Pół metra pod kadrem. O podpatrywaniu Whitmana

Juliusz Pie­li­chow­ski: Na począ­tek, zanim na dobre zanu­rzy­my się w naszych Whit­ma­now­skich roz­wa­ża­niach, garść infor­ma­cji o samym tek­ście. Książ­ka, któ­ra za Two­ją spra­wą tra­fia w ręce pol­skie­go czy­tel­ni­ka, rap­tem kil­ka­na­ście mie­się­cy temu była jed­ną w więk­szych sen­sa­cji lite­rac­kich po dru­giej stro­nie Atlan­ty­ku. Po 165 latach, jakie upły­nę­ły od dru­ku powie­ści nie­zna­ne­go auto­ra na łamach „New York Sun­day Dispatch”, Zacha­ry Tur­pin, mło­dy badacz z uni­wer­sy­te­tu w Houston, zdo­łał powią­zać imio­na jej boha­te­rów z notat­ka­mi Wal­ta Whit­ma­na. I oto oka­za­ło się, że archi­wal­ne nume­ry zaku­rzo­nej, nowo­jor­skiej gaze­ty z poło­wy XIX wie­ku kry­ją kom­plet­ną, zupeł­nie dotąd nie­zna­ną pro­zę jed­ne­go z naj­więk­szych poetów, jakich Ame­ry­ka dała świa­tu. Przy­znasz, że brzmi to dość nie­praw­do­po­dob­nie.

Szy­mon Żuchow­ski: Rze­czy­wi­ście, może się to wyda­wać nie­praw­do­po­dob­ne, przede wszyst­kim dla­te­go, że Whit­man jest twór­cą bar­dzo zna­nym i ubó­stwia­nym przez Ame­ry­ka­nów. Myślę, że okre­śle­nie „wieszcz” nie było­by tu bar­dzo na wyrost, choć nie ma ono tego same­go bukie­tu zna­cze­nio­we­go co nad Wisłą. Whit­man legen­dą stał się już za życia. Na jego temat powsta­ła masa opra­co­wań nauko­wych, a jego twór­czość prze­nik­nę­ła nawet do popkul­tu­ry. Kie­dy w ame­ry­kań­skim fil­mie o pew­nym pozio­mie aspi­ra­cji cytu­je się jakie­goś emble­ma­tycz­ne­go poetę two­rzą­ce­go po angiel­sku, to mam wra­że­nie, że – oprócz nie­śmier­tel­ne­go Szek­spi­ra – zazwy­czaj jest to Emi­ly Dic­kin­son, John Keats, Alfred Ten­ny­son albo wła­śnie Walt Whit­man. Dla mnie pierw­szym zetknię­ciem z poezją Whit­ma­na, zanim jesz­cze wie­dzia­łem, kto on zacz, było wła­śnie słyn­ne „Kapi­ta­nie, mój kapi­ta­nie”, nie gdzie indziej jak w Sto­wa­rzy­sze­niu umar­łych poetów, jakoś we wcze­snej pod­sta­wów­ce.

Powiedz­my tro­chę o fabu­le tej książ­ki. Jack Engle jest sie­ro­tą, a histo­rię jego życia – jako że mamy do czy­nie­nia z auto­bio­gra­fią – pozna­je­my z pierw­szej ręki. Mło­dy Jack, po latach spę­dzo­nych pod opie­ką przy­bra­nych rodzi­ców, na pro­gu doro­sło­ści tra­fia do kan­ce­la­rii adwo­kac­kiej pod skrzy­dła dość nie­cie­ka­wej posta­ci, nie­ja­kie­go Cover­ta, któ­ry ma go wpro­wa­dzić w arka­na sztu­ki praw­ni­czej. W krót­kim cza­sie boha­ter prze­ży­wa pierw­szą miłość, pozna­je nowych przy­ja­ciół, odkry­wa tajem­ni­ce spo­wi­ja­ją­ce jego prze­szłość. Nie chcę zdra­dzać zbyt wie­lu szcze­gó­łów, żeby nie psuć fraj­dy tym, któ­rzy lek­tu­rę Życia i przy­gód Jac­ka Engle’a mają przed sobą, ale chy­ba nie prze­sa­dzę, jeśli powiem, że mamy do czy­nie­nia z peł­no­krwi­stą powie­ścią przy­go­do­wą z wąt­kiem kry­mi­nal­nym?

