Obciążenie zwrotne

Jacek Godek: Zbiór Świerzb zawie­ra czter­na­ście opo­wia­dań na naj­róż­niej­sze tema­ty, bar­dzo wie­le je łączy. Są bar­dzo odważ­ne, zabaw­ne i dają­ce do myśle­nia, cza­sem pro­wo­ka­cyj­ne, lecz w każ­dym przy­pad­ku bar­dzo reali­stycz­ne. Skąd czer­piesz pomy­sły? Czy znasz te wszyst­kie sytu­acje z wła­sne­go doświad­cze­nia?

Fríða Ísberg: Naj­pierw przy­cho­dzi głos posta­ci, potem zja­wia­ją się sytu­acje, w któ­rych postać się znaj­du­je. Nic na to nie pora­dzę, ale zawsze czu­ję się lek­ko obra­żo­na, kie­dy zada­ją mi pyta­nie, czy moja twór­czość opie­ra się na wła­snym doświad­cze­niu. Kobie­tom zada­je się to pyta­nie znacz­nie czę­ściej niż męż­czy­znom. Świerzb to fik­cja lite­rac­ka.

Zanim uka­zał się Świerzb, wyda­łaś dwa tomi­ki poezji. Czy two­je wier­sze rów­nież opo­wia­da­ją o tym, co cię świerz­bi? W każ­dym razie tytu­ły tomi­ków to suge­ru­ją. Jaka jest róż­ni­ca mię­dzy twór­czo­ścią poetyc­ką a pisa­niem opo­wia­dań?

Slit­förin (Roz­stę­py) opo­wia­da­ją o odse­pa­ro­wa­niu mat­ki i dziec­ka. Leður­jak­ka­ve­ður (Pogo­da na kurt­ki skó­rza­ne) trak­tu­je o poszu­ki­wa­niu rów­no­wa­gi mię­dzy obro­ną samej sie­bie a otwie­ra­niem sie­bie. Moim zda­niem pisa­nie opo­wia­dań czy powie­ści to coś zupeł­nie inne­go niż pisa­nie wier­szy. Wiersz to oddech, bły­ska­wi­ca lub wybuch wul­ka­nu, godzi­na haju. Powieść i opo­wia­da­nie to harów­ka, ból ple­ców, spa­ce­ry, godzi­ny, dni i lata.

Kie­dy byłem na sej­mi­ku tłu­ma­czy lite­ra­tu­ry w Rey­kja­vi­ku w 2019 roku, zapo­zna­łem się z opo­wia­da­niem „Do domu”. I od tego cza­su zawsze mia­łem ocho­tę je prze­tłu­ma­czyć. Opi­su­jesz w nim jeden z bar­dzo oso­bi­stych aspek­tów zja­wi­ska spo­łecz­ne­go, jakim jest balan­ga week­en­do­wa. Czy dziś rze­czy­wi­ście powrót w takie­go melan­żu jest aż tak nie­bez­piecz­ny?

Rey­kja­vík uwa­ża­ny jest za naj­bez­piecz­niej­szą sto­li­cę na świe­cie, ale kobie­ty i tak, podob­nie jak w innych miej­scach nasze­go glo­bu, oba­wia­ją się powro­tu do domu w ciem­no­ściach. Taka jest rze­czy­wi­stość kobiet. To opo­wia­da­nie powsta­ło po tym, jak zapy­ta­łam krąg moich lice­al­nych przy­ja­ció­łek, skła­da­ją­cy się z sie­dem­na­stu dziew­czyn, w jaki spo­sób dba­ją o swo­je bez­pie­czeń­stwo pod­czas powro­tu z impre­zy do domu. „Do domu” jest więc pra­cą zbio­ro­wą. Boha­ter­ka musia­ła zostać zde­fi­nio­wa­na poprzez dru­gą oso­bę i zda­rze­nia, któ­re spo­ty­ka­ją ją w dro­dze, ponie­waż tą boha­ter­ką jeste­śmy my wszyst­kie.

W opo­wia­da­niu „Wła­śnie” istot­ną rolę odgry­wa W dro­dze Jac­ka Kero­uaca. Porów­nu­jesz ją do Bra­ci Kara­ma­zow. Czy two­im zda­niem Kero­uac jest lep­szym pisa­rzem niż Dosto­jew­ski, czy też może jest Kero­uac waż­nym pisa­rzem dla two­je­go poko­le­nia, dla cie­bie oso­bi­ście albo może wyłącz­nie dla Sig­gie­go, głów­ne­go boha­te­ra opo­wia­da­nia?

Ist­nie­je okre­ślo­ny rodzaj chło­pa­ków uwiel­bia­ją­cych obu tych auto­rów. Dosto­jew­skie­go i Kero­uaca. Pozna­łam wie­lu takich, stu­diu­jąc filo­zo­fię na Uni­wer­sy­te­cie Islandz­kim, i posta­no­wi­łam kazać głów­ne­mu boha­te­ro­wi opo­wia­da­nia zamiesz­kać z jed­nym takim przez kil­ka mie­się­cy i zoba­czyć, co się wyda­rzy.

