Powinno mówić niewyrażalne

Kuba Mikur­da: Zacznę prze­wrot­nie. Jakiś czas temu wygło­sił pan krót­ki wykład „Pochwa­ła poezji nie­zro­zu­mia­łej”. Za co pan ją chwa­lił?

Woj­ciech Bono­wicz: Punk­tem wyj­ścia był dla mnie oczy­wi­ście szkic Cze­sła­wa Miło­sza „Prze­ciw poezji nie­zro­zu­mia­łej”, tekst w swo­im cza­sie gło­śny i sze­ro­ko dys­ku­to­wa­ny. Miłosz wyra­żał się w nim scep­tycz­nie o znacz­nej czę­ści poezji współ­cze­snej – a ści­ślej: poezji pisa­nej w cią­gu ostat­nich stu kil­ku­dzie­się­ciu lat – ganiąc ja za to, że ucie­ka od czy­tel­ni­ka, że nad­mier­nie wie­le uwa­gi poświę­ca pod­mio­to­wi, zamiast świa­tu przed­mio­to­we­mu, i że w efek­cie pogrą­ża się w „nie­zro­zu­mial­stwie”, czy­li w poszu­ki­wa­niach for­mal­nych, któ­re efekt spo­łecz­nej izo­la­cji poetów jesz­cze potę­gu­ją. „Pochwa­łę” zmy­śli­łem odro­bi­nę pole­micz­nie. Jest bowiem fak­tem, że ogrom­ny obszar poezji współ­cze­snej nie ma dostę­pu do czy­tel­ni­ków i nawet spe­cjal­nie się o nie­go nie sta­ra. Ale jest też fak­tem, że poezja ta mogła­by ów dostęp uzy­skać, że – by tak rzec – jej „nie­zro­zu­mial­stwo” nie jest abso­lut­ne i moż­na by po stro­nie czy­tel­ni­ków otwo­rzyć tu nie­jed­ną fur­tecz­kę. Zaraz jed­nak posta­wi­łem sobie pyta­nie: czy to wyłącz­nie kwe­stia bra­ku owych fur­te­czek, powią­zań kry­tycz­nych, sto­sow­nych komen­ta­rzy? Nie, nie wyłącz­nie. I wte­dy bar­dzo a pro­pos wydał mi się sam ter­min zapro­po­no­wa­ny przez Miło­sza: „poezja nie­zro­zu­mia­ła” to lepiej niż „awan­gar­da”. Bo oprócz tego, że dźwięcz­na i zadzior­na, zbit­ka ta otwar­cie sta­wia pro­blem rozu­mie­nia, cen­tral­ny dla poezji współ­cze­snej. Czy w poezji cho­dzi w ogó­le o jakieś rozu­mie­nie? A jeśli tak, to o jakie? War­to pamię­tać, że „rozu­mie­nie”, „sens” i tak dalej, to kate­go­rie pod­da­wa­ne w myśli nowo­żyt­nej cią­głym rewi­zjom. W moim prze­ko­na­niu, spo­śród róż­nych dzie­dzin sztu­ki poezja kwe­stię rozu­mie­nia posta­wi­ła naj­ostrzej.