Nie jest mi łatwo doko­nać kla­sy­fi­ka­cji gatun­ko­wej tej powie­ści. Zresz­tą w ogó­le nie prze­ce­niał­bym za bar­dzo tego rodza­ju kla­sy­fi­ka­cji – owszem, bywa­ją uży­tecz­ne, dopó­ki trud wkła­da­ny w ich sfor­mu­ło­wa­nie nie zaczy­na prze­wyż­szać korzy­ści wypły­wa­ją­cych z uzy­ska­ne­go przy­po­rząd­ko­wa­nia. Poza tym wszyst­ko zale­ży od per­spek­ty­wy, od punk­tu wyj­ścia, a uzy­ska­ny rezul­tat i tak nie będzie ani super­pew­ny, ani uni­wer­sal­ny. Szcze­gól­nie prze­ko­na­łem się o tym przy oka­zji tłu­ma­cze­nia Tro­pi­zmów Natha­lie Sar­rau­te, a tak­że w jakiejś mie­rze jesz­cze wcze­śniej Zapo­mi­na­nia Ele­ny Edmun­da White’a (wraz z Andrze­jem Sosnow­skim) – obie książ­ki wymy­ka­ją się łatwym kla­sy­fi­ka­cjom. A więc z pew­no­ścią mogą sta­no­wić pożyw­kę dla teo­re­ty­ków lite­ra­tu­ry.

Ale żeby dać czy­tel­ni­kom jako takie poję­cie na temat Życia i przy­gód Jac­ka Engle’a – spo­tka­łem się z okre­śle­niem tej książ­ki jako myste­ry novel – to coś jak­by kry­mi­nał, tyle że w wyda­niu Whit­ma­now­skim bar­dzo oby­cza­jo­wy i w jakimś sen­sie à rebo­urs. Nie zaczy­na się on bowiem od zbrod­ni, jak to zazwy­czaj bywa, tyl­ko w toku nar­ra­cji dopie­ro ujaw­nia się zabój­stwo, któ­re przy­czy­ni­ła się do takich, a nie innych kolei losów boha­te­rów. Rów­nież sama zbrod­nia skon­stru­owa­na jest nie­ty­po­wo – motyw nie jest do koń­ca moty­wem, zabój­ca nie jest potwo­rem i trud­no do koń­ca powie­dzieć, kto jest tu czy­ją ofia­rą. Wyglą­da to więc bar­dziej na grę Whit­ma­na z kon­wen­cją popu­lar­nych wów­czas, i dziś chy­ba też, czy­ta­deł, niż na reali­za­cję wska­zań powie­ści gatun­ko­wej. Jest to jed­nak gra sub­tel­na, dale­ka od paro­dii, bo nie­na­sta­wio­na na wyśmie­wa­nie cze­go­kol­wiek. Nie jest to rów­nież pastisz, bo ten powi­nien być chy­ba bar­dziej trans­pa­rent­ny, a Whit­man regu­lar­nie wycho­dzi z nar­ra­cji i pusz­cza oko do czy­tel­ni­ka, posłu­gu­je się meta­tek­stem, komen­tu­je swo­je pisa­nie, nie­kie­dy z roz­bra­ja­ją­cą, chło­pię­cą wręcz dezyn­wol­tu­rą, choć w cza­sie, kie­dy to pisał, miał 33 lata. Ha, czy­li tyle, ile ja, kie­dy wzią­łem się za tłu­ma­cze­nie tej powie­ści.

Kry­ty­cy wska­zu­ją na istot­ne powi­no­wac­two pro­zy Whit­ma­na z uni­wer­sum powie­ścio­wym Dic­ken­sa, któ­ry był wów­czas – rów­nież w Ame­ry­ce – praw­dzi­wą lite­rac­ką gwiaz­dą. Nie dzi­wi zatem, że i mło­dy Whit­man był pod jego wpły­wem.

 Zasta­na­wiam się, na ile fak­tycz­nie Whit­man, w sumie zale­d­wie 7 lat młod­szy od Dic­ken­sa, był pod szcze­gól­nie sil­nym jego wpły­wem, a na ile po pro­stu żył w cza­sach i miej­scu, w któ­rych bystre oko pisa­rza – i wraż­li­we­go spo­łecz­nie dzien­ni­ka­rza – nie mogło nie zaob­ser­wo­wać pew­nych zja­wisk, takich jak roz­war­stwie­nie kla­so­we, bie­da, prze­moc, wal­ka o byt, a jed­no­cze­śnie bez­pre­ce­den­so­we chy­ba szan­se na awans spo­łecz­ny, któ­re ofe­ro­wał Nowy Świat. Choć byli też pisa­rze, któ­rzy albo tych tema­tów nie chcie­li dostrze­gać, albo po pro­stu moc­niej inte­re­so­wa­ły ich bar­dziej ale­go­rycz­ne środ­ki wyra­zu. W tych samych mniej wię­cej cza­sach powsta­ły prze­cież Wichro­we Wzgó­rza Emi­ly Jane Bron­të, Moby Dick Her­ma­na Melville’a, Szkar­łat­na lite­ra Natha­nie­la Hawthorne’a czy nowe­le Edga­ra Alla­na Poe.

