O rusztowaniach niewyrażalnego

Mag­da­le­na Rybak: Amne­zja, czy­li pamięć?

Julia Szy­cho­wiak: Czy on pamię­ta mnie taką, jaką byłam, czy pamię­ta tyl­ko wła­sne wyobra­że­nie mnie, naru­szo­ne przez pro­ces pamię­ta­nia? Czy jestem tą, któ­rą on pamię­ta? I na ile? Czy będąc sobą, mogę powie­dzieć: Taka jestem dla ciebie/dla nie­go?

Pamięć, powrót… Wiersz jest o tym, jakich sie­bie zna­my, jakich sie­bie pamię­ta­my – i jakich sie­bie bez­pow­rot­nie mija­my. Zada­ję pro­ste pyta­nie: czy zna­my praw­dę? Czy i jak w mno­go­ści „prawd” pamię­ci i zapo­mi­na­nia – jeste­śmy.

Czym zatem jest pamięć? Czym jest praw­da? Kim jestem?

Ten wiersz fak­tycz­nie zada­je pyta­nia natu­ry onto­lo­gicz­nej, epi­ste­mo­lo­gicz­nej, ale na nie nie odpo­wia­da. Ja jestem pro­stą dziew­czy­ną, któ­rą zachwy­ca mgła… Myślę, że dobre odpo­wie­dzi łatwiej zna­leźć w ese­isty­ce Ada­ma Zaga­jew­skie­go albo Cze­sła­wa Miło­sza.

Czym jest wiersz?

Czu­ję nie­moż­ność inne­go, alter­na­tyw­ne­go wyra­że­nia tego, co już napi­sa­łam. Nie potra­fię „wyja­śnić” tego w języ­ku ludzi, ba! nawet anio­łów, w któ­re peel­ka, pomi­mo, że na brze­gu, skra­ju – nie wie­rzy. Poza tym czu­ję lek­ki dys­kom­fort, zakło­po­ta­nie, kie­dy mam to robić. Trud­no jest wytłu­ma­czyć się z wła­snej twór­czo­ści, co dopie­ro z toż­sa­mo­ści. Każ­dy mój wiersz tyczy mnie bez­po­śred­nio. Trak­tu­je o kon­kret­nych oko­licz­no­ściach, wyda­rze­niach i spra­wach, z któ­ry­mi sobie nie radzę.

Czy­li pyta­nie o toż­sa­mość wier­sza jest pyta­niem o Pani toż­sa­mość. To jest toż­sa­me?

To się nie ury­wa, to się ukry­wa. Bez­rad­ność toż­sa­mo­ści jest nęcą­ca.

A o czym jest Amne­zja?

Wiersz mówi o upły­wie subiek­tyw­ne­go, nie­ze­ga­ro­we­go cza­su, któ­ry odczu­wam jako pod­miot wła­da­ją­cy języ­kiem, np. umie­ją­cy cza­so­wi zada­wać pyta­nia, ale rów­no­cze­śnie jako przed­miot, czy­li obiekt dla jakie­goś „ty” (np. męż­czy­zny). To czas, któ­ry spra­wia, że pod­da­ję w wąt­pli­wość wła­sną toż­sa­mość, cza­sem nie­świa­do­mie. Wobec innych – oczy­wi­ście.

Czy­li poja­wia się tu też pyta­nie, czym jest czas?

Mar­tin Buber powie­dział: „Bez TY nie ma JA”. Mój wiersz jest w pew­nym sen­sie wyra­zem apro­ba­ty tej myśli. Wyra­ża prze­ko­na­nie, że „Ja” to mozol­ny, dłu­go­trwa­ły pro­ces – efekt kom­pro­mi­su pomię­dzy taką mnie widzisz/znasz – taką byłam/jestem.

„Ja” cały czas się sta­je.

Tak, jest rucho­me. „Ja” to zdo­by­wa­nie wła­snej toż­sa­mo­ści, cza­sem prze­mo­cą.

Widze­nie sie­bie, przyj­mo­wa­nie i odrzu­ca­nie…

Wokół tych bie­gu­nów – rela­cji mię­dzy „ja” i „ty” – krą­ży Amne­zja. Co waż­ne, zawsze jako pyta­nie, nigdy jako odpo­wiedź.

