ście od pierw­szej do dru­giej książ­ki. Nie­któ­rzy na zawsze zosta­ją gdzieś na począt­ku, nigdy tak napraw­dę tego dru­gie­go kro­ku nie robiąc. U Cie­bie to przej­ście wyda­je się płyn­ne, wręcz natu­ral­ne, dyna­micz­ne.

Cią­gle się wzbra­niam przed tym „poetą”, wyda­je mi się nad­mier­nie ety­kie­tu­ją­cy. Wolę okre­śle­nie „piszę wier­sze”. To miłe, że tak to postrze­gasz. Nie wiem jesz­cze, jak moż­na z zewnątrz okre­ślić rela­cję mię­dzy pierw­szą a dru­gą książ­ką; choć chęt­nie bym się dowie­dział wię­cej, w szcze­gól­no­ści od Cie­bie. Mógł­byś to roz­wi­nąć?

Nie­raz debiu­tant pisze coś na prze­kór, jak­by pole­mi­zu­jąc z pierw­szą książ­ką, z kolei zda­rza się, że usi­łu­je kon­ty­nu­ować. Czy posta­wi­łeś na świa­do­me zerwa­nie, zaprze­cze­nie? A może to jesz­cze jakoś ina­czej się ukła­da­ło?

Dwu­płat zaczą­łem pisać, kie­dy jesz­cze nie wie­dzia­łem, czy Nad­jeż­dża w ogó­le zosta­nie wyda­ne. Chcia­łem, żeby dru­ga książ­ka wyra­ża­ła co inne­go, innym tonem, w innych reje­strach: oczy­wi­ście w zamie­rze­niu to nie­po­sia­da­ją­ce jesz­cze tytu­łu coś mia­ło tak­że być „lep­sze”, choć nie mnie oce­niać, na ile się to uda­ło. Pier­wot­na, kadłu­bo­wa wer­sja była goto­wa już na pre­mie­rę Nad­jeż­dża, a potem jesz­cze wie­lo­krot­nie się zmie­nia­ła. Na pew­no wolę szu­ka­nie nowych roz­wią­zań od bez­po­śred­niej kon­ty­nu­acji. Sta­ram się w mia­rę moż­li­wo­ści szu­kać takich spo­so­bów wyra­ża­nia myśli wier­szem, któ­re nie będą powie­le­niem uży­wa­nych prze­ze mnie wcze­śniej. Być może roz­sąd­niej – to zna­czy: mniej wycień­cza­ją­co – jest zna­leźć sobie jed­ną „meto­dę” i ją dosko­na­lić, zmie­rza­jąc ku coraz bar­dziej odręb­nej, roz­po­zna­wal­nej dyk­cji, ale to wyda­je mi się pój­ściem na łatwi­znę, zawę­ża­niem pale­ty.

Z upo­rem wra­cam do pierw­sze­go tek­stu. W nim są zapo­wie­dzi okre­śla­ją­ce kom­po­zy­cję i styl. A może nawet ton, melo­dię i coś jesz­cze. W nim mówi się o tym, że będzie „ostroż­nie, aku­stycz­nie”. I przez jakiś czas te domi­nan­ty wystę­pu­ją, lecz po to tyl­ko, żeby w jakimś miej­scu moż­na je było znieść czy pogrą­żyć. Rozu­miem, że książ­ka poetyc­ka ma zaska­ki­wać, a jej linie klu­czyć, a nawet wyklu­czać się. Na ile to wszyst­ko jest świa­do­me? Jak sam nad tym pra­cu­jesz?