No wła­śnie, porów­na­nie do Dic­ken­sa nie odda­je spra­wie­dli­wo­ści bogac­twu i róż­no­rod­no­ści tek­stu Życia i przy­gód Jac­ka Engle’a. Jak to wyglą­da z Two­jej per­spek­ty­wy? Jakie wpły­wy i tek­sto­we zależ­no­ści dostrze­głeś w trak­cie swo­jej pra­cy nad prze­kła­dem? Czy posił­ko­wa­łeś się, daj­my na to, kla­sycz­ny­mi prze­kła­da­mi powie­ści Dic­ken­sa albo pol­ską pro­zą dzie­więt­na­sto­wiecz­ną?

 Są róż­ne filo­zo­fie – nie­któ­rzy tłu­ma­cze roz­sma­ko­wu­ją się w języ­ku, któ­rym dziś się już zasad­ni­czo nie mówi i nie pisze, i pra­cu­jąc nad prze­kła­da­mi lite­ra­tu­ry sprzed stu, dwu­stu, trzy­stu lat, się­ga­ją do opra­co­wań lek­sy­ko­gra­ficz­nych Lin­de­go, Bie­law­skie­go albo wręcz Słow­ni­ka sta­ro­pol­skie­go Arc­ta i z nich czer­pią archa­icz­ne sło­wa i kon­struk­cje. Nie­wąt­pli­wie ma to swój urok, bo przy­wo­łu­je inny świat języ­ko­wy, nostal­gicz­ny, egzo­tycz­ny, nie­zna­ny. Ale zasad­ni­czo nie­praw­dzi­wy – bo, wbrew prze­ko­na­niu nie­któ­rych, nie odtwa­rza­ją oni w ten spo­sób języ­ka minio­nych epok, tyl­ko wytwa­rza­ją fan­ta­zję na jego temat. Mniej lub bar­dziej wier­ną, ale jed­nak fan­ta­zję. Garść daw­nych słów plus lek­ko „wykrę­co­na” skład­nia i flek­sja (typu „prze­to oneg­daj w nie­bie­siech”) to jesz­cze nie jest rekon­struk­cja histo­rycz­na. Dla­te­go, choć widzę zale­ty este­tycz­ne takie­go podej­ścia, to na pozio­mie ekwi­wa­len­cji mnie ono nie prze­ko­nu­je.

Whit­man pisze sty­lem, któ­ry odbie­ram jako natu­ral­ny; ba, jak to zwy­kle bywa w przy­pad­ku tego poety i pro­za­ika, jego język wyda­je mi się nad­zwy­czaj nowo­cze­sny. Czy­ta­jąc pol­ską pro­zę z poło­wy XIX wie­ku, mam nie­rzad­ko poczu­cie więk­szej obco­ści, daw­no­ści tek­stu, niż kie­dy się­gam po Whit­ma­na. W odbio­rze jest on dla mnie tro­chę jak Bole­sław Prus – jasne, widać, że to nie jest dzi­siej­szy język, ale nie ma się jed­no­cze­śnie poczu­cia obco­wa­nia z jakimś komu­ni­ka­cyj­nym dzi­wa­dłem (jak na przy­kład przy lek­tu­rze dzie­więt­na­sto­wiecz­nych listów pol­skich). Mam podej­rze­nie gra­ni­czą­ce z pew­no­ścią – rów­nież porów­nu­jąc pro­zę Whit­ma­na z inny­mi lek­tu­ra­mi z epo­ki – że pisał on języ­kiem żywym, nie gabi­ne­to­wym czy aka­de­mic­kim. I takim języ­kiem nale­ży go tłu­ma­czyć.

W peł­ni się z Tobą zga­dzam. Sty­li­zo­wa­nie tek­stu czy kon­stru­owa­nie hipo­te­tycz­ne­go, wyobra­żo­ne­go warian­tu języ­ka samo w sobie bywa zaję­ciem nader inte­re­su­ją­cym, rzad­ko jed­nak przy­no­si rezul­tat, któ­ry na dłuż­szą metę słu­żył­by tek­sto­wi, choć i tu, oczy­wi­ście, zda­rza­ją się wyjąt­ki. Ale Whit­man to twór­ca par excel­len­ce nowo­cze­sny, i o tę jego nowo­cze­sność – oczy­wi­ście przy zacho­wa­niu twar­dych realiów histo­rycz­nych – war­to zawal­czyć.

