O poezji wchodzącej w kontakt z energią życia…

Karol Mali­szew­ski: Moje pierw­sze spo­tka­nie ze sło­weń­ską poezją zawdzię­czam Pani, a kon­kret­nie wybo­ro­wi wier­szy Toma­ža Šala­mu­na z roku bodaj 1979, ale wię­cej dowie­dzia­łem się o histo­rii tej poezji i o innych twór­cach z anto­lo­gii Sre­bro i mech [1] z 1995 roku. Czy w niej po raz pierw­szy przed­sta­wia­ła Pani naj­wy­bit­niej­szych poetów ze Sło­we­nii, czy też były jakieś wcze­śniej­sze nie­zna­ne mi pró­by ich pre­zen­ta­cji?

Kata­ri­na Šala­mun-Bie­drzyc­ka: Naj­wy­bit­niej­szych poetów ze Sło­we­nii pró­bo­wa­łam przed­sta­wiać w Pol­sce od  roku 1966, kie­dy obję­łam lek­to­rat języ­ka sło­weń­skie­go na UJ. Naj­pierw na wie­czo­rach lite­rac­kich tam­że, potem w cza­so­pi­smach. Tomaž Šala­mun uka­zał się w „Życiu Lite­rac­kim” już w roku 1968 i tak samo Koc­bek w „Twór­czo­ści”, Str­ni­ša, któ­re­go póź­niej wyda­łam jako wybór książ­ko­wy, w roku 1969, a w następ­nych latach zja­wia­ły się całe blo­ki sło­weń­skich poetów, na przy­kład w „FA-arcie”, „Kre­sach” czy w „Fra­zie”, a w „Kwar­tal­ni­ku Arty­stycz­nym” wręcz jako Mała anto­lo­gia poezji sło­weń­skiej. Coraz obszer­niej­sze blo­ki były też w „Stu­dium”, „Cza­sie Kul­tu­ry” czy „Odrze”, zresz­tą wykaz tych prze­kła­dów moż­na zna­leźć w Chro­no­lo­gicz­nym wyka­zie publi­ka­cji  w mojej książ­ce Wśród sło­weń­skich i pol­skich auto­rów (Kra­ków 2018), gdzie są oczy­wi­ście wymie­nio­ne też czte­ry książ­ki Toma­ža Šala­mu­na, po dwie książ­ki Ale­ša Debel­ja­ka i Uro­ša Zupa­na, oraz tomi­ki Pri­mo­ža Čučni­ka, Petra Semo­li­ča, Mety Kušar i już wspo­mnia­ne­go Gre­go­ra Str­ni­šy. Do dru­ku mam przy­go­to­wa­ny jesz­cze wybór wier­szy Fran­ce Pre­še­re­na i Mila­na Jesi­ha.

We wspo­mnia­nej anto­lo­gii zwró­ci­ły moją uwa­gę wier­sze Oto­na Župa­nči­ča. Pośród sło­weń­skich moder­ni­stów jego głos wyda­wał się naj­moc­niej­szy. A jak Pani widzi jego miej­sce i rolę? 

Župa­nčič był sil­ną oso­bo­wo­ścią, jego wier­sze (oczy­wi­ście nie wszyst­kie) do dziś ema­nu­ją ener­gią poetyc­ką i dla­te­go jest coraz mniej waż­ne, do jakiej for­ma­cji moż­na było­by go zali­czyć. W Posło­wiu wpraw­dzie umiesz­czam go w cza­sie, ale tyl­ko dla­te­go, żeby go moż­na było ujrzeć też jako czło­wie­ka, prze­cho­dzą­ce­go przez róż­ne fazy swo­je­go życia, co powo­do­wa­ło, że jego wier­sze w róż­nych okre­sach po pro­stu wyra­ża­ły róż­ne odczu­cie świa­ta. Ale naj­waż­niej­sze jest to, że dane mu było wier­sze nie tyl­ko pisać, ale w akcie twór­czym wejść w kon­takt z ener­gią życio­wą i zatrzy­mać ją w for­mie dla niej jedy­nie moż­li­wych słów.

Przy­znam, że tro­chę draż­ni mnie tytuł wybo­ru ‒ Kie­lich upo­je­nia ‒ ponie­waż bar­dzo świa­do­mie i wręcz auto­iro­nicz­nie nawią­zu­je do nie­zbyt dzi­siaj dobrze widzia­nej mło­do­pol­skiej manie­ry. Czy nie ma w tym jakiejś swo­istej pro­wo­ka­cji este­tycz­nej?