Inne opo­wia­da­nie opi­su­je zwią­zek star­szych rodzi­ców z mło­dym czło­wie­kiem (imie­niem Angan­týr) i jego narze­czo­ną. Rodzi­ce ci z jed­nej stro­ny są nado­pie­kuń­czy wobec syna, z dru­giej stro­ny syno­wa dzia­ła im bar­dzo na ner­wy. Głów­nie przez libe­ral­ne podej­ście do spraw sek­su. Temat ten, jak mi się zda­je, zawsze wzbu­dzał ani­mo­zje mię­dzy­po­ko­le­nio­we. Widzisz wię­cej płasz­czyzn takich kon­flik­tów?

Opo­wia­da­nie „Żyran­dol” powsta­ło przede wszyst­kim z inspi­ra­cji pro­ble­ma­mi miesz­ka­nio­wy­mi w Rey­kja­vi­ku. W 2016 roku, kie­dy je pisa­łam, wie­le miesz­kań w mie­ście przy­sto­so­wa­no do potrzeb AirBnB, mło­dzi ludzie nie byli w sta­nie zna­leźć sobie wła­sne­go kąta, zmu­sze­ni byli do życia do trzy­dziest­ki pod jed­nym dachem z rodzi­ca­mi. Uzna­łam, że cie­ka­wie będzie przyj­rzeć się tej parze, dwu­dzie­sto­sied­mio­lat­ko­wi i dwu­dzie­sto­sze­ścio­lat­ce, ocza­mi rodzi­ców. Ogrom­nie inte­re­su­je mnie też „obcią­że­nie zwrot­ne” obec­ne w moim poko­le­niu, być może mają­ce miej­sce w każ­dej gene­ra­cji. Pole­ga ono na tym, że dziś dzie­ci są wycho­wy­wa­ne ina­czej niż my. I teraz my doma­ga­my się od naszych rodzi­ców prze­pro­sin za to, że z punk­tu widze­nia dzi­siej­szych stan­dar­dów wycho­wa­nia popeł­ni­li takie czy inne błę­dy. Moim zda­niem w opo­wia­da­niu znaj­du­je­my dobry tego przy­kład, pada­ją sło­wa o miło­ści do wła­snych dzie­ci. Sły­szę to wszę­dzie wokół sie­bie: „Tata nigdy nie powie­dział, że mnie kocha. Kie­dy byłam mała, rodzi­ce nigdy nie mówi­li, że mnie kocha­ją”. A to po pro­stu nie było na porząd­ku dzien­nym, rodzi­com nie przy­cho­dzi­ło to do gło­wy. Nie było czę­ścią islandz­kiej kul­tu­ry. To przy­szło wraz z fil­ma­mi z Hol­ly­wo­od. Tym nie­mniej dozna­je­my bra­ku, nawet uczu­cio­we­go zanie­dba­nia, i doma­ga­my się prze­pro­sin od rodzi­ców.

W ostat­nim opo­wia­da­niu zbio­ru opo­wia­dasz o żało­bie po utra­cie uko­cha­nej oso­by. Tu jed­ną z posta­ci epi­zo­dycz­nych jest dziw­ny duchow­ny jeż­dżą­cy na har­leyu-david­so­nie. W Pol­sce panu­je prze­ko­na­nie, że Island­czy­cy to zasad­ni­czo ate­iści w chrze­ści­jań­skim tego sło­wa zna­cze­niu, ale wie­rzą w elfy i trol­le. Możesz wytłu­ma­czyć to zja­wi­sko? Z jed­nej stro­ny ate­izm, z dru­giej wia­ra w duchy?

W Islan­dii siły natu­ry są nie­bez­piecz­ne: możesz umrzeć na nie­wia­ry­god­nie wie­le spo­so­bów. Możesz bawić się na polu lawy poro­śnię­tym mchem i nagle spa­dasz w jakąś szcze­li­nę. Naj­star­szy brat mojej naj­lep­szej przy­ja­ciół­ki uto­nął tuż koło ich domu na wsi, kie­dy miał trzy lat­ka. Dzie­ciom opo­wia­da się histo­rie o elfach i trol­lach, że elfy i trol­le pory­wa­ją dzie­ci, po to żeby je stra­szyć, żeby nie odcho­dzi­ły dale­ko od domu.

Nato­miast wia­ra w duchy kom­plet­nie zla­ła się w Islan­dii z wia­rą chrze­ści­jań­ską. Duchy to zwy­kle dusze tych, któ­rzy nie zosta­li pocho­wa­ni w świę­co­nej zie­mi, naj­czę­ściej zja­wia­ją się z proś­bą o pomoc, żeby pogrze­bać ich kości, i zapew­nić im spo­czy­nek.

Wraz z kil­ko­ma mło­dy­mi poet­ka­mi zało­ży­łaś gru­pę lite­rac­ką Svi­ka­skáld (Fał­szy­we poet­ki). Pisze­cie i wyda­je­cie wspól­nie tomi­ki wier­szy, ostat­nio uka­za­ła się powieść Olía (Olej). Czy trud­no pisze się razem i jak wyglą­da taki pro­ces twór­czy?