Gdy­bym dziś pró­bo­wał tłu­ma­czyć Whit­ma­na dzie­więt­na­sto­wiecz­ną pol­sz­czy­zną (któ­rą, jak mówi­łem, mógł­bym co naj­wy­żej mniej lub bar­dziej udol­nie naśla­do­wać, a nie repro­du­ko­wać), to sprze­nie­wie­rzył­bym się chy­ba zamy­sło­wi auto­ra. Whit­man, two­rząc Jac­ka Engle’a, nie pisał tam i wte­dy, tyl­ko w swo­im wła­snym tu i teraz; zwra­cał się współ­cze­snym języ­kiem do współ­cze­snych odbior­ców, pisząc na aktu­al­ne tema­ty. Języ­kiem owszem, lite­rac­kim, ale żywym. I dla­te­go sta­ra­łem się w podob­ny spo­sób kształ­to­wać język prze­kła­du, choć oczy­wi­ście, zda­rza­ją się sło­wa, któ­re są archa­izma­mi z natu­ry (na przy­kład nazy­wa­ją nie­ist­nie­ją­ce dziś przed­mio­ty itp.). Whit­man pozwa­la sobie rów­nież cza­sa­mi na archa­iza­cję dla żar­tu; chęt­nie też nawią­zu­je do Biblii i w miej­scach, gdzie to robi, poja­wiać się może język bar­dziej nie­dzi­siej­szy. Nie stro­ni rów­nież od świa­do­me­go wpro­wa­dza­nia błę­dów języ­ko­wych tam, gdzie chce uka­zać cha­rak­te­ry­stycz­ne cechy boha­te­ra (na przy­kład list w roz­dzia­le IX). Sta­ra­łem się nie „wypra­so­wać” Whit­ma­now­skiej skład­ni i nie przy­kra­wać jej na siłę do tej, któ­rą posłu­gi­wać się ma pol­sz­czy­zna stan­dar­do­wa, cza­sem nad­mier­nie wyja­ło­wio­na przez pozba­wio­nych wyobraź­ni nor­ma­ty­wi­stów, któ­rzy nie rozu­mie­ją, że nie rodzą ani nie pło­dzą języ­ka czy lite­ra­tu­ry, a co naj­wy­żej asy­stu­ją przy poro­dzie.

Muszę przy­znać, że w Życiu i przy­go­dach Jac­ka Engle’a naj­bar­dziej pocią­ga­ją mnie wła­śnie te frag­men­ty, w któ­rych sły­szy­my pisa­rza, któ­ry dopie­ro wypra­co­wu­je swój głos, przy­szłe­go poetę Nowe­go Yor­ku i – sze­rzej – Nowe­go Świa­ta. Są w tym tek­ście miej­sca, jak nie­za­po­mnia­na prze­chadz­ka głów­ne­go boha­te­ra po cmen­ta­rzu przy koście­le św. Trój­cy na Man­hat­ta­nie czy opis pło­mien­ne­go kaza­nia Calvi­na Peter­so­na, któ­re zapo­wia­da­ją to, co zna­my z póź­niej­szych tek­stów Whit­ma­na. Podob­ne tony odnaj­dzie­my też w wie­lu innych, roz­sia­nych tu i ówdzie obser­wa­cjach, cza­sa­mi to są dro­bia­zgi. Dla wszyst­kich wspól­na jest reflek­sja o rodzą­cej się Ame­ry­ce, świa­do­mość odręb­no­ści. Czy zgo­dził­byś się z tezą, że to wła­śnie w tych nie­po­zor­nych frag­men­tach kry­je się naj­więk­sza siła tej pro­zy, jak gdy­by na mar­gi­ne­sie głów­nej histo­rii?

Ta powieść sama w sobie loku­je się w pew­nej mie­rze na mar­gi­ne­sie twór­czo­ści Whit­ma­na – głów­nie jed­nak poety – a na mar­gi­ne­sie samej książ­ki z kolei skry­wa się to coś, co spra­wia, że kon­takt z tym tek­stem jest doświad­cze­niem dość intym­nym, mimo że nie mamy do czy­nie­nia z dzie­łem lirycz­nym, lecz fabu­lar­nym. Ile­kroć o tym myślę, koja­rzy mi się to ze stwier­dze­niem o praw­dzi­wej akcji, któ­ra roz­gry­wa się „pół metra pod kadrem”.

Lek­tu­ra Jac­ka Engle’a przy­wo­dzi na myśl pod­pa­try­wa­nie Whit­ma­na przy pra­cy, nie wprost, ale jak­by przez dyfu­zję czy induk­cję. Czuć, że autor eks­pe­ry­men­tu­je; że pły­nie po tej pro­zie jak na fali. Nagle wpa­da z tema­tu w temat, po czym zaraz się wyco­fu­je, stwier­dza­jąc, na przy­kład, dosłow­nie, że to mało cie­ka­we i nie będzie już o tym pisał. Gdzie indziej z pozo­ru bła­ha scen­ka rodza­jo­wa sta­je się dla nie­go pre­tek­stem do wygło­sze­nia pło­mien­nej tyra­dy albo melan­cho­lij­nej reflek­sji na jakiś temat, któ­rym zazwy­czaj jest życie, wli­cza­jąc w to wszyst­kie pery­pe­tie ze śmier­cią włącz­nie. Whit­man potra­fi prze­rwać tok nar­ra­cji, zawie­sić akcję powie­ści, zamro­zić boha­te­rów i pół roz­dzia­łu albo nawet cały roz­dział poświę­cić nie­omal poetyc­kim roz­wa­ża­niom, jak we wspo­mnia­nym spa­ce­rze po cmen­ta­rzu, albo w opi­sie noc­ne­go rej­su łód­ką po rze­ce Hud­son (roz­dział XVIII). Jed­no­cze­śnie nie spra­wia to wra­że­nia kako­fo­nii ani cha­osu.