Kie­lich upo­je­nia to tytuł pierw­sze­go tomi­ku nasze­go auto­ra z roku 1899, do cało­ści zaś zapro­po­no­wał go Wydaw­ca. Choć fak­tycz­nie moż­na było­by go łączyć, jak Pan mówi, z tzw. mło­do­pol­ską manie­rą, lepiej jed­nak tyl­ko zoba­czyć 21-let­nie­go mło­dzień­ca w jego pierw­szych unie­sie­niach – chy­ba miał pra­wo tak je nazwać.

W posło­wiu do anto­lo­gii Sre­bro i mech pisze Pani, że w sło­weń­skiej poezji „pozo­sta­ną na zawsze natchnio­ne peł­ne ruchu i świa­tła wizje Župa­nči­ča”, a więc raczej nie pro­gram spo­łecz­ny, a jakieś imma­nent­ne cechy poety­ki wybi­ja­ją się na plan pierw­szy w Pani odbio­rze? 

Ależ oczy­wi­ście, zawsze uwa­ża­łam, że żaden pro­gram spo­łecz­ny nie ma co szu­kać w mówie­niu o poezji!

Z czym było naj­trud­niej przy tłu­ma­cze­niu wier­szy tego auto­ra? Jak sobie pani radzi­ła z prze­ło­że­niem jed­nej ener­gii języ­ko­wej na dru­gą?

Tłu­ma­cze­niem wier­szy Župa­nči­ča zaję­łam się już wię­cej niż pół wie­ku temu, bo chcia­łam go przy­bli­żyć swo­im stu­den­tom i stu­dent­kom na lek­to­ra­cie języ­ka sło­weń­skie­go. Zawsze wyso­ko ceni­łam jego ener­gię poetyc­ką, a pró­bo­wać prze­ło­żyć ją na inny język moż­na tyl­ko tak, jak u każ­de­go inne­go twór­cy: sta­rać się wejść w podob­ne myśle­nie i czu­cie, jakie znaj­du­je się w ory­gi­na­le i pró­bo­wać powtó­rzyć je w innym języ­ku. Naj­trud­niej­sze były przy tym oczy­wi­ście rymy, tam cza­sem trze­ba robić odstęp­stwa od zasa­dy, któ­ra ina­czej mi przy­świe­ca: jeśli nie ma dowol­no­ści w wybo­rze słów u twór­cy, muszą te same sło­wa zna­leźć się też w prze­kła­dzie.

Zacie­ka­wi­ła mnie spra­wa współ­au­tor­stwa prze­kła­du. W kil­ku miej­scach zazna­cza Pani, że tłu­ma­czy­ła dany wiersz nie sama, lecz z kimś. Na przy­kład z Maria­nem Pie­cha­lem czy Zyg­mun­tem Sto­ber­skim. Jak to wyglą­da­ło?

Nie, nie, to nie­po­ro­zu­mie­nie. Praw­dą jest, że pod prze­kła­dem trzech wier­szy poda­łam nazwi­ska, ze swo­im na koń­cu, przez Pana przy­wo­ła­nych tłu­ma­czy (i jesz­cze Leopol­da Lewi­na), któ­rzy bra­li udział w zbio­ro­wej edy­cji Anto­lo­gii poezji sło­weń­skiej (o któ­rej wspo­mi­nam w Posło­wiu). Jest to  ‒ w hoł­dzie dla tych naj­bar­dziej zasłu­żo­nych i wła­ści­wie będą­cych pio­nie­ra­mi tłu­ma­czeń poezji z tego języ­ka – w zasa­dzie ich prze­kład, ale według mnie zawie­rał tyle nie­ści­sło­ści i nie­od­po­wied­nich dodat­ków, że czu­łam się w obo­wiąz­ku popra­wić je i w ten spo­sób, tak uwa­żam, sta­łam się współ­au­to­rem tych prze­kła­dów. (Takie same współ­au­tor­stwo ze mną ma na przy­kład Miłosz Bie­drzyc­ki zarów­no w książ­kach Lubla­na Mety Kušar i Nie­spiesz­na żeglu­ga Uro­ša Zupa­na, jak i w dru­gim wier­szu w Dodat­ku w tej książ­ce. W pierw­szym wier­szu z tego Dodat­ku jego współ­au­tor­stwo jest jesz­cze moc­niej­sze, bo prze­tłu­ma­czył kawa­łek, któ­re­go prze­kła­du sama się nie pod­ję­łam).

A wra­ca­jąc do wspo­mnia­nych nie­od­po­wied­nich dodat­ków, mogę wró­cić jesz­cze dalej, do Pana poprzed­nie­go pyta­nia, czy­li do pro­ble­mu dobo­ru słów, jeśli zmie­nia się je z powo­du szu­ka­nia rymów.