Chcia­łem się zatem „odbić” od tek­stu Miło­sza, „odbić” w kie­run­ku poezji moich rówie­śni­ków (Andrze­ja Sosnow­skie­go, Mar­ci­na Sen­dec­kie­go i innych), a ogól­niej – całej tra­dy­cji pisa­nia ponie­kąd „prze­ciw języ­ko­wi”, czy­li nie­ustan­ne­go spraw­dza­nia, wery­fi­ko­wa­nia jego moż­li­wo­ści, „wie­trze­nia” go, roz­bi­ja­nia języ­ko­wych ska­mie­lin. Tra­dy­cji moc­no obec­nej w poezji pol­skiej za spra­wą takich oso­bo­wo­ści jak Miron Bia­ło­szew­ski, Witold Wirp­sza czy Tymo­te­usz Kar­po­wicz. Stąd „pochwa­ła”, bo „poezja nie­zro­zu­mia­ła” nie nisz­czy języ­ka, wręcz prze­ciw­nie, utrzy­mu­je go w ruchu, zapo­bie­ga zwap­nie­niom, petry­fi­ka­cji. Oczy­wi­ście, nie zna­czy to, że wszyst­ko, co „nie­zro­zu­mia­łe”, nale­ży pochwa­lić za samo to, że „nie­zro­zu­mia­łe” wła­śnie. Prze­ciw­nie, tak­że poetom „nie­zro­zu­mia­łym” tra­fia­ją się rze­czy sła­be, nie­uda­ne, wydu­ma­ne. I oni mają swo­ich naśla­dow­ców, epi­go­nów, swo­je „ogo­ny”. Nie­mniej nie wol­no nie doce­niać ogrom­ne­go wysił­ku tej poezji, któ­ry zmie­rza do demon­ta­żu pew­nej ilu­zji: ilu­zji trwa­łe­go zna­cze­nia, „utwar­dzo­ne­go” w języ­ku. Zna­cze­nia nie nale­ży przyj­mo­wać „na wia­rę”. Nale­ży je nie­ustan­nie spraw­dzać.

W ten spo­sób zain­te­re­so­wa­nie poezją wpi­su­je się w moje szer­sze zain­te­re­so­wa­nia zwią­za­ne z pra­cą ilu­zji, szcze­gól­nie ilu­zji reli­gij­nej, któ­ra pro­wa­dzi do zamknię­cia Boga w okre­ślo­nej wizji, skoń­czo­nej kon­struk­cji inte­lek­tu­al­nej lub inte­lek­tu­al­no-emo­cjo­nal­nej. Powin­ni­śmy być goto­wi na cią­głe „otwie­ra­nie”, prze­kra­cza­nie, rewi­zję takie­go obra­zu. Nie jestem iko­no­kla­stą, uwa­żam, że kon­struk­ty i obra­zy są bar­dzo potrzeb­ne jako pod­sta­wa, punkt wyj­ścia dla ruchu myśli. Ale war­to zdać sobie spra­wę, że jeśli poza nimi jest coś lub Ktoś, to jest ponad to, co potra­fi­my sobie wyobra­zić lub nazwać. I że nawet to nie­do­kład­ne nazy­wa­nie nie powin­no przy­cho­dzić nam łatwo, ot, tak sobie, jako bez­tro­skie naśla­do­wa­nie innych.

„Poeci nie­zro­zu­mia­li”. Pan też?

Ponie­kąd, tak. Wszel­ka nie­ja­sność, nie­do­ry­so­wa­nie, nie­jed­no­znacz­ność bar­dzo mnie zaj­mu­ją. Zarów­no na pozio­mie kon­struk­cji tek­stu, roz­bi­cia zdań, meta­fo­ry­ki, jak i na pozio­mie tre­ści – opi­sy­wa­nych sytu­acji, obra­zów, scen. Bywa to pew­ną barie­rą, stąd zarzu­ty o her­me­tyzm, zwłasz­cza w kon­tek­ście moich dwóch poprzed­nich tomów. Tym­cza­sem ja jestem abso­lut­nym prze­ciw­ni­kiem posta­wy: „im trud­niej, im bar­dziej zagad­ko­wo, tym lepiej”. Nie cho­wam klu­cza, raczej suge­ru­ję, że moż­na użyć wie­lu klu­czy.