To praw­da, te inter­lu­dia nie­zwy­kle wzbo­ga­ca­ją obraz świa­ta, któ­ry Whit­man, jak słusz­nie zauwa­ży­łeś, pod­pa­tru­je. Myślę też, że dla Cie­bie te swo­iste wyło­my w nar­ra­cji musia­ły być szcze­gól­nie odczu­wal­ne. Nie od dziś wia­do­mo, że nikt nie nawią­zu­je bliż­szej rela­cji z tek­stem niż tłu­macz. Co w toku pra­cy nad prze­kła­dem spra­wi­ło Ci naj­więk­szą przy­jem­ność? Co było naj­więk­szym wyzwa­niem?

Naj­cen­niej­sze i naj­cie­kaw­sze było dla mnie poczu­cie obco­wa­nia z indy­wi­du­al­no­ścią – twór­czą i ludz­ką w ogó­le – któ­ra się tu dopie­ro kształ­tu­je, in sta­tu nascen­di. Whit­man zda­je się dość sym­pa­tycz­nym face­tem, z któ­rym się miło prze­by­wa w trak­cie lek­tu­ry oraz pod­czas jej spe­cy­ficz­nej odmia­ny, jaką jest tłu­ma­cze­nie. Ani w swo­jej poezji, ani w pro­zie nie przyj­mu­je pozy wiesz­cza, natchnio­ne­go arty­sty nazna­czo­ne­go przez bogów, cho­ciaż zda­rza mu się popa­dać w łagod­ny dydak­tyzm (nie jest tajem­ni­cą, że był on zago­rza­łym piew­cą trzeź­wo­ści, do któ­rej nawią­zu­je w Jac­ku Engle’u paro­krot­nie, ubo­le­wa­jąc nad zgub­ny­mi skut­ka­mi pijań­stwa).  A zatem Whit­man nie kreu­je się na pomnik, mono­lit, ska­łę – widać nato­miast, że poszu­ku­je. Tłu­macz lite­ra­tu­ry też zazwy­czaj poszu­ku­je i towa­rzy­sze­nie auto­ro­wi w jego poszu­ki­wa­niach daje poczu­cie więk­szej bli­sko­ści, niż kie­dy tłu­ma­czy się cza­sem Natchnio­ne­go Bar­da czy inne­go Wiel­kie­go Nar­ra­to­ra, przed któ­ry­mi trze­ba padać na kola­na, jak malarz przed iko­ną, któ­rą two­rzy.

No wła­śnie, Whit­man to dla więk­szo­ści z nas przede wszyst­kim poeta, dla mnie jeden z naj­więk­szych. Mniej wię­cej w tym samym cza­sie, gdy Życie i przy­go­dy Jac­ka Engle’a uka­zy­wa­ły się w kolej­nych nume­rach „New York Sun­day Dispatch”, Whit­man roz­po­czął pra­ce nad Leaves of Grass, któ­rych zna­cze­nie wykra­cza dale­ko poza lite­ra­tu­rę. Czy w pra­cy na prze­kła­dem jego pro­zy czu­łeś jakieś pokre­wień­stwo języ­ka, któ­rym posłu­gu­je się w tej wcze­snej powie­ści, z języ­kiem i fra­zo­wa­niem, któ­re zna­my z póź­niej­szych wier­szy i poema­tów? Czy dostrze­gasz mię­dzy nimi ele­men­ty wspól­ne?

Jak wspo­mi­na­łem, Whit­man w swo­jej nar­ra­cji popa­da co jakiś czas w pewien liryzm, przy­wo­dzą­cy na myśl jego twór­czość poetyc­ką. Zarów­no jego wier­sze, jak i pro­za są dla mnie „gada­ją­ce”, to zna­czy dostrze­gam w nich coś podob­ne­go do poto­ku słów, w jak naj­lep­szym zna­cze­niu tego sfor­mu­ło­wa­nia. Tak jak wer­sy jego poezji potra­fią nagle wez­brać i roz­lać się w nie­ocze­ki­wa­ny spo­sób, tak linij­ki jego pro­zy co jakiś czas nabrzmie­wa­ją i wyrzu­ca­ją z sie­bie jakieś nie­spo­dzie­wa­ne wyzna­nie, obser­wa­cję. Nie mam przy tym wra­że­nia, że Whit­man sta­ra się sfor­mu­ło­wać sen­ten­cję, gło­sić wobec tłu­mów, tyl­ko mówi do nie­wiel­kiej grup­ki ludzi, na któ­rych mu zale­ży. Dzię­ki temu łatwiej poczuć się uczest­ni­kiem pro­ce­su, któ­ry on kształ­tu­je, a nie tyl­ko adre­sa­tem prze­mó­wie­nia, któ­re ktoś wygła­sza ex cathe­dra.