Nie umiał­bym tego tak zgrab­nie ująć, ale wła­śnie o to mi cho­dzi­ło. Efekt był jak naj­bar­dziej zamie­rzo­ny, więc cie­szą mnie Two­je wra­że­nia. Książ­ka jest świa­do­mie taka a nie inna, przy­naj­mniej jeśli cho­dzi o wybra­nie i uło­że­nie wier­szy (choć oczy­wi­ście moż­li­wo­ści jest mnó­stwo, mate­ma­tycz­nie na to patrząc, a osta­tecz­nie na coś trze­ba się zde­cy­do­wać), bo co do kil­ku poszcze­gól­nych, sam nie wiem, od cze­go się zaczę­ły i dla­cze­go wła­śnie tak się koń­czą. Wiesz zapew­ne jak to jest – piszesz wiersz, masz jakiś zamiar, coś chcesz powie­dzieć i nagle sło­wa skrę­ca­ją w cał­kiem inną stro­nę, wymy­ka­ją się, a po paru tygo­dniach oka­zu­je się, że nale­ża­ło im na to pozwo­lić. Choć u mnie to nie są czę­ste sytu­acje, sta­ram się nad wier­szem pano­wać, ale nawet na wła­sny uży­tek nie zawsze pod­jął­bym się wyja­śnia­nia każ­de­go z nich. Nad Dwu­pła­tem pra­co­wa­łem, wbrew pozo­rom, dłu­go. Choć wier­sze powsta­wa­ły w cią­gu dwóch lat (już nawet sły­sza­łem, nie dalej jak wczo­raj, że to „szyb­ko”), pli­ki z poje­dyn­czy­mi tek­sta­mi, a od pew­ne­go momen­tu „podwój­ny­mi”, a tak­że z róż­ny­mi wer­sja­mi cało­ści mia­łem w tym cza­sie wła­ści­wie bez prze­rwy otwar­te, na kom­pu­te­rze albo w gło­wie; cią­gle coś zmie­nia­łem: w ukła­dzie, w kolej­no­ści, w samych wer­sach. Napraw­dę spo­ro, tak­że z uwa­gi na tę śmier­tel­ną czy też śmier­cio­no­śną tema­ty­kę, mnie to kosz­to­wa­ło, ale myślę, że tak musia­ło być. Trze­ba z sie­bie i tego, co się na róż­ne spo­so­by doświad­cza, wyszar­pać w danym cza­sie, ile się tyl­ko da.

Wyszar­pać w danym cza­sie, ile się tyl­ko da… To brzmi jak hasło, nazwa taj­nej (a może wca­le nie) egzy­sten­cjal­nej misji.

Jaw­nej, ale nie egzy­sten­cjal­nej: raczej misji kami­ka­dze; ale może nie odla­tuj­my tak wyso­ko, bo kie­dy to powtó­rzy­łeś, to się zaczą­łem śmiać sam z sie­bie. Co zresz­tą sobie nie­rzad­ko zale­cam, jako prze­ciw­wa­gę dla powa­gi i nad­mier­ne­go prze­ję­cia się rolą – i w życiu, i w pisa­niu.

Dwu­pła­to­wość, dwu­to­ro­wość, parzy­stość… Czy­tel­nik od razu wyła­pu­je kon­cept parzy­ście wystę­pu­ją­cych tek­stów, doga­du­ją­cych (obga­du­ją­cych) się – w roz­mo­wie, zwar­ciu, syn­te­zie. A co w takim razie powiesz o tych nie­licz­nych poje­dyn­czych? Jaką rolę im przy­pi­sa­łeś?

Każ­dy wiersz ma odpo­wied­nik, sąsia­du­ją­cy z nim, tak żeby po otwar­ciu książ­ki było je widać jed­no­cze­śnie. Wyjąt­ka­mi są: pierw­szy i ostat­ni (ale one z kolei też two­rzą parę, o czym wspo­mi­na­łem wcze­śniej) oraz dwa dwu­stron­ne (Wtór­nik i Wyspy Non­sen­su), a zara­zem dwu­czę­ścio­we. Oczy­wi­ście nie­któ­re pary są ze sobą zwią­za­ne bar­dzo ści­śle, nie­ro­ze­rwal­nie – przy­naj­mniej dla mnie (przy­kła­do­wo: Lalkarstwo/Modelarstwo, Dziczyzna/Juan Bel­mon­te, Dron/Żelazna logi­ka), a inne luź­niej (choć­by Nie­win­ne czarodziejki/Szerokie pla­ny) – stąd może bie­rze się wra­że­nie „poje­dyn­czo­ści” nie­któ­rych.