Wszyst­ko zale­ży od tego, jak zde­fi­niu­je­my samo pisa­nie. Czy cho­dzi o „roz­ja­śnia­nie” rze­czy­wi­sto­ści przez pro­stą eks­pli­ka­cję? Czy napraw­dę potrze­bu­je­my poezji, żeby powie­dzieć sobie: życie jest krót­kie, jeste­śmy śmier­tel­ni, miłość jest waż­na, krop­ka? Mam wra­że­nie, że cała uro­da, nie­zwy­kłość poezji pole­ga na tym, że uwraż­li­wia nas ona na sze­reg sta­nów pośred­nich, roz­ma­ite sub­tel­ne napię­cia, histo­rie, któ­re, choć nie­wąt­pli­wie się dzie­ją, nie do koń­ca wia­do­mo, czym są. Kom­po­nu­jąc tom, sta­ram się na przy­kład zde­rzać tek­sty „ciem­niej­sze” z „jaśniej­szy­mi”, albo tek­sty, któ­re „twier­dzą” jed­no, z taki­mi, któ­re „mówią” coś wręcz prze­ciw­ne­go. Tym samym to, co pozor­nie zro­zu­mia­łe, nabie­ra dwu­znacz­no­ści, wpa­da w cudzy­słów, sta­je pod zna­kiem zapy­ta­nia.

Podob­nie myślę o roli tytu­łu. W jaki spo­sób tytuł „trzy­ma się” wier­sza? Choć na ogół zapi­su­ję wiersz od razu z tytu­łem, nie zawsze potra­fię powie­dzieć, co się dzie­je mię­dzy jed­nym a dru­gim, na jakiej zasa­dzie zosta­ły zesta­wio­ne, na czym pole­ga ich zgod­ność, dopa­so­wa­nie. Zda­rza­ją się oczy­wi­ste rela­cje – wiersz „Sąd” jest rze­czy­wi­ście o sądzie itd. Ale jed­nej regu­ły nie ma. Dzię­ki temu otwie­ra się kolej­na moż­li­wość gry, napię­cia, roz­my­cia. Jed­no­cze­śnie sta­ram się uni­kać nad­mier­ne­go „obcią­że­nia” tytu­łu. Kie­dy w tytu­le zawar­te jest zbyt wie­le, wiersz wyglą­da tak, jak­by ktoś powie­sił maleń­ki obra­zek na dużym gwoź­dziu.

Pań­skie wier­sze czę­sto „robią to, co mówią”, powta­rza­ją napię­cia for­mal­ne, reto­rycz­ne na pozio­mie obra­zu, aneg­do­ty itd.

To jed­na z tych rze­czy, któ­re „robią się same”. W trak­cie pisa­nia nie przyj­mu­ję świa­do­mie żad­nych zało­żeń, nie zada­ję sobie pyta­nia, jak to powin­no być zro­bio­ne, ani o czym to będzie i czy jed­no zga­dza się z dru­gim. Acz­kol­wiek kie­dy wiersz jest skoń­czo­ny, czę­sto dostrze­gam, że coś jest na rze­czy, poszcze­gól­ne ele­men­ty zda­ją się zazę­biać i sobie „przy­ta­ki­wać”, i – w naj­lep­szym przy­pad­ku – tekst na każ­dym pozio­mie dzia­ła w ten sam spo­sób. Lubię tak myśleć na przy­kład o wier­szu „Góra z dołem” z tomu Wier­sze ludo­we. Jest tam obraz czło­wie­ka leżą­ce­go w łóż­ku, sku­pio­ne­go na swo­jej cho­ro­bie. Jed­no­cze­śnie zale­ża­ło mi na tym, żeby sam wiersz „leżał” – „leżał” razem z boha­te­rem. W tym sen­sie „Góra z dołem” musia­ła być wier­szem odro­bi­nę „nie­uda­nym”, jako histo­ria nie­po­wo­dze­nia, cze­goś, co się nie speł­nia, co koń­czy się poraż­ką. Podob­nie z ubó­stwem, któ­re inte­re­su­je mnie jako temat, a w dość nie­po­ję­ty – dla mnie same­go – spo­sób powta­rza się w ubó­stwie języ­ka, wer­su. Wię­cej skre­ślam, niż piszę. Z kil­ku wer­sji, któ­re zapi­su­ję, naj­czę­ściej wybie­ram tę naj­bar­dziej „chro­pa­wą”.

