Radykalna jak rzeczywistość

Robyn Bolan: Czy widzisz się w roli kro­ni­ka­rza tra­ge­dii histo­rycz­nych, czy może sil­niej odczu­wasz potrze­bę pisa­nia wier­szy o bole­snych doświad­cze­niach współ­cze­sno­ści?

Carol Rumens: Uwa­żam, że wyobraź­nia spro­wa­dza wszyst­ko do cza­su teraź­niej­sze­go, zatem jeśli wyra­zi się coś odpo­wied­nio moc­no, prze­szłość sta­je się dla czy­tel­ni­ka teraź­niej­szo­ścią. Moż­na, jak sądzę, spra­wić, aby czy­tel­nik doj­rzał ana­lo­gię pomię­dzy zda­rze­niem histo­rycz­nym, a czymś, co dzie­je się aktu­al­nie. Nikt nie mógł­by stwo­rzyć kro­ni­ki całe­go ludz­kie­go cier­pie­nia, a życie samo decy­du­je, kogo zamie­rza doświad­czyć. Nie moż­na wybie­rać doświad­cze­nia z zim­ną krwią. Te, o któ­rych się pisze, muszą wywo­ły­wać emo­cje. Wiel­ki wpływ mia­ło na mnie doświad­cze­nie Holo­kau­stu, a tak­że kry­zys praw czło­wie­ka w Euro­pie Wschod­niej, a teraz kon­flikt w Irlan­dii Pół­noc­nej – ale jeśli ktoś mnie zapy­ta, „Czy mogła­byś nam dać jakiś wiersz o Bośni?” albo, „Czy mogła­byś napi­sać coś do anto­lo­gii poświę­co­nej woj­nie w Zato­ce?”. Odpo­wiem nie, nie mogę. Nie dla­te­go, że spra­wy te są mi obo­jęt­ne na płasz­czyź­nie ludz­kiej tyl­ko dla­te­go, że nie dotar­ły do moje­go umy­słu na wystar­cza­ją­co głę­bo­kim, pod­świa­do­mym pozio­mie.

Współ­czu­cie dla cier­pie­nia Żydów jest wyraź­nie obec­ne w wie­lu Two­ich wier­szach. Czy ist­nie­je jakaś więź rodzin­na, czy po pro­stu byłaś pod wra­że­niem odwa­gi, o jakiej sły­sza­łaś w opo­wie­ściach o tam­tym cza­sie?

Jed­no i dru­gie. W Wier­szach zebra­nych jest utwór „A New Song,” w któ­rym jeden wers mówi o moim wuju – w latach trzy­dzie­stych miesz­kał w Niem­czech. Oże­nił się tam i podob­no musiał zgo­dzić się na usta­le­nie, czy wśród jego przod­ków nie było przy­pad­kiem Żydów. Usły­sza­łam tę histo­rię, kie­dy byłam bar­dzo mło­da i bar­dzo się nią prze­ję­łam. Zasta­na­wia­łam się, kim są ci ludzie i dla­cze­go tak źle się o nich myśli. Poza tym, pierw­szą napraw­dę potwor­ną rze­czą, jaką zoba­czy­łam w tele­wi­zji, był mate­riał nakrę­co­ny pod­czas wyzwa­la­nia obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych – ponie­waż uro­dzi­łam się pod koniec 1944 roku, część tych wyda­rzeń mia­ła miej­sce już za moje­go życia, a zatem nie wyda­wa­ły mi się ani odle­głe, ani minio­ne. Uwa­żam, że nale­żą do moich cza­sów: Holo­kaust wstrzą­snął mną i spra­wił, że stra­ci­łam wia­rę. Byłam bar­dzo reli­gij­na do czter­na­ste­go czy pięt­na­ste­go roku życia, aż zoba­czy­łam, jakie rze­czy ludzie robią sobie nawza­jem za przy­zwo­le­niem „Boga”, to momen­tal­nie zmie­ni­ło moje prze­ko­na­nia. Przez te zda­rze­nia bar­dzo pesy­mi­stycz­nie patrzę na świat, wpły­nę­ły one też na moją wyobraź­nię. A zatem, cho­ciaż bez­po­śred­nio nie doświad­czy­łam Holo­kau­stu, to jed­nak czu­ję się oso­bi­ście dotknię­ta tym, co się zda­rzy­ło.

