Przyziemna metafizyka

Jerzy Jar­nie­wicz: Zacznij­my od tytu­łu, bo nazwi­sko auto­ra nie wyma­ga naszych komen­ta­rzy. Epi­fa­nia to nagłe obja­wie­nie, ilu­mi­na­cja, a w sen­sie bar­dziej lite­rac­kim: sce­na lub obraz, pozor­nie banal­ne, któ­re dzię­ki szcze­gól­nej kon­den­sa­cji sen­sów komu­ni­ku­ją wię­cej niż by się zda­wa­ło, otwie­ra­jąc się na jakąś inną, zna­cze­nio­twór­czą prze­strzeń. Ter­min teo­lo­gicz­ny, któ­ry Joy­ce, jesz­cze jako nasto­la­tek, zaadap­to­wał do swo­ich celów. Trud­no go zde­fi­nio­wać, ale może­my wią­zać go z wie­lo­ma podob­ny­mi pomy­sła­mi w histo­rii lite­ra­tu­ry taki­mi na przy­kład jak „chwi­la wiecz­na” Cze­sła­wa Miło­sza, czy „spots of time” Wil­lia­ma Word­swor­tha, może nawet „bły­ski” Julii Har­twig. A może epi­fa­nie Joyce’a są jed­nak czymś zde­cy­do­wa­nie odmien­nym? Czy kon­cept obra­zu poetyc­kie­go, w któ­rym obja­wia się jakaś ukry­ta, nie­któ­rzy mówią: „ducho­wa” treść, nie stry­wia­li­zo­wał się, nie brzmi aby ana­chro­nicz­nie?

Adam Popra­wa: Tak do koń­ca chy­ba nikt nie wie, czym jest epi­fa­nia, rów­nież ta w sen­sie Joyce’owskim. Jej twór­ca poza­cie­rał śla­dy; wyja­śnia­jąc nato­miast w Ste­fa­nie boha­te­rze zasa­dę epi­fa­nii, mówił z jed­nej stro­ny o – jak to ład­nie oddał tłu­macz powie­ści – „pospo­li­to­ści mowy i gestu”, z dru­giej nato­miast wypro­wa­dzał ten ter­min z wca­le zło­żo­nej teo­rii pięk­na pozo­sta­wio­nej przez Toma­sza z Akwi­nu. Tro­chę to trud­no pogo­dzić, praw­da? Epi­fa­nia była­by więc mię­dzy czymś banal­nym a pogłę­bio­nym sen­sem, powiedz­my naj­ogól­niej, filo­zo­ficz­nym. Kon­cep­cje pisa­rzy, któ­re wska­za­łeś, dość łatwo wpi­sać, dość łatwo im przy­pi­sać sen­sy filo­zo­ficz­ne. W pol­skiej tra­dy­cji lite­rac­kiej jesz­cze do nie­daw­na epi­fa­nie bar­dziej się chy­ba zresz­tą koja­rzy­ły z Miło­szem niż z Joyce’em, a to za spra­wą świet­ne­go skąd­inąd ese­ju Błoń­skie­go Epi­fa­nie Miło­sza, w któ­rym Irland­czyk nie został przy­wo­ła­ny ani razu. Tra­fił nam się na szczę­ście w lite­ra­tu­ro­znaw­stwie epi­fa­nik peł­ną gębą: Ryszard Nycz, któ­ry akcen­tu­je świec­kość epi­fa­nii i prze­ko­nu­ją­co poka­zu­je, jak po Joyce’owsku epi­fa­nicz­ny jest Bia­ło­szew­ski.

Nie ja jeden zasta­na­wiam się, czy to w ogó­le ter­min, któ­ry powin­ni­śmy wią­zać z meta­fi­zy­ką, z prze­kra­cza­niem zja­wi­sko­we­go świa­ta. Może jest to jed­nak coś bar­dziej przy­ziem­ne­go, a tym samym waż­niej­sze­go: pew­na kon­cep­cja kom­po­no­wa­nia obra­zu poetyc­kie­go. Bliż­sza może, tak sobie gło­śno myślę, żeby już nie wra­cać do Miło­sza czy roman­ty­ków, temu, co Car­tier-Bres­son, geniusz foto­gra­fii, nazwał „decy­du­ją­cą chwi­lą”. A więc jakaś wska­zów­ka tech­nicz­na, zasa­da for­mal­na raczej niż meta­fi­zycz­na. Car­tier-Bres­son tak defi­nio­wał ten moment: „To uświa­do­mie­nie sobie, w ułam­ku sekun­dy, isto­ty pew­ne­go wyda­rze­nia i jed­no­cze­śnie dokład­nej orga­ni­za­cji form, któ­re nada­ją temu wyda­rze­niu wła­ści­wą eks­pre­sję”.