Oczy­wi­ście nar­ra­tor pierw­szo­oso­bo­wy w Życiu i przy­go­dach Jac­ka Engle’a  jest o wie­le mniej wyra­zi­sty niż nie­by­wa­le domi­nu­ją­ce „ja” lirycz­ne w wier­szach Whit­ma­na – w pro­zie autor cho­wa się za kuli­sa­mi i co jakiś czas tyl­ko wysta­wia zza nich gło­wę, ale odda­je głos boha­te­ro­wi tytu­ło­we­mu. I część opo­wie­ści Jac­ka Engle’a, zwłasz­cza chy­ba retro­spek­cje z mło­do­ści (jak choć­by w roz­dzia­le III, w któ­rych dwie kwa­kier­ki opa­tru­ją jego ran­ne­go przy­ja­cie­la, a star­sza odda­je mu chu­s­tę), repre­zen­tu­je bar­dzo podob­ną dyk­cję do nie­któ­rych wier­szy Whit­ma­na.

Wspo­mnia­łeś o dyk­cji. Do tej pory Whit­ma­na na język pol­ski tłu­ma­czył przede wszyst­kim Andrzej Szu­ba, ale też Lud­mi­ła Mar­jań­ska, Cze­sław Miłosz i inni. To zresz­tą mógł­by być temat na osob­ną dys­ku­sję – pol­skie prze­kła­dy Whit­ma­na. Co istot­ne jed­nak, jak dotąd zasad­ni­czo była to poezja. Jaki wpływ mia­ły na Cie­bie ist­nie­ją­ce prze­kła­dy jego poezji na język pol­ski? I jaka jest, jeśli moż­na tak powie­dzieć, Two­ja rela­cja z Whit­ma­nem?

 Whit­ma­nem na poważ­nie zain­te­re­so­wa­łem się dość póź­no, kie­dy już zna­łem angiel­ski na tyle, żeby radzić sobie jakoś z lek­tu­rą jego tek­stów w ory­gi­na­le – jak pod­kre­śla­łem, jego język jest nie­by­wa­le natu­ral­ny i nie sta­wia tak duże­go opo­ru przy lek­tu­rze jak styl wie­lu współ­cze­snych mu poetów. Wobec tego muszę przy­znać, że nie­spe­cjal­nie znam jego prze­kła­dy na pol­ski i nie mia­ły one szan­sy na mnie oddzia­łać. Poza tym nawet gdy­bym miał je komen­to­wać, to nie­spe­cjal­nie zaj­mu­ję się kry­ty­ką prze­kła­du – jeśli jakiś mi nie odpo­wia­da albo mnie nie satys­fak­cjo­nu­je i mam pomysł, jak ina­czej prze­tłu­ma­czyć daną rzecz, to się za nią bio­rę, a oce­nę moje­go wytwo­ru i porów­na­nie z inny­mi tłu­ma­cze­nia­mi pozo­sta­wiam czy­tel­ni­kom. Nie widzę sie­bie w roz­kro­ku mię­dzy upra­wia­niem prze­kła­du a jego sys­te­ma­tycz­ną kry­ty­ką, choć wie­lu zna­ko­mi­cie odnaj­du­je się w tej, dość ekwi­li­bry­stycz­nej przy­znam, pozy­cji.

Czy tłu­ma­cząc Whit­ma­na-pro­za­ika, mia­łeś gdzieś z tyłu gło­wy myśl o tym, że mniej wię­cej w tym samym cza­sie rodził się już Whit­man-poeta, autor Leaves of Grass?

Co do Leaves of Grass – oczy­wi­ście, trud­no nie mieć z tyłu gło­wy tej zbież­no­ści cza­so­wej, zwłasz­cza kie­dy czy­ta się w Jac­ku Engle’u takie frag­men­ty jak ten: „Spo­waż­nia­łem, ale nie posmut­nia­łem; wędro­wa­łem od gro­bu do gro­bu i cza­sem prze­pi­sy­wa­łem inskryp­cje. Dłu­ga, prze­ro­śnię­ta tra­wa się­ga­ła mi do twa­rzy. Nade mną też była zie­leń połą­czo­na z brą­zem, to drze­wa żywią­ce się roz­pa­dem ludz­kich ciał”. Mówiąc pół żar­tem, nic tyl­ko roz­bi­jać na wer­sy i mamy wiersz!

Rze­czy­wi­ście, pamię­tam jak i mnie ude­rzy­ła suge­styw­ność tego obra­zu. Pozwól, że po wszyst­kim, co już tu sobie powie­dzie­li­śmy, zapy­tam raz jesz­cze, ale tym razem wprost – dla­cze­go Whit­man? Do tej pory zna­li­śmy Cię jako tłu­ma­cza m.in. Edmun­da White’a, Natha­lie Sar­rau­te, a więc auto­rów współ­cze­snych, w natu­ral­ny spo­sób bliż­szych nam na pozio­mie języ­ka, wyobraź­ni. W przy­pad­ku Whit­ma­na się­gasz po kla­sy­ka.