Nie­sły­cha­ne to tro­chę dla mnie… Podzi­wiam. Mówię o tym zra­cjo­na­li­zo­wa­nym, nie­mal rze­mieśl­ni­czym prze­bie­gu pro­ce­su twór­cze­go. Jak wyglą­da­ło pisa­nie wtór­ni­ka, bra­ta bliź­nia­ka? Zaglą­da­łeś w oczy pier­wo­wzo­ro­wi i toczy­łeś coś na kształt roz­mo­wy?

Róż­nie. Żeby ci odpo­wie­dzieć się­gną­łem do poprzed­nich, robo­czych wer­sji tomi­ku. Z pierw­szej oca­la­ło zresz­tą zale­d­wie kil­ka wier­szy, bo kla­wisz „dele­te” jest dla mnie waż­nym kla­wi­szem, waż­niej­szym niż „enter”. Oka­za­ło się, że nie­któ­re powsta­wa­ły od razu para­mi, nawet zanim poja­wił się zamysł, żeby tak było w całej książ­ce (Teoria/Praktyka czy Trójkąt/Czworokąt i Pięciokąt/Koło). Cza­sem pró­bo­wa­łem przed­sta­wić to samo na dwa rady­kal­nie róż­ne spo­so­by (Dziczyzna/Juan Bel­mon­te) i potem uzna­wa­łem oba za rów­no­upraw­nio­ne. Inne kil­ka mie­się­cy cze­ka­ły na swo­je rodzeń­stwo, czę­sto z nimi skłó­co­ne (Format/Kod bez buga albo Wigilia/Wielkanoc) i to wła­śnie wsku­tek chę­ci pod­ję­cia ręka­wi­cy, wyra­że­nia jed­nym tek­stem sprze­ci­wu wobec dru­gie­go. Od pew­ne­go momen­tu natu­ral­nie zaczę­ło mi to ukła­dać w pary i dłuż­sze sekwen­cje. Dla­cze­go wła­ści­wie przyj­mo­wać, że to poje­dyn­czy wiersz ma być pod­sta­wo­wą jed­nost­ką orga­ni­za­cyj­ną poezji (tutaj mru­gam okiem), a nie dwa wier­sze, sko­ro się je widzi potem jed­no­cze­śnie, obok sie­bie w książ­ce?

Pro­blem kon­struk­cyj­ny pole­gał na tym, że jeśli coś mi się prze­sta­wa­ło podo­bać, czy paso­wać do kon­cep­cji – to musia­łem usu­nąć oba wier­sze z pary, bo wyrzu­ca­jąc jeden, musiał­bym dopi­sać inny. Kil­ka­krot­nie to się uda­ło, ale ponie­waż nie lubię pisać na zawo­ła­nie, więc nie­wiel­ką część poje­dyn­czych tek­stów połą­czy­łem w mniej oczy­wi­sty spo­sób. Z kil­ku­na­stu osta­tecz­nie zre­zy­gno­wa­łem – na to miej­sce wsko­czy­ło kil­ka innych par, nowo­pow­sta­łych. Trud­no o tym opo­wie­dzieć cało­ścio­wo, bo to były dwa lata inten­syw­nej pra­cy (nad wier­sza­mi i nad sobą), któ­rej się nie dało racjo­nal­nie ani pre­cy­zyj­nie zapla­no­wać, jako że to co zna­la­zło się w wier­szach, zależ­ne było od tego co się dzia­ło poza nimi. Przy­kła­do­wo: latem byłem na kil­ku meczach żuż­lo­wych. Coś mi przy­szło na myśl na try­bu­nach, zaczą­łem noto­wać na odwro­cie pro­gra­mu, powta­rzać sobie na głos wra­ca­jąc – i mia­ła być para wier­szy, ale wyszedł z tego tyl­ko jeden (Bonus); zesta­wio­ny następ­nie z Nie­mal koniec, nie­mal bom­ba. Albo Wolne/Zajęte. Zamiast Zaję­tych był inny wiersz, lip­co­wy, któ­ry w lutym mi się nagle wydał sen­ty­men­tal­ny i zbęd­ny (a Wol­ne z kolei wciąż mi było potrzeb­ne) – i nagle mi przy­szły te Zaję­te, ni stąd, ni zowąd; i przy­lgnę­ły do Wol­ne­go. Nie pozwa­la­łem sobie nie pisać o tym, o czym myśla­łem zbyt dłu­go, co mi nie dawa­ło spo­ko­ju – więc w koń­cu to ujmo­wa­łem, nie­kie­dy w kil­ku odmia­nach. Wykre­śla­łem, wsta­wia­łem, popra­wia­łem, ale już w ramach, wpraw­dzie zmie­nia­ją­cej się, ale dla mnie coraz przej­rzyst­szej kon­cep­cji książ­ki. Jeśli to był zra­cjo­na­li­zo­wa­ny i rze­mieśl­ni­czy pro­ces, to jedy­nie do pew­ne­go stop­nia. Raczej po pro­stu żyłem (z) tymi wier­sza­mi przez dwa lata, co wie każ­dy, kto mnie dobrze zna.