Jeśli z meta­fi­zy­ką, to z taką zde­cy­do­wa­nie bar­dziej ziem­ską, bez dopo­wie­dzeń reli­gij­nych. Pro­fe­sor Gutow­ski na któ­rejś kon­fe­ren­cji zapy­tał: jeśli za epi­fa­nią nic się nie kry­je, to po co w ogó­le o niej mówić? Ano wła­śnie: dla niej samej. Prze­świ­ty­wa­nie sym­bo­licz­ne czy sym­bo­li­stycz­ne – wra­cam teraz do two­je­go poprzed­nie­go pyta­nia – to jed­no, i rze­czy­wi­ście, jak nam się dziś w lite­ra­tu­rze coś za łatwo sym­bo­li­zu­je, to krę­ci­my nosem. Ale – jak z tą konew­ką w słyn­nym Liście lor­da Chan­do­sa – gdy nagle z naj­zwy­klej­szym przed­mio­tem, z potocz­ną wypo­wie­dzią, z prze­ję­zy­cze­niem zaczy­na się coś dziw­ne­go dziać – o, to wte­dy powsta­je zupeł­nie nowa sytu­acja lite­rac­ka. A! Pytasz o Car­tie­ra-Bres­so­na. Tak! Epi­fa­nia w sen­sie lite­rac­kim jest taką wła­śnie decy­du­ją­cą chwi­lą, gdy­by­śmy się­gnę­li raz jesz­cze do Ste­fa­na boha­te­ra, zoba­czy­li­by­śmy, jak cie­ka­wie defi­ni­cja Car­tie­ra-Bres­so­na podob­na jest do Akwi­na­ty komen­to­wa­ne­go przez Ste­fa­na. Tak mię­dzy nami jed­nak – ta idea wiel­kie­go foto­gra­fa jest chy­ba tro­chę podej­rza­na: otóż Car­tier-Bres­son moc­no się sta­rał, żeby ukryć swo­je sty­ków­ki. No bo jak to tak? Niby decy­du­ją­ca chwi­la, a przed nią i po niej zosta­ło na kli­szy spo­ro chwil zde­cy­do­wa­nie mniej decy­du­ją­cych. Z dru­giej jed­nak­że stro­ny nie ma tu sprzecz­no­ści: jeśli decy­du­ją­cy ma być moment, to nie może on trwać cały czas. Alles klar.

Opo­wia­da­jąc o lite­ra­tu­rze epi­fa­nicz­nej, przy­wo­ła­łeś, jak naj­słusz­niej, Bia­ło­szew­skie­go, o któ­rym zresz­tą piszesz w swo­im ese­ju i któ­ry musi ci być nie od dzi­siaj bli­ski. Przy­po­mnę tyl­ko czy­tel­ni­kom, że nie­daw­no zre­da­go­wa­łeś posze­rzo­ną, kry­tycz­ną edy­cję Pamięt­ni­ka z powsta­nia war­szaw­skie­go. Nie mogę też pomi­nąć tu two­jej wła­snej twór­czo­ści, choć­by nomi­no­wa­nych do Nike Wal­ców wol­nych, wal­ców szyb­kich, któ­re też nie­jed­no, w moim mnie­ma­niu, Joyce’owskim epi­fa­niom zawdzię­cza­ją. Przy­znał­byś się do takiej inspi­ra­cji?