Aku­rat co do kla­sycz­no­ści, to wyda­je mi się, że Sar­rau­te jest kla­sycz­ką w podob­nym stop­niu jak Whit­man – obo­je są w jakiejś mie­rze pio­nie­ra­mi awan­gar­dy, któ­rzy prze­kro­czy­li gra­ni­ce lite­ra­tu­ry swo­ich epok.  Whit­man to kamień milo­wy w histo­rii poezji ame­ry­kań­skiej czy anglo­ję­zycz­nej w ogó­le. Sar­rau­te z kolei zapo­cząt­ko­wa­ła kie­ru­nek istot­ny dla histo­rii lite­ra­tu­ry fran­cu­sko­ję­zycz­nej i nie tyl­ko, jakim jest „nowa powieść”. I tak jak Sar­rau­te zde­kon­stru­owa­ła nar­ra­cję, a w zasa­dzie zli­kwi­do­wa­ła ją, odry­wa­jąc się od Ary­sto­te­le­sow­skie­go mime­ty­zmu, tak Whit­man wyzwo­lił poezję z pew­ne­go rodza­ju rygo­rów i wpro­wa­dził do niej nowe spoj­rze­nie na pre­zen­ta­cję nie­któ­rych tema­tów. I Sar­rau­te, i Whit­man to awan­gar­da świa­do­ma – zarów­no swo­jej roli, jak i zna­cze­nia ogra­ni­czeń w sztu­ce: for­mal­nych, a może i moral­nych.

Książ­ki całej trój­ki – Sar­rau­te, White’a i Whit­ma­na – łączy nato­miast ich pozy­cja w bio­gra­fii twór­ców. Dla dwoj­ga pierw­szych był to debiut; dla Whit­ma­na w pew­nym sen­sie rów­nież (przed Jac­kiem Englem wydał z więk­szej pro­zy tyl­ko Fran­klin Evans, ksią­żecz­kę zaan­ga­żo­wa­ną, poświę­co­ną abs­ty­nen­cji). Wszyst­kich tro­je moż­na więc w tych tek­stach obser­wo­wać w momen­cie bar­dzo roz­wo­jo­wym dla ich pisar­stwa.

Chciał­bym Cię jesz­cze dopy­tać o obec­ność Whit­ma­na w Pol­sce, w pol­sz­czyź­nie. W moim odczu­ciu autor Pie­śni o sobie, owszem, funk­cjo­nu­je jako kla­syk, ale nie­wie­lu dziś czy­ta go czy odwo­łu­je się do nie­go wprost. Mam nie­od­par­te wra­że­nie, że nie zda­je­my sobie do koń­ca spra­wy z tego, jak nie­po­wta­rzal­ną był oso­bo­wo­ścią, jaką rewo­lu­cją było jego pisar­stwo.

Mam poczu­cie, że nie­wie­lu kla­sy­ków się tak napraw­dę czy­ta. I o ile Whit­man jest kla­sy­kiem za oce­anem, to w Pol­sce, w pol­sz­czyź­nie, zupeł­nie nie ma takiej pozy­cji. Nie­wy­klu­czo­ne, że świa­do­mość jego dzie­ła – jego wiel­ko­ści i jako­ści – jest u nas zni­ko­ma. Pamię­tam dosko­na­le, jakim szo­kiem były dla mnie pierw­sze lek­tu­ry Whit­ma­na. Dzie­więt­na­sty wiek koja­rzył mi się z zabo­ra­mi, mar­ty­ro­lo­gią, Wiel­ką Impro­wi­za­cją, „Gali­la­ee, vici­sti”, Rze­wu­skim, Kra­szew­skim i ogól­nym „wstą­pi­łem na dzia­ło”. W nie­co szer­szym sen­sie – z poezją nie­miec­ką, któ­rą pozna­łem wcze­śnie dzię­ki pie­śniom Schu­ber­ta, Schu­man­na czy Brahm­sa. A tu się oka­zu­je, że spo­sób, w jaki pisał Whit­man – tak­że o woj­nie, kra­ju, ojczyź­nie – może być tak zupeł­nie inny od tego, co znam. Że moż­na na te wiel­kie tema­ty, nie­jed­no­krot­nie prze­cież dzie­jo­we, wypo­wia­dać się w spo­sób tak oso­bi­sty, kame­ral­ny. Co prze­cież tak napraw­dę ide­al­nie pasu­je do idio­mu roman­tycz­ne­go – samot­no­ści, wędrów­ki, alie­na­cji. Myślę, że spo­ro wier­szy Whit­ma­na nie­uprze­dzo­ny o niczym czy­tel­nik mógł­by dziś wziąć za poezję współ­cze­sną. Jego język zupeł­nie się nie chce zesta­rzeć! Może to dzię­ki spe­cy­ficz­nym tech­ni­kom dba­nia o sie­bie, któ­re prak­ty­ko­wał Whit­man, a były wśród nich kąpie­le nago i inne spo­so­by zbli­ża­nia się do Natu­ry.