Amne­zja, czy­li…

Wiersz.

Dobrze… Jestem, ale gdzie? W jakiej cza­so­prze­strze­ni?

Nie ma pro­stej odpo­wie­dzi na tak posta­wio­ne pyta­nie. Bycie nie pole­ga na znaj­do­wa­niu, jest raczej nie­usta­ją­cym, intu­icyj­nym roz­po­zna­wa­niem. Ma plan bliż­szy i dal­szy, ale zawsze roz­gry­wa się pośród ludzi (zna­nych i nie­zna­nych).

W róż­nych rela­cjach? Pośred­nich i bez­po­śred­nich? Lite­rac­kich też? Na przy­kład w for­mie dia­lo­gu poetyc­kie­go?

Dia­log poetyc­ki to tak­że for­ma pro­ce­su poro­zu­mie­nia się. Głów­nie o to mi cho­dzi. Rozu­mie­nia samych sie­bie i innych.

To nie to samo?

Nie do koń­ca. Przed sobą nie mam tajem­nic i póki wiem, co we mnie jest moje – nic się przede mną nie ukry­je. Ze sobą jest ina­czej.

Bli­żej?

Tak wła­śnie napi­sa­łam: mam bli­żej do sie­bie i sie­bie sły­szę naj­wy­raź­niej.

Ale to jed­nak roz­po­zna­wa­nie po omac­ku…

Tak, z zawią­za­ny­mi oczy­ma i zaci­śnię­ty­mi usta­mi, na skra­ju.

Mil­cze­nie jako komu­ni­ka­cja?

Mil­cze­nie w komu­ni­ka­cji jest bar­dzo waż­ne. Przy­naj­mniej w przy­pad­ku moje­go pisa­nia i moje­go życia. Szcze­rze powie­dziaw­szy to, że w ogó­le zaczę­łam pisać, wzię­ło się z tego, że nie umia­łam powie­dzieć wie­lu waż­nych rze­czy. I dopraw­dy, nie wiem o czym to świad­czy, z cze­go wyni­ka, mogę jedy­nie snuć przy­pusz­cze­nia na ten temat. Na pew­no za pośred­nic­twem wier­sza jest mi jakoś łatwiej, sze­rzej, wyraź­niej sie­bie wypo­wie­dzieć, choć zda­rza się, że i w ten spo­sób się zająk­nę.

 Wier­sze są mil­cze­niem?

Mowa w wier­szu bie­rze się z mil­cze­nia w życiu, tłu­ma­czy się z ciszy na róż­ne spo­so­by. Wiersz mil­czy, dopó­ki ma o czym. Sło­wa są swe­go rodza­ju rusz­to­wa­niem dla tego, co nie­wy­ra­żal­ne.

Jak rachu­nek sumie­nia…

Tak, wiersz to w pew­nym sen­sie rachu­nek. Nie­wy­mu­szo­na roz­mo­wa na mnó­stwo tema­tów. Jak pisze Kry­sty­na Miło­będz­ka: „[…] pisz pisz aż w pisa­niu znik­niesz” Chcia­ła­bym znik­nąć w pisa­niu, w roz­mo­wie.

Piszesz dla sie­bie?

W dużym stop­niu. Pisząc zała­twiam ze sobą swo­je wła­sne spra­wy. Pisa­nie jest dla mnie bar­dzo intym­ną spra­wą. Kie­dy piszę wiersz, nikt nie może przyjść mi z pomo­cą; jestem wte­dy sobie bestią, a jed­no­cze­śnie sąsiad­ką z podusz­ki obok.

Rachun­kiem cze­go jest Amne­zja?

Amne­zja jest rachun­kiem, któ­ry wysta­wia nam obłęd wier­sza. W jakimś meta­fo­rycz­nym sen­sie mogę być kel­ner­ką, mar­ną recep­cjo­nist­ką, któ­ra wysta­wia się/sobie samej rachu­nek, napiw­ki zaś przy­zna­je czy­tel­nik, jak sądzę, w tym hote­lu jed­ne­go wier­sza, gdzie zapo­mnie­nie i przy­po­mi­na­nie są jak jing i jang.

 „…jak szkło” to obraz roz­bi­cia.