Pierw­sze sły­szę… [śmiech] Zare­ago­wa­łem uni­kiem, bo trud­no sobie wyobra­zić inspi­ra­cje dosko­nal­sze, więc i przy­zna­wa­nie się jest, może być cokol­wiek dwu­znacz­ne. Ale tak, Joy­ce wziął mnie daw­no temu Por­tre­tem arty­sty, jesz­cze w poprzed­nim prze­kła­dzie, i im wię­cej lat upły­wa­ło, tym bar­dziej się prze­ko­ny­wa­łem, jak moc­no ta książ­ka we mnie sie­dzi. Bia­ło­szew­ski też od daw­na… Pamię­tasz? Nasze poko­le­nie mia­ło w liceum tę żół­tą anto­lo­gię Matu­szew­skie­go, z okiem na okład­ce. I myślę teraz – a napraw­dę nie na uży­tek tej roz­mo­wy, jak Bacha kocham – że ze wszyst­kich wier­szy tam zawar­tych naj­bar­dziej mnie wte­dy rusza­ła Karu­ze­la z madon­na­mi: intry­go­wa­ła, pocią­ga­ła jakąś dziw­no­ścią, kapi­tal­nie prze­sta­wio­ną i domknię­tą kon­struk­cją… Oczy­wi­ście, wte­dy tak bym tego nie nazy­wał, nie myśla­łem zresz­tą jesz­cze nawet przed matu­rą, że będę kie­dyś na polo­ni­sty­ce, zaczą­łem gdzie indziej. A po latach Kon­stan­cin, ta zdu­mie­wa­ją­ca pro­za: cho­dzę tu, idę tam, tu jest to, a tu tam­to… Póź­niej byłem kie­dyś w Kon­stan­ci­nie, i jesz­cze więk­szy podziw: z takie­go nicze­go spe­cjal­ne­go zro­bić taaaką pro­zę! Naj­kró­cej: obaj, Joy­ce i Bia­ło­szew­ski, uczą uwa­gi na język, uwa­gi języ­ka.

Epi­fa­nie Joyce’a sta­no­wią zasa­dę kon­struk­cyj­ną jego opo­wia­dań w tomie Dubliń­czy­cy, poja­wia­ją się tak­że w Por­tre­cie arty­sty w wie­ku mło­dzień­czym i w Ulis­se­sie. Nie­któ­re epi­fa­nie prze­ło­żo­ne przez cie­bie tra­fi­ły do pro­zy Joyce’a nie­mal bez zmian, gdzie nabra­ły nowe­go zna­cze­nia, dookre­śli­ły się. Uwa­żasz, że epi­fa­nie moż­na czy­tać w ode­rwa­niu, poza kon­tek­sta­mi, któ­re zbu­do­wał dla nich w opo­wia­da­niach i powie­ściach Joy­ce, albo któ­re miał w świa­do­mo­ści, kie­dy te scen­ki zapi­sy­wał, a któ­rych my nie zna­my? Inny­mi sło­wy, czy nie są one języ­kiem pry­wat­nym pisa­rza? Czy dają się czy­tać jako samo­dziel­ne, peł­no­praw­ne utwo­ry?

Tak, bo wszyst­ko się od tych poje­dyn­czych zapi­sów zaczy­na. Szcze­gól­nie prze­ko­nu­ją­cy jest dla mnie ten pierw­szy przy­kład epi­fa­nii ze Ste­fa­na boha­te­ra: frag­ment dia­lo­gu, ani (naj­praw­do­po­dob­niej, zary­zy­kuj­my bio­gra­fizm) Joy­ce nie sły­szał całej roz­mo­wy, ani czy­tel­ni­ko­wi nie jest to potrzeb­ne. Kobie­ta mówi do męż­czy­zny, że strasz­na z nie­go szel­ma, prze­cią­ga przy tym wyra­zy, wycho­dzi z tego całość (epi­fa­nia wła­śnie) oso­bli­wa, zabaw­na i fascy­nu­ją­ca. Idziesz uli­cą, wcho­dzisz we frag­ment jakiejś roz­mo­wy, albo sły­szysz taki ury­wek zza okna, bo jacyś ludzie aku­rat prze­cho­dzą – to wszyst­ko zda­rzy­ło się każ­de­mu. Ale zro­bić z tego lite­ra­tu­rę – a, tu już trze­ba Joyce’a. Albo Bia­ło­szew­skie­go, mówi­łem przed chwi­lą o Kon­stan­ci­nie. Jed­no z zasad­ni­czych zna­czeń epi­fa­nii pole­ga na tym, że Joy­ce poka­zał, co jesz­cze może być lite­ra­tu­rą. Jak na moder­ni­stę przy­sta­ło, myślał nie­wąt­pli­wie o auto­no­micz­nych war­to­ściach i speł­nie­niach tego, co pisze, tak­że tych kró­ciut­kich epi­fa­nicz­nych notek.