Wiersz o „kwie­cie tajem­ni­czym, kwie­cie magicz­nym”, o tym sym­bo­lu mocy twór­czej i wybran­ki, któ­ra spa­ja się z tym sym­bo­lem, koń­czy się tak:

vse bitje mi zahre­pe­ne­lo je
za tebòj, za tebòj
ti skri­vnost­ni moj cvet, ti roža mogo­ta…
O, jaz sem bogàt –
poma­gaj, poma­gaj mi dvígni­ti
moje duše zaklàd!

wszyst­ko we mnie zatę­sk­ni­ło
za tobą, za tobą,
mój kwie­cie tajem­ni­czy, moja różo magicz­na…
O, ja jestem boga­ty –
pomóż mi, pomóż mi,
pod­nieść mej duszy skarb!

A teraz podam prze­kład Pie­cha­la w cało­ści, kur­sy­wą zazna­cza­jąc miej­sca, któ­re razi­ły mnie banal­no­ścią i nie­ade­kwat­no­ścią (a wers „nic rado­ści nie zgłu­szy” w ogó­le nie powi­nien był się tam zna­leźć, bo jest zupeł­nie bez pokry­cia w ory­gi­na­le):

Mój kwie­cie tajem­ni­czy,
moja różo magicz­na,
szu­ka­łem cię, woła­łem,
sto razy omi­ja­łem,
aż wresz­cie cię ujrza­łem.

Ser­ce moje odga­dło,
two­ją siłę tajem­ną,
twe świa­tło na mnie spa­dło,
roz­ja­śni­ło noc ciem­ną.

Bar­wy we mnie roz­kwi­tły,
nie­po­ję­ta ich licz­ba,
Mój kwie­cie tajem­ni­czy,
moja różo magicz­na!

O, jak jestem boga­ty,
nic rado­ści nie zgłu­szy:
kwia­ty wy, moje kwia­ty,
naj­więk­szy skarb mej duszy!

Tak samo w wier­szu „Do sie­bie” w prze­kła­dzie Lewi­na doszło do nie­po­ro­zu­mie­nia, bo zwrot kli­češ, dre­vo uży­te jest w sen­sie „chcia­ło­byś, drze­wo”, a nie:

wołasz mnie, drze­wo mło­do­ści…

Pra­gniesz znów, drze­wo, mło­do­ści?
Nowe kwit­nie­nie, śpiew, z drżą­cy­mi
pal­ca­mi w mróz pro­szą­cy­mi
przy­wo­łu­jesz, drze­wo?

Ten wiersz, tak jak wiersz w prze­kła­dzie Pie­cha­la, jest na tyle cha­rak­te­ry­stycz­ny dla Župa­nči­ča, że powi­nien go znać każ­dy stu­dent sło­we­ni­sty­ki, ale chcia­ła­bym, by się z nim zapo­znał, jeśli będzie posłu­gi­wał się tam­tą Anto­lo­gią, razem z tymi popraw­ka­mi.

Nie pamię­tam już, gdzie pisa­ła Pani o tym, że poezję Župa­nči­ča „cechu­je wita­lizm, mistrzo­stwo sło­wa i wyso­ki stan­dard, co do jako­ści ludz­kie­go ducha, przez co przez pół wie­ku oddzia­ły­wał na spo­sób myśle­nia i odczu­wa­nia Sło­weń­ców”. Czy mogła­by Pani tę wypo­wiedź tro­chę bar­dziej roz­wi­nąć?

O mistrzo­stwie sło­wa może prze­ko­nać się każ­dy sam, czy­ta­jąc wier­sze w tej książ­ce (wszyst­kich rymów oczy­wi­ście nie uda­ło się prze­nieść z podob­ną magią, ale rytm tak – nie­któ­re wier­sze, w tym „Sło­weń­ską pieśń” i „Dies Irae”, moż­na też porów­nać z ory­gi­na­łem w wymie­nio­nej prze Pana dwu­ję­zycz­nej anto­lo­gii Sre­bro i mech), a o jego wyma­ga­niach moral­nych w sto­sun­ku do sie­bie i innych są też świa­dec­twa w nie­jed­nym prze­tłu­ma­czo­nym wier­szu; co do dwóch pozo­sta­łych cech tej twór­czo­ści podam przy­kład, bio­rąc począ­tek i koniec wier­sza „Wszyst­kich żywych dzień” z 1900 roku (któ­re­go wpraw­dzie nie ma w książ­ce, choć jest bar­dzo cha­rak­te­ry­stycz­ny, ale nie zna­la­złam dlań wystar­cza­ją­co dużo rymów):

Ja czu­ję dziś wszyst­kich żywych dzień.
Moje ser­ce kipi z rado­ści,
moja dusza tań­czy z roz­ko­szy,
jak była­by piła wino z kra­so­wych ziem.