Nie ma w tym nic trud­ne­go: to bar­dzo łatwe, przy­jem­ne i wygod­ne. Zawsze jeź­dzi­my do dom­ku let­ni­sko­we­go, jemy dobre jedze­nie, pije­my dobre wino, potem roz­ma­wia­my o tym, nad czym roz­my­śla­my, następ­nie pisze­my, czy­ta­my to, co napi­sa­ły­śmy, zno­wu pisze­my, i tak rodzi się dia­log mię­dzy wier­sza­mi i boha­te­ra­mi.

Kie­dy Elísa­bet Jökuls­dót­tir (islandz­ka poet­ka i pisar­ka, rocz­nik 1958 – przyp. JG) kan­dy­do­wa­ła w wybo­rach pre­zy­denc­kich, zamiast pro­gra­mu wybor­cze­go przed­sta­wi­ła mani­fest. Czy wasza gru­pa poetyc­ka ma jakiś mani­fest, któ­ry was spa­ja? Jakie są naj­waż­niej­sze akcen­ty w waszej dekla­ra­cji pro­gra­mo­wej?

Tak: kil­ka lat temu opu­bli­ko­wa­ły­śmy mani­fest. Moż­na się z nim zapo­znać na stro­nie: The Impo­stor Poets of Ice­land Issue a Mani­fe­sto ‹ Lite­ra­ry Hub (lithub.com)

Poza tym, że pisze­cie razem, two­rzy­cie tak­że osob­no. Þóra Hjör­le­ifs napi­sa­ła świet­ną powieść Mag­ma, Ragn­he­iður Har­pa Leifs­dót­tir Sítró­nur og nát­t­myr­kur (Cytry­ny i mrok), Mel­kor­ka Óla­fs­dót­tir Hér­na eru fjöl­lin blá (Tu są błę­kit­ne góry), by wymie­nić tyl­ko kil­ka pozy­cji. Czy wasze wspól­ne doświad­cze­nia lite­rac­kie mają wpływ na poten­cjał twór­czy każ­dej z osob­na i jaki?

Tak, oczy­wi­ście ule­ga­my wpły­wom jed­na dru­giej, czy­ta­my sobie nasze pra­ce i podzi­wia­my się wza­jem­nie.

Byłem w Islan­dii w 1995 roku, kie­dy Einar Már otrzy­mał Nagro­dę Lite­rac­ką Rady Nor­dyc­kiej (za powieść Anio­ły wszech­świa­ta) i pamię­tam tam­ten nastrój. Czy wraz z uzy­ska­niem nomi­na­cji do tej nagro­dy rośnie pew­ność sie­bie mło­dej pisar­ki i poet­ki? Czy nagro­dy lite­rac­kie mają duże zna­cze­nie?

Powo­dze­nie zawsze zakłó­ca rów­no­wa­gę czło­wie­ka. Spo­łecz­ne uzna­nie i spo­łecz­ny wstyd zawsze mają wpływ na samo­oce­nę, ponie­waż jeste­śmy isto­ta­mi spo­łecz­ny­mi, jeste­śmy nie­sa­mo­wi­cie uwraż­li­wie­ni na stop­nie hie­rar­chii i nasze miej­sce w sta­dzie, wszak to przy­na­leż­ność do sta­da zapew­nia nam byt.

Po napi­sa­niu Świerz­bu w 2018 roku dużo myśla­łam o ogrom­nej pre­sji spo­łecz­nej na powo­dze­nie, wie­dzia­łam, że ono może być szko­dli­we, zarów­no jako nar­ko­tyk dla tych, któ­rzy się nim cie­szą, jak i dla samo­oce­ny tych, któ­rzy go nie dozna­ją. Jed­no z opo­wia­dań mówi wprost o tym, jak trud­no wypi­sać się z tego wyści­gu szczu­rów w Rey­kja­vi­ku. Rey­kja­vik roz­mia­rem przy­po­mi­na małe mia­stecz­ko, ale posia­da ambi­cje metro­po­lii. Wszy­scy wszyst­kich zna­ją i każ­dy będzie się wybi­jał. Zawsze pada pyta­nie: „Czym się teraz w życiu zaj­mu­jesz?”. Samo­oce­nę sza­cu­je się mia­rą powo­dze­nia.

Ale nagro­dy i wyróż­nie­nia i dobra sprze­daż, czy­li inny­mi sło­wy powo­dze­nie, są rów­nież potrzeb­ne do tego, by móc zaj­mo­wać się twór­czo­ścią lite­rac­ką. Twór­czość ta to zawsze roz­mo­wa, czy to z samym sobą czy z inny­mi. A wyróż­nie­nia potę­gu­ją dia­log pro­wa­dzo­ny przez czło­wie­ka ze spo­łe­czeń­stwem i to jest nie­sa­mo­wi­cie cen­ne.

Dzię­ku­ję za wywiad.