Jakim wyzwa­niem są Epi­fa­nie dla tłu­ma­cza, a zwłasz­cza dla tłu­ma­cza na język pol­ski? Mie­li­śmy już ich prze­kład, ty pod­ją­łeś się prze­kła­du ponow­ne­go, któ­ry zara­zem jest two­im debiu­tem trans­la­tor­skim (wita­my w klu­bie!). Co kry­je się za to decy­zją? Czy prze­kład Słom­czyń­skie­go uzna­łeś za nie­tra­fio­ny? Jakich korekt się doma­gał?

No tak, jest coś bez­czel­ne­go w debiu­to­wa­niu prze­kła­dem z Joyce’a… Wszyst­ko zaczę­ło się od fascy­na­cji Joyce’em, pew­nie też od ucha dla takich pisa­rzy jak Bia­ło­szew­ski. Słom­czyń­ski, tak sądzę, prze­ło­żył Epi­fa­nie szyb­ko, spe­cjal­nie się tym nie przej­mu­jąc. Zgo­da, był aku­rat po Ulis­se­sie, po któ­rym resz­ta wyda­wa­ła mu się łatwi­zną. Zobacz w każ­dym razie taki drob­ny przy­kład z Epi­fa­nii 19: „There’s / some mat­ter coming away from / the hole in Georgie’s sto­mach….” Geo­r­gie, brat Jame­sa umie­ra, mat­ka jest zde­ner­wo­wa­na, ani nie umie pre­cy­zyj­nie okre­ślić tego, co zoba­czy­ła, ani nie wie, co robić, szu­ka więc roz­pacz­li­wie pomo­cy u syna. W tym wszyst­kim zwróć uwa­gę na dopeł­niacz „Georgie’s”. Co z tym po pol­sku zro­bić? Jasne, popraw­na for­ma jest jed­na i oczy­wi­sta: Georgie’ego – ale to ani nie będzie dobrze wyglą­da­ło w dru­ku (a Epi­fa­nie ho, ho: są bar­dzo wyma­ga­ją­ce typo­gra­ficz­nie, patrz, tu są czte­ry krop­ki), ani nie będzie dobrze brzmia­ło jako frag­ment wypo­wie­dzi kobie­ty w takim sta­nie, jak pani Joy­ce. Zary­zy­ko­wa­łem nacią­gnie­cie, takie flek­syj­ne spo­lo­ni­zo­wa­nie, i pro­po­nu­ję coś takie­go: „Coś / wycho­dzi z / dziu­ry w brzu­chu Geo­r­gia….”. Nie (po wło­sku) Gior­gia, bo Gior­gio to imię syna Joyce’a, ale uzna­łem, że na Geo­r­gia mogę sobie pozwo­lić. U Słom­czyń­skie­go było zaś: „jakaś / mate­ria wycho­dzi z / dziu­ry w żołąd­ku Geo­r­gie….”. Byłem prze­ko­na­ny, że z Epi­fa­nii da się znacz­nie wię­cej wycią­gnąć w pol­sz­czyź­nie.

W wybo­rze czter­dzie­stu minia­tur znaj­dzie­my epi­fa­nie dra­ma­tycz­ne, z dia­lo­ga­mi, posta­cia­mi, dida­ska­lia­mi, i cał­kiem od nich odmien­ne epi­fa­nie lirycz­ne. Część z nich przy­po­mi­na wręcz poema­ty pro­zą. Któ­re są ci bliż­sze, a któ­re tłu­ma­czy­ło ci się naj­trud­niej?

Tak sen­ty­men­tal­nie chy­ba naj­bar­dziej lubię Epi­fa­nię 3, tę z dwoj­giem dzie­ci w pustym kon­nym tram­wa­ju, nocą. Dziew­czyn­ka wcho­dzi na wyż­szy sto­pień, tam gdzie stoi chło­piec, znów scho­dzi… Coś miło­sne­go, przed­mi­ło­sne­go? jakoś­tam­mi­ło­sne­go? chy­ba się dzie­je… I nagle, pod koniec epic­ka per­spek­ty­wa nar­ra­to­ra, zachwia­nie cza­su. Ten frag­ment poja­wił się póź­niej w Por­tre­cie arty­sty, sam to więc tłu­ma­czy­łeś, sta­ra­łem się, oczy­wi­ście nie z bra­ku uzna­nia, odróż­nić od cie­bie, a na pew­no unik­nąć powtó­rek. A ogól­nie? Reje­stry ple­bej­skie, któ­rych prze­cież w Epi­fa­niach nie bra­ku­je, zawsze są pro­ble­mem, i histo­rycz­nym, i spo­łecz­nym (żeby na przy­kład dubliń­ski żebrak z prze­ło­mu XIX i XX wie­ku nie zabrzmiał nagle jak dzi­siej­szy pol­ski menel). Trud­niej­sze do tłu­ma­cze­nia były jed­nak epi­fa­nie pisa­ne sty­lem wyż­szym: jak uzy­skać taki rejestr w pol­sz­czyź­nie, żeby to nie był od razu zaby­tek? Żeby na przy­kład unie­sie­nie reli­gij­ne mło­dziut­kie­go boha­te­ra, jego natchnio­na modli­twa wypa­dła prze­ko­nu­ją­co i lirycz­nie, a nie tyl­ko z dystan­sem.