Niech Pani wyobra­zi sobie pla­żę, a na niej poroz­bi­ja­ne butel­ki, dro­bin­ki szkła, mie­sza­ją­ce się z pia­skiem. I ten ele­ment pozor­ne­go pej­za­żu, wbi­ja­ją­cy się nie­chyb­nie, nie­po­strze­że­nie w cia­ło, w bosą sto­pę…

Pierw­sza stro­fa to pyta­nie: „co?”, dru­ga: „jak?”, a trze­cia to odpo­wiedź: „nie pamię­tam”. Jakie obra­zy za nimi sto­ją?

Za krót­ki rękaw pró­bu­jesz roz­cią­gnąć, bo jest Ci zim­no. Draż­ni, prze­szka­dza, spra­wia, że jesteś roze­dr­ga­na, zła na sie­bie przez sie­bie.

 „..bia­łe pla­my” nie­pa­mię­ci?

I powi­do­ki, obra­zy, któ­re wra­ca­ją.

 „…wie­lo­okie ścia­ny”

Miej­sce, w któ­rym nie czu­jesz się swo­bod­nie. Ktoś obser­wu­je…

„…ster­ty pla­sti­ku”

Ele­men­ty sztucz­ne, nie­praw­dzi­we, prze­kła­ma­ne, nie­roz­pusz­cza­ją­ce się. Do prze­two­rze­nia.

A dru­ga stro­fa? Czy tu mówi pamięć?

To jest prze­wrot­ne. Mówi ja, ja-czło­wiek i ja-pamięć i czas. To nie jest wiersz jed­ne­go kon­kret­ne­go wyda­rze­nia. Z każ­dym czy­ta­niem piszę go na nowo. On jest tak wła­sny, tak bar­dzo intym­ny, że w odpo­wied­nim cza­sie i miej­scu wpa­da mi w rękę.

Powra­ca?

Raczej krą­ży, nie zatrzy­mu­je się.

A trze­cia stro­fa? Czy to ten wiersz mówi?

Może ten wiersz, może ten ktoś, ten „on”.

Ten kto patrzy?

Ten, kto patrzy. Ten, kto chcia­ła­bym, żeby pamię­tał mnie taką, jaką byłam. Albo odwrot­nie – żeby widział mnie taką, jaką jestem, a nie taką, jaką byłam. Może powie­dział coś, co mogła­bym zapa­mię­tać, ale jed­nak nie pamię­tam, co to było. Może się nie powtó­rzyć. To, sytu­acja, wiersz.

Wiersz od razu powstał w cało­ści?

Tak. Choć zazwy­czaj spę­dzam spo­ro cza­su nad tek­stem, aku­rat ten powstał w mgnie­niu oka. Nie­za­po­wie­dzia­ny dość, jak ruch w sza­chach. Wie­dzia­łam, że coś nastą­pi, to się wie, ale nie wie­dzia­łam kom­plet­nie, co z tego wynik­nie.

 Tytuł był od począt­ku?

Nie, powstał w trak­cie pisa­nia. Nie zasta­na­wia­łam się nad nim. Poja­wił się nie wia­do­mo skąd, ale wia­do­mo po co.

Wiersz Amne­zja w tomie Popra­wi­ny…

Któ­ry cały opo­wia­da o szu­ka­niu, nazy­wa­niu, popra­wia­niu, pod­su­mo­wy­wa­niu. Tytuł jest bar­dzo bli­sko życia. Winy, któ­re są w środ­ku bar­dzo głę­bo­ko, są świa­do­mie prze­ze mnie wycią­gnię­te na zewnątrz. Żeby coś nazwać.

Do kogo Pani pisa­ła?

Do ludzi. Nie muszę widzieć do kogo piszę, waż­ne, żeby zła­pać jakiś kon­takt, nawet ten poza­wer­bal­ny. Waż­ne jest wie­dzieć, że ktoś chce tego słu­chać.

Wiersz mówi i zapo­mi­na, o czym opo­wia­da?