Raz jesz­cze pod­kre­ślę, że notu­ję i nazy­wam te wszyst­kie związ­ki i zależ­no­ści dopie­ro po napi­sa­niu tek­stu, czę­sto przy oka­zji ukła­da­nia całe­go zbio­ru. Wiersz pisze się „sam”, sam two­rzy swo­ją wyobraź­nię, dra­ma­tur­gię, napię­cia. Dopie­ro zapi­sa­ny sta­je się moją wła­sno­ścią, choć nigdy do koń­ca i na zmien­nych pra­wach.

W recen­zji na łamach „Tygo­dni­ka Powszech­ne­go” Marian Sta­la wska­zał na nurt meta­po­etyc­ki, któ­ry w Peł­nym morzu zyskał pew­ną auto­no­mię. Na ile gło­sy „Z wykła­du” i „Z dys­ku­sji zamknię­tej” są panu bli­skie?

Nie chciał­bym tego jed­no­znacz­nie roz­strzy­gać. Oba są quasi-cyta­ta­mi i funk­cjo­nu­ją w pew­nym kon­tek­ście: w obu znaj­du­ję coś, co jest mi bli­skie i coś, co budzi mój sprze­ciw. Weź­my wiersz „Z wykła­du”: „Wyczer­pa­ły się języ­ko­we ener­gie. / Bo powin­no mówić to, co nie­wy­ra­żal­ne. / A mówi­ło tyl­ko to, co mar­twe i oczy­wi­ste.” To ponie­kąd skrót postu­la­tu, o któ­rym mówi­łem wcze­śniej – bun­tu prze­ciw­ko „oczy­wi­sto­ści” w poezji, oczy­wi­sto­ści, któ­ra choć potrzeb­na, bywa męczą­ca, a osta­tecz­nie spra­wia, że język i rze­czy­wi­stość nie­ru­cho­mie­ją, przy­szpi­lo­ne, spro­wa­dzo­ne do poje­dyn­cze­go zna­cze­nia, okre­ślo­ne moral­nie. Nie prze­czę, sam mora­li­zu­ję, tak­że w poezji, ale mimo to (lub wła­śnie dla­te­go) bar­dzo zale­ży mi na tym, aby w obrę­bie tomu dzia­ło się jak naj­wię­cej, aby poszcze­gól­ne tek­sty wcho­dzi­ły ze sobą w cią­głe inte­rak­cje, wza­jem­nie się kwe­stio­no­wa­ły, pod­wa­ża­ły, dys­ku­to­wa­ły ze sobą.

W Peł­nym morzu sto­sun­ko­wo czę­sto posłu­gu­ję się cudzym gło­sem. Nie­za­leż­nie od wszyst­kich innych wąt­ków, trak­tu­ję ten tom jako pró­bę pomy­śle­nia tego, jak wie­le w mojej poezji zna­czy cudzy głos i – tu muszę posłu­żyć się para­dok­sem – w jakim stop­niu ja sam ten cudzy głos piszę. W tomie przy­wo­łu­ję wprost Cela­na, Kubi­na czy Leo Lip­skie­go. Choć żaden z nich nicze­go już nie stwo­rzy, nie chcę myśleć o ich dzie­łach jako zamknię­tych. Wystar­czy odro­bi­na wysił­ku, żeby ich lek­tu­ra oka­za­ła się kolej­nym otwar­ciem, żeby owo­co­wa­ła nową wer­sją, nową wizją, nowym roz­kła­dem akcen­tów. To, że mamy moż­li­wość takie­go ruchu i że chce­my cza­sem z niej korzy­stać, jest wiel­kim zwy­cię­stwem tych twór­ców. War­to ich „wyczy­ty­wać”, wyczy­ty­wać bez koń­ca…