Czy wciąż zga­dzasz się z tym, co napi­sa­łaś w roku 1989 w piśmie Agen­da – iż nie ma wiel­kiej róż­ni­cy mię­dzy poetą „obser­wu­ją­cym wewnętrz­ną, emo­cjo­nal­ną rze­czy­wi­stość”, a poetą spo­glą­da­ją­cym „na zewnątrz, ku świa­tu”, ponie­waż w oby­dwu przy­pad­kach cho­dzi o to samo?

Owszem, zga­dzam się. Cza­sa­mi zaczy­nam pisać wiersz w spo­sób bar­dzo oso­bi­sty, doty­czy tyl­ko mnie i moich doświad­czeń. Jed­nak w pew­nym sen­sie patrzę rów­nież na zewnątrz, potrzeb­ne mi są obra­zy zapo­ży­czo­ne z zewnętrz­ne­go świa­ta, ze sfe­ry publicz­nej, czy poli­tycz­nej, i wresz­cie jakiś prze­dziw­ny pro­ces spra­wia, że powsta­je wiersz, w któ­rym publicz­na meta­fo­ra nie słu­ży już wyra­że­niu oso­bi­ste­go doświad­cze­nia, a odwrot­nie, moje oso­bi­ste doświad­cze­nie sta­je się meta­fo­rą dla jakiejś kwe­stii spo­łecz­nej. Jed­nak nie robię tego celo­wo.

Czy wszyst­kie two­je poli­tycz­ne wier­sze rodzą się z prze­żyć oso­bi­stych?

Zawsze od tego się zaczy­na. Nie pamię­tam ani jed­ne­go wier­sza, któ­ry napi­sa­ła­bym wyłącz­nie, czy też głów­nie po to, aby wyra­zić jakieś poli­tycz­ne prze­sła­nie. Wiersz „A Geo­me­try Les­son for the Chil­dren of England” napi­sa­ny w poło­wie lat osiem­dzie­sią­tych jest wymie­rzo­ny prze­ciw­ko Mar­ga­ret That­cher i rzą­dom pra­wi­cy. To jest chy­ba mój naj­bar­dziej obiek­tyw­ny wiersz, a jed­nak nawet w tym przy­pad­ku wspo­mi­na­łam szkol­ne lata i zwią­za­ne ze szko­łą upo­ko­rze­nia – a zatem jest tak­że oso­bi­sty.

Nazwa­no cie­bie poet­ką nie­fe­mi­ni­stycz­ną, ale ja nigdy nie odbie­ra­łam two­jej twór­czo­ści w taki spo­sób, nie wyda­je mi się, żebyś pró­bo­wa­ła odciąć się od femi­ni­zmu…

Sądzę, że od daw­na pisu­ję wier­sze femi­ni­stycz­ne – może przez małe „f”. Piszę wier­sze, któ­re trak­tu­ją kobie­ce doświad­cze­nie jako naj­waż­niej­sze i nie tłu­ma­czą się z tego. Wyda­je mi się, że napi­sa­łam tak­że wier­sze post-femi­ni­stycz­ne – zgod­nie z moim rozu­mie­niem tego okre­śle­nia. Napi­sa­łam, na przy­kład, wiersz „Ste­aling the Gen­re” („Krad­nąc gatu­nek,” w Thin­king of Skins, 1993), któ­ry wyraź­nie nawią­zu­je do irlandz­kie­go gatun­ku poetyc­kie­go aisling, tra­dy­cyj­nie, rzecz jasna, zare­zer­wo­wa­ne­go dla męż­czyzn. Aisling sym­bo­li­zu­je naród, ale tak­że inspi­ra­cję poetyc­ką. Za tym wier­szem kry­je się poczu­cie, że jako Angiel­ka i jako kobie­ta nie mam pra­wa pisać w taki spo­sób. Jed­no­cze­śnie krad­nę jesz­cze inny gatu­nek – współ­cze­sną for­mę miło­sne­go wier­sza les­bij­skie­go, któ­ra tak czę­sto w spo­sób nie­omal eks­ta­tycz­ny cele­bru­je zwią­zek miło­sny. Dwie kobie­ty w moim wier­szu są na pierw­szy rzut oka swo­imi lustrza­ny­mi odbi­cia­mi, na przy­kład podob­nie się ubie­ra­ją. Ale ewi­dent­nie do sie­bie nie pasu­ją! Mówię o ich pro­ble­mach, pod­czas gdy poli­tycz­na popraw­ność wyma­ga­ła­by odma­lo­wa­nia obra­zu usła­ne­go róża­mi. Nie twier­dzę, że nie może być cudow­nie, twier­dzę, że coś może się nie udać. Wol­no mi stwo­rzyć opo­wieść peł­ną bólu i nie­zro­zu­mie­nia. Tu docho­dzi­my do mojej defi­ni­cji post-femi­ni­zmu. Moje oso­bi­ste spo­łecz­ne prze­ko­na­nia są zde­cy­do­wa­nie femi­ni­stycz­ne, ale moja poezja nie jest na ich usłu­gach.