Moje pierw­sze naiw­ne czy­ta­nie sku­pi­ło się na emo­cjach, deta­lach sła­bo­ści i kru­cho­ści. W towa­rzy­stwie na pew­nym pozio­mie o melan­cho­lii się nie mówi, chciał­bym jed­nak spró­bo­wać iść tym tro­pem… Moc­niej­sze wię­zi tyl­ko z umar­ły­mi, istot­ne roz­mo­wy toczo­ne wła­śnie z nimi. Tak jak­by odcho­dząc, zabra­li praw­dzi­we życie, a Ty opi­su­jesz już tyl­ko to „poza­gro­bo­we”. Boha­ter w pośpie­chu, w dro­dze, zdaw­ko­wy seks, tro­chę przy­pad­ko­wych przy­jem­no­ści, ser­decz­ne roz­mo­wy z samo­cho­dem zastę­pu­ją­cym uko­cha­ną – i tyle. Nie chcę zadać pyta­nia, raczej chcę podzie­lić się współ­od­czu­wa­niem pust­ki, samot­no­ści.

Myślę, że w tym spo­tka­niu w ukła­dzie wiersz-czy­tel­nik cho­dzi wła­śnie o jakiś rodzaj współ­od­czu­wa­nia, choć w tym kon­tek­ście trud­no mi odpo­wie­dzieć, że się z Two­je­go współ­od­czu­wa­nia cie­szę. Moż­na to tak odczy­tać, że mój boha­ter rze­czy­wi­ście źle koń­czy, choć wyda­je mi się, że to nie jest tak, że samo­chód mu zawsze zastę­pu­je uko­cha­ną i że się cią­gle dokądś spie­szy. A we Wtór­ni­ku na przy­kład albo w Studiu/Obiektywie?

Nie wiem jak inni na to spoj­rzą szcze­gó­ło­wo, ale mnie się zda­je, że się czę­ściej zatrzy­mu­je niż boha­te­ro­wie pierw­szej książ­ki, bo w Dwu­pła­cie, w prze­ci­wień­stwie do Nad­jeż­dża, jest zasad­ni­czo jeden boha­ter, jeden głos, choć cza­sem opi­sy­wa­ny w trze­ciej oso­bie (co też się wyja­śnia) – i ten głos jest bar­dziej oszczęd­ny, bar­dziej cedzi sło­wa; takie przy­naj­mniej odno­szę wra­że­nie, kie­dy pró­bu­ję na to spoj­rzeć z zewnątrz. Poza tym: boha­ter boha­te­rem, ale ja piszę dalej (wier­szem i pro­zą, choć­by w tej chwi­li) – zoba­czy­my, co z tego wyj­dzie.