Epi­fa­nie to w zasa­dzie zapi­ski pisa­rza, szki­ce wstęp­ne, etiu­dy, nie­prze­zna­czo­ne do publi­ka­cji. Ty nie tyl­ko je ponow­nie prze­ło­ży­łeś, ale dopro­wa­dzi­łeś do wyda­nia ich w osob­nej publi­ka­cji. A prze­cież Joy­ce nie opu­bli­ko­wał żad­nej książ­ki pod tym tytu­łem. Kie­dy nie­daw­no uka­zał się Hotel Fin­na, zbiór roz­pro­szo­nych próz Joyce’a, pon­ti­fex maxi­mus pol­skiej joy­so­lo­gii, Zenon Faj­fer, uznał to za świę­to­kradz­two, bo tek­sty Joyce’a to dla nie­go nie­ty­kal­ne sacrum, a o tym, któ­re z nich moż­na, a któ­rych nie moż­na wyda­wać, czy wręcz czy­tać, decy­du­ją arcy­ka­pła­ni z wewnętrz­ne­go krę­gu. Wywią­za­ła się na ten temat na łamach „Ele­wa­to­ra” krót­ka, acz poucza­ją­ca dys­ku­sja, mię­dzy nim a Krzysz­to­fem Bart­nic­kim. Nie boisz się, że pon­ti­fex obło­ży cię eks­ko­mu­ni­ką?

E tam, Zeniu nie ma się chy­ba za papie­ża pol­skiej joy­so­lo­gii, jest za to nie­wąt­pli­wie panem na libe­ra­tu­rze… Kie­dy w 2009 uka­za­ły się zre­ma­ste­ro­wa­ne pudeł­ka Beatle­sów na kom­pak­tach, Zenon żało­wał, że nie wyko­rzy­sta­no tej szan­sy, żeby to wydać jak long­playe, z dwie­ma stro­na­mi. No to pytam: Zeniu, napraw­dę chciał­byś po poło­wie wyj­mo­wać pły­tę z odtwa­rza­cza i prze­kła­dać? Na co Zenon: A tak, czyn­ność zdej­mo­wa­nia, odwra­ca­nia i ponow­ne­go kła­dze­nia pły­ty też nale­ży do słu­cha­nia albu­mu… Ale wra­ca­jąc do Joyce’a: ani ty w Hote­lu Fin­na, ani ja w Epi­fa­niach nie popeł­ni­li­śmy świę­to­kradz­twa. Zgo­da, Joy­ce nie wydał takich ksią­żek, ale takie zapi­sy zosta­wił, dla­cze­go się nimi nie zająć, edy­tor­sko i prze­kła­do­wo? Gdy­by zresz­tą zakaz Zeno­na sto­so­wać kon­se­kwent­nie, to trze­ba by sobie dać spo­kój z wyda­nia­mi kry­tycz­ny­mi. Znasz Grey Album arty­sty o pseu­do­mi­mie Dan­ger Mouse? Wziął kawał­ki z Bia­łe­go albu­mu Beatle­sów i kawał­ki z Black album jakie­goś rape­ra, wymie­szał, poskle­jał i wydał jako wła­sną pły­tę. Myśmy nicze­go takie­go nie zro­bi­li, nie mie­sza­li­śmy tek­stów według widzi­mi­się, nie kom­bi­no­wa­li­śmy z kawał­ka­mi. Wzię­li­śmy tyl­ko, powtó­rzę, pozo­sta­wio­ne przez Joyce’a zapi­sy, któ­re, owszem, edy­to­rzy wcze­śniej uło­ży­li, ale i te Joyce’owskie zapi­sy same się ukła­da­ją.