To praw­da, jest w jego języ­ku jakaś ele­men­tar­na żywot­ność i żywio­ło­wość zara­zem – Whit­man to żywioł, któ­re­go siłę raz za razem odkry­wa­my na nowo. Na koniec chciał­bym zapy­tać Cię o kwe­stię jego wpły­wu na pol­ską poezję współ­cze­sną, zarów­no bez­po­śred­nie­go, wyni­ka­ją­ce­go z lek­tu­ry jego tek­stów, jak i zapo­śred­ni­czo­ne­go przez innych poetów, głów­nie ame­ry­kań­skich, ze szko­łą nowo­jor­ską na cze­le. Nie­daw­no nie­zwy­kle zaj­mu­ją­co mówił o tym w Kra­ko­wie Kac­per Bart­czak, któ­ry otwar­cie przy­zna­je się do fascy­na­cji Whit­ma­nem. Czy Życie i przy­go­dy Jac­ka Engle’a, Two­im zda­niem, mogą obec­nie wpi­sać się w ten nurt Whit­ma­now­skich inspi­ra­cji? Jaką rolę ma dziś do ode­gra­nia Whit­man w Pol­sce?

Jeśli cho­dzi o wier­sze Whit­ma­na, to myślę, że ich lek­tu­ra mogła­by się dla co ponie­któ­rych współ­cze­snych poetów oka­zać nie­bez­piecz­na, nie­bez­piecz­nie obna­ża­ją­ca, i dla­te­go nie zdzi­wił­bym się, gdy­by jej uni­ka­no. Wła­śnie dla­te­go, że jest on jed­nym z nie­do­ści­głych wzo­rów praw­dzi­wej poezji praw­dzi­wie zaan­ga­żo­wa­nej, a nie takiej, któ­ra jest publi­cy­sty­ką roz­bi­tą na wer­sy i dys­kon­tu­je bie­żą­ce wyda­rze­nia poli­tycz­ne i spo­łecz­ne. Byle utrzy­mać się na fali, wzbu­dzić kon­tro­wer­syj­kę albo zamar­ko­wać „moc­ny głos w spra­wie”, przy zanie­dba­niu szer­szej per­spek­ty­wy,  tak­że czy­sto poetyc­kiej, for­mal­nej, pro­zo­dycz­nej. Poezja Whit­ma­na, mimo swo­jej pro­sto­ty i orga­nicz­no­ści, bywa napraw­dę kunsz­tow­na i znacz­nie róż­ni się od tego, co nie­któ­rzy obda­rze­ni kiep­skim uchem piszą­cy upar­cie pró­bu­ją ser­wo­wać odbior­com jako wier­sze.

O ile poezje Whit­ma­na są wspa­nia­le gru­bo cio­sa­ne, bli­skie przy­ro­dy, pro­stych idei, pra­gnień i dążeń – w czym róż­nią się od  fiku­śnych intar­sji u wie­lu poetów dzie­więt­na­sto­wiecz­nych – o tyle jego pro­za wyda­je mi się bar­dziej zniu­an­so­wa­na niż śred­nia tego rodza­ju lite­rac­kie­go, zwłasz­cza w kon­tek­ście lite­ra­tu­ry zaan­ga­żo­wa­nej. Pro­za Whit­ma­na, jaką pozna­je­my w Życiu i przy­go­dach Jac­ka Engle’a, poka­zu­je, jak moż­na opo­wia­dać o rze­czy­wi­stych bolącz­kach spo­łecz­nych, ogól­nych i oso­bi­stych, jed­no­cze­śnie zacho­wu­jąc dystans, zdro­wy i dla spra­wy, i dla for­my lite­rac­kiej. Przy­no­si też swo­istą per­spek­ty­wę histo­rycz­ną, przy­po­mi­na­jąc, że pew­nych pro­ble­mów „nie wyna­le­zio­no” w dru­giej poło­wie XX wie­ku; poka­zu­je korze­nie tego, co dziś bie­rze­my za lite­rac­ką oczy­wi­stość.

Dla­te­go bar­dzo chciał­bym się oka­zać fał­szy­wym pro­ro­kiem i ucie­szył­bym się z roz­kwi­tu zain­te­re­so­wa­nia Whit­ma­nem. Nawet jeśli mia­ło­by to być zwy­kłe naśla­dow­nic­two – przez naśla­do­wa­nie dobrych wzor­ców moż­na się cze­goś nauczyć, a inspi­ra­cja takim auto­rem, jak Whit­man, czy pokre­wień­stwo z nim – to żaden wstyd.

Popie­ram w całej roz­cią­gło­ści, nie wstydź­my się Whit­ma­na. Zwłasz­cza, że jego inne, nie­zna­ne dotąd obli­cze, jakie przy­no­si Życie i przy­go­dy Jac­ka Engle’a, oka­zu­je się dziś zaska­ku­ją­co aktu­al­ne. Dzię­ku­ję za roz­mo­wę.