Nie sły­szy­cie? ‒ Tam od mrocz­nych kniei
nie­sie się wicher
(…)
to żar nowe­go dnia.

O, bra­cia, w dro­gę, w dro­gę do życia!
(…)
O, bra­cia, bra­cia ‒ nad­szedł czas!
O, bra­cia, bra­cia ‒ jak jest w was?
Czy wasze niwy są prze­ora­ne?
Teraz są rzą­dy przy­chyl­nych gwiazd,
zło­te nasio­na szu­ka­ją nas –
Czy wasze niwy są prze­ora­ne?
(…)

A więc pamię­tam, jak mój ojciec [2] lubił cyto­wać ten wiersz, a stro­fę o winie z Kra­su, o słyn­nym tera­nie, wyka­li­gra­fo­wa­no na fasa­dzie pew­nej gospo­dy w tej czę­ści Sło­we­nii:

Moja duša je žida­ne vol­je,
kot bila bi pila kra­ški teran.

Ale Župa­nčič nie tyl­ko takie hur­ra­op­ty­mi­stycz­ne wier­sze pisał?

Oczy­wi­ście, że nie. Przyj­mo­wał rolę wiesz­cza, „ser­ca w środ­ku ojczy­zny”, któ­ry wypo­wia­da się w imie­niu jasnych i ciem­nych stron wła­sne­go naro­du. Naj­bar­dziej doszło to do wyra­zu w poema­cie z roku 1908 „Duma” (w naszej książ­ce figu­ru­je jako „Sło­weń­ska pieśń”), gdzie jed­na stro­na obję­ta jest wypo­wie­dzią: „Cho­dzi­łem po zie­mi naszej i piłem jej pięk­no”, a dru­ga: „Cho­dzi­łem po zie­mi naszej i piłem jej gorycz”. Cha­rak­te­ry­stycz­ny dla nastro­jów w Sło­we­nii w poło­wie zeszłe­go wie­ku jest fakt, że Tomaž Šala­mun w roku 1964 stra­we­sto­wał ten poemat, two­rząc wiersz „Duma 1964”, opie­ra­jąc się tyl­ko na jego kry­tycz­nej stro­nie:

(…)
o redak­to­rzy w kagań­cach
o ide­olo­dzy i wasze dziw­ki ide­olo­gie
o dok­to­rzy prze­żu­wa­ją­cy śre­dnio­wiecz­ne pier­ni­ki i inter­punk­cje
o mumie po aka­de­mic­ku pokle­pu­ją­ce ból i namięt­no­ści
[…]
o socja­li­zmie à la Ludwik XIV czy­li jak brać pod ochro­nę bied­ne zwie­rząt­ka
o sto trzy­dzie­ści ciał usta­wo­daw­czych czy­li co zro­bić
by zde­chły kot nie cuch­nął
[…]
cho­dzi­łem po zie­mi naszej i dosta­łem wrzód na żołąd­ku
(…)

W swo­jej książ­ce roz­praw i arty­ku­łów Wśród sło­weń­skich i pol­skich auto­rów, w któ­rej moż­na, w for­mie cyta­tu, prze­czy­tać pra­wie w cało­ści ten wiersz – i gdzie jest też powie­dzia­ne, że auto­ro­wi po tygo­dniu prze­słu­chań w aresz­cie gro­żo­no za ten „atak na ustrój poli­tycz­ny” dwu­na­sto­ma lata­mi wię­zie­nia ‒ tra­we­sta­cję tego słyn­ne­go wer­se­tu nie prze­tłu­ma­czy­łam nawią­za­niem do Župa­nči­ča, ale nawią­za­niem do – Mic­kie­wi­cza!: „ojczy­zno ty jesteś jak ‒ wrzód na żołąd­ku”.

Co Pani zda­niem powin­no zostać w dzi­siej­szym czy­tel­ni­ku tych wier­szy, jakie odczu­cie czy wra­że­nie? Jakie prze­sła­nie?

Przy­znam, że tro­chę draż­ni mnie sam wyraz „prze­sła­nie”, jeśli mówi się o poezji. Chcia­ła­bym, by czy­tel­nik po prze­czy­ta­niu każ­de­go wier­sza poczuł zado­wo­le­nie, że zetknął się z pew­ną ener­gią, z wewnętrz­ną siłą kogoś sobie nie­zna­ne­go. A potem pró­bo­wał tego kogoś czy­tać w ory­gi­na­le.

Bar­dzo dzię­ku­ję za roz­mo­wę.