Czy okre­śle­nie „woman poet” (kobie­ta-poet­ka) wywo­łu­je u cie­bie duże emo­cje?

To zmie­nia się w zależ­no­ści od sytu­acji. Cza­sa­mi się tym nie przej­mu­ję, cza­sa­mi myślę, że może piszę ina­czej, ponie­waż jestem kobie­tą, a więc jestem woman poet, kobie­tą-poet­ką. Ale cóż z tego? Piszę ina­czej niż wszy­scy inni poeci czy poet­ki, a więc nie jest to jakieś zna­czą­ce roz­róż­nie­nie. W recen­zjach książ­ki kry­tycz­nej Seana O’Bria­na The Dere­gu­la­ted Muse chwa­lo­no go, że umie pisać o out­si­der­kach w poezji – i tu nastę­po­wa­ła lista trzech poetek: ja, Fleur Adcock, Carol Ann Duf­fy. Out­si­der­ki! To mnie dener­wu­je. Nie chcę być out­si­der­ką w takim sen­sie – albo żeby kobie­ty sta­le uwa­ża­no za mniej­szość, czy za out­si­der­ki. Nie jeste­śmy nimi! Chcia­ła­bym, żeby męż­czyź­ni wystę­pu­ją­cy w roli kry­ty­ków cza­sem poku­si­li się o ana­li­zo­wa­nie „kobiet-poetek” w kate­go­riach innych niż płeć.

W 1989 w Agen­dzie cyto­wa­łaś radę, jakiej Lenin udzie­lił pew­ne­mu mło­de­mu poecie: „Bądź tak rady­kal­ny, jak rze­czy­wi­stość.” Czy two­je wier­sze takie są?

Nie! To jest cel. Nie sądzę, żebym kie­dy­kol­wiek mogła go osią­gnąć, ale dobrze jest mieć taką ambi­cję – i czuć, że poezja może pójść w dowol­nym kie­run­ku i że może zro­bić wszyst­ko, wszyst­ko wyra­zić. Sądzę, że mło­dzi poeci tak w isto­cie czy­nią, być może nie trze­ba już tego mówić, ale byłam pod wra­że­niem fak­tu, że Lenin tak powie­dział. Sło­wo „rady­kal­ny” jest świet­ne z powo­du sko­ja­rze­nia z korze­niem, po łaci­nie „radix” – a wiersz nie musi być rady­kal­ny poli­tycz­nie, może być, ale wystar­czy jeśli będzie rady­kal­nie odno­sił się do doświad­cze­nia. To pocią­ga za sobą praw­dzi­wą uczci­wość, a uczci­wość jest cno­tą moral­ną, któ­rą naj­bar­dziej podzi­wiam, nawet jeśli nie zawsze mnie samej uda­je się ją osią­gnąć.

Dofi­nan­so­wa­no ze środ­ków Mini­stra Kul­tu­ry i Dzie­dzic­twa Naro­do­we­go pocho­dzą­cych z Fun­du­szu Pro­mo­cji Kul­tu­ry