Tak to wła­śnie jest. Andrzej Sosnow­ski powie­dział: „Wiersz wycho­dzi z domu i nigdy nie wra­ca, wiersz nie pamię­ta domu, któ­re­go nie było”. Wiersz powi­nien zapo­mi­nać, żeby się prze­kształ­cać. Ćwi­czyć umie­jęt­ność zapo­mi­na­nia, ginąć jak w labi­ryn­cie. I w koń­cu – powi­nien wie­dzieć, że musi powra­cać. Ja mu tyl­ko w tym poma­gam, zacie­kle prze­szu­ku­jąc, repe­ru­jąc pamięć.

Wiersz cały czas się sta­je, roz­sta­je się z tym, co było.

Żeby zapo­mnieć, musi pamię­tać. Zapo­mi­na­nie to przy­po­mi­na­nie sobie wciąż od nowa. Nie­usta­ją­ce kół­ko. Pamię­tam, czy chcę zapo­mnieć? Pamię­tasz, czy chcesz nie pamię­tać? Emo­cje… Ale bez krzy­ku, bez zawo­dze­nia. Wiersz jest jak odcisk pal­ców. Raz nie zosta­wia śla­du, raz przy­wo­dzi na myśl czyjś ślad. Wspo­mi­na otwar­cie albo trzy­ma wspo­mnie­nie w gar­ści.

Koców­ka pod­su­wa obraz morza, otwar­tej prze­strze­ni.

Wła­śnie – morze. Wiersz napi­sa­łam nad morzem. To był listo­pad na Helu. Wyda­rzy­ła się kon­kret­na, oso­bi­sta histo­ria. I ten wiersz powstał jako wyraz jakie­goś żalu, nie­mo­cy, nawet bólu. Morze było wte­dy wyjąt­ko­wo spo­koj­ne, poważ­ne, sku­pio­ne na sku­ba­niu mnie w sto­py. Śmia­ło mogę powie­dzieć, że to było jak spo­wiedź. Szcze­gól­ne prze­ży­cie, bo chy­ba po raz pierw­szy w życiu poja­wi­ły się sprzy­ja­ją­ce warun­ki. Lustro na zie­mi.

Jak rozu­miem, też lustro dla Pani?

Owszem, tak­że dla mnie. Widzia­łam tam wie­le. I w róż­nych odcie­niach, było wte­dy dobre świa­tło, żeby zoba­czyć, że przy­bra­łam postać. Chy­ba to była postać stra­chu. Nic mnie tak nie zdzi­wi­ło, jak to, że może kogoś zdzi­wić wła­sna twarz (zupeł­nie nie­zna­jo­ma). Fascy­nu­ją­ce!

Morze, w któ­rym się prze­glą­dasz i widzisz sie­bie inną.

Inną, ale wła­śnie przez to zawdzię­czam tym obra­zom, kształ­tom, twa­rzom uma­za­nym tajem­ni­cą – jakąś część mnie, bo kie­dy jest mnie/nas wię­cej – któ­raś w koń­cu pozwo­li mi mówić, i jeśli przy­jąć, że nie skła­mie – dowiem się wte­dy cze­goś praw­dzi­we­go o sobie, choć­by z zamknię­ty­mi oczy­ma.

Gdy „ja” jest nie­pew­ne, wszyst­ko jest nie­pew­ne.

Tak, ale ja nie chcia­ła­bym sie­bie zna­leźć na dobre. Dzię­ki temu jestem tu, jestem gdzieś, byłam, nie­pew­ność to taka tro­chę czap­ka nie­wid­ka, przez co syl­wet­ka sta­je się nie­jed­no­li­ta.

A moż­na ina­czej? Ina­czej nie patrzy się w lustro tyl­ko w obra­zek.

Nie czy­ta­ła­bym tego wier­sza, jak czy­tam go teraz. Może nie pamię­ta­ła­bym, dla­cze­go go napi­sa­łam. Lubię wypeł­nio­ne ścia­ny. Jak u mojej zna­jo­mej, któ­ra kolek­cjo­nu­je obra­zy. Sprze­da­ła ostat­nio jeden. Teraz ścia­na jest naga. On był, a teraz jest pusta ścia­na. Mimo, że wisi tam kil­ka innych. Podob­nie jest z tym wier­szem. I wie Pani, tak napraw­dę nie wiem, abso­lut­nie nie pamię­tam… chy­ba powin­nam posta­wić tu krop­kę, a nawet trzy (po trzy).