Co do poza­gro­bo­wo­ści: „Rze­czy­wi­stość jest świętem/zmarłych i odle­głym mia­stem”. Zresz­tą nie cho­dzi prze­cież tyl­ko o zmar­łych ludzi, są też zwie­rzę­ta: sło­nie, labra­dor, zając. Nie wie­rzę w naiw­ność Two­jej lek­tu­ry, więc naj­wi­docz­niej melan­cho­lia jest w Dwu­pła­cie wyraź­nie obec­na, a towa­rzy­stwo, któ­re o niej oba­wia się wspo­mi­nać, to towa­rzy­stwo, oba­wiam się, nie­szcze­re czy wręcz tchórz­li­wie się do niej nie­przy­zna­ją­ce. Ja sam się z kolei nie­co prze­stra­szy­łem wnio­sków jakie mogą pły­nąć z lek­tu­ry osta­tecz­nej wer­sji tego tomi­ku, a z dru­giej stro­ny, kie­dy czy­tam wier­sze na głos, na spo­tka­niach, to widzę po żywych reak­cjach ludzi, że nie jest z tym boha­te­rem tak wyłącz­nie tra­gicz­nie, jak­by się mogło z pozo­ru zda­wać. Zna­jo­mi wciąż mnie pyta­ją raczej „co sły­chać?”, a nie „kie­dy pogrzeb?”.

Nie utoż­sa­miam boha­te­ra dosłow­nie z Tobą, to raczej fan­tom napeł­nio­ny pneu­mą, któ­ra bie­rze się (uprasz­cza­jąc) z mie­szan­ki roz­wią­zań for­mal­nych i pew­nej por­cji ducha. Jego melan­cho­lia nie­ko­niecz­nie musi być Two­ją. Możesz ją zmy­ślać bądź zręcz­nie sobie wyobra­żać. Moim zda­niem, jesteś mistrzem pew­nych pro­jek­cji (sean­sów) psy­chicz­nych, z któ­ry­mi utoż­sa­mić się może wie­lu; więc nie zapy­tam Cię o pogrzeb, a raczej o to, co zamie­rzasz z nim robić, jak dalej będziesz kształ­to­wał pro­jekt roz­wo­ju tego czło­wiecz­ka, jak go będziesz pro­wa­dził. Co mu jesz­cze posta­wisz na dro­dze, jak roze­grasz jego poraż­kę albo wzlot, jego nadzie­ję…

Nie wiem czy to będzie ten sam czło­wie­czek – w kolej­nych książ­kach, o ile mi dane będzie je napi­sać, o ile będę mógł się nimi podzie­lić. Piszę coś już od pew­ne­go cza­su, zno­wu w zamie­rze­niu „inne­go”, ale nie wiem jesz­cze w któ­rą stro­nę to pój­dzie, przy­naj­mniej jeśli idzie o poezję. Może dla­te­go, że mimo tych „pro­jek­cji” (kre­acji?) to jed­nak, w dużej mie­rze, mój wła­sny, może istot­nie nie­we­so­ły, namysł nad rze­czy­wi­sto­ścią. Melan­cho­lia jest wpraw­dzie prze­fil­tro­wa­na lite­rac­ko, nada­na boha­te­ro­wi, spię­ta w wer­sy, ale (że pozwo­lę sobie na takie ryzy­kow­ne okre­śle­nie) praw­dzi­wa, czy­li bar­dziej prze­ży­ta niż wyobra­żo­na. Nie chciał­bym, żeby moi przy­szli boha­te­ro­wie byli rów­nie melan­cho­lij­ni, a jeśli już, to wolał­bym ich przed­sta­wiać ina­czej niż w Dwu­pła­cie, poszu­kać dla nich odmien­nej melo­dii, może szyb­szej, skocz­niej­szej? Może jesz­cze cich­szej, bar­dziej mini­ma­li­stycz­nej? Kolo­ry też chęt­nie bym zmie­nił, powró­cił do jaskraw­szych. Albo prze­ciw­nie, wypró­bo­wał jesz­cze bar­dziej paste­lo­we. Jak się nie­trud­no domy­ślić, znów są to dwie, rywa­li­zu­ją­ce ze sobą kon­cep­cje. Nie­ła­two mi o nich opo­wie­dzieć ina­czej niż wier­sza­mi, któ­rych w prze­wa­ża­ją­cej więk­szo­ści jesz­cze nie napi­sa­łem, więc może wró­cę, nawią­zu­jąc do wzlo­tów i nadziei, do tej książ­ki, do tego jak wyglą­da, zanim się ją otwo­rzy.

A jakie świa­tło na tytuł tomu rzu­ca jego okład­ka? Czy w ogó­le rzu­ca?

W tytu­le nie cho­dzi­ło mi tyl­ko o to, że pod­kre­śla „dwu­pła­to­wość”, „paro­wa­nie się” wier­szy, a w zesta­wie­niu ze sło­niem na okład­ce (któ­rą sam wymy­śli­łem, a Woj­tek Świer­dzew­ski pięk­nie i facho­wo wyko­nał) zawie­sze­nie mię­dzy życiem a śmier­cią, na modłę kota Schrödin­ge­ra. To tak­że wyraz zwąt­pie­nia. Spójrz na samo­lot z pierw­szej woj­ny świa­to­wej – drew­nia­ny, nie­po­zor­ny: czy to wyglą­da na coś, cze­mu moż­na zaufać, że się nie roz­le­ci zaraz po star­cie? Nie ina­czej było z moim dru­gim tomi­kiem, zwłasz­cza dopó­ki pozo­sta­wał w fazie pro­jek­tu: zazwy­czaj, pisząc go, nie wie­rzy­łem w to, że ten Dwu­płat będzie zdol­ny do wznie­sie­nia się w powie­trze: może dla­te­go pra­co­wa­łem nad wier­sza­mi tak dużo i – co teraz, z kil­ku­ty­go­dnio­we­go dystan­su, widzę coraz wyraź­niej – obse­syj­nie. Sąsia­du­ją­cy z tytu­ło­wym wiersz, Dru­gi krąg, miał, jesz­cze rok temu, dać nazwę cało­ści, ozna­cza­ją­cą, obok oczy­wi­stych sko­ja­rzeń (lite­rac­kich i lot­ni­czych), tak­że „dru­gi krąg” moich wier­szy. Zde­cy­do­wa­łem się jed­nak na Dwu­płat – i mogę mieć tyl­ko nadzie­ję, że ktoś, kto do nie­go wsią­dzie, pole­ci dokądś z moim boha­te­rem – i że jed­nak, mimo wszyst­ko, gdzieś im się uda razem wylą­do­wać. Kie­dy prze­czy­ta­łem w liście od zna­jo­mej, któ­rej się nie­szcze­gól­nie podo­ba­ło Nad­jeż­dża, że Dwu­płat „zosta­wia wie­le powie­trza” – ode­tchną­łem z ulgą, bo to chy­ba zna­czy, że machi­na może dzia­łać, że się da tym lite­rac­kim aero­pla­nem latać; więc niech leci, kto zechce, a ja spró­bu­ję się wybrać w kolej­ną podróż, z tym samym boha­te­rem  albo – co bar­dziej praw­do­po­dob­ne – bez nie­go.

Ta roz­mo­wa mogła­by jesz­cze trwać, ale zda­je się, że rze­czy­wi­stość przy­wo­łu­je nas do porząd­ku. Dzię­ku­ję, Szy­mo­nie, że potra­fi­łeś się tak otwo­rzyć.

Ja z kolei jestem Ci wdzięcz­ny, Karo­lu, za pod­po­wie­dze­nie „roman­tycz­ne­go tro­pu” pół­to­ra roku temu. To mnie, mię­dzy inny­mi, do Dwu­pła­ta w jego osta­tecz­nej for­mie, a zatem i do naszej dzi­siej­szej wymia­ny myśli, dopro­wa­dzi­ło. Nie­wy­klu­czo­ne, że mój boha­ter by tej tezie zaprze­czył, bo ma skłon­ność do upar­te­go nie­zga­dza­nia się ze mną; ale on, na szczę­ście, nie ma tu pra­wa gło­su, a mi pozo­sta­je podzię­ko­wać Ci rów­nież za tę roz­mo­wę.