Antropoeta w jarzmie wywiadu

Paweł Kacz­mar­ski: Zde­cy­do­wa­na więk­szość wier­szy z Jarz­ma ma w tytu­le sło­wo „fisz­ka” – „fisz­ka bęb­nia­rza”, „fisz­ka gra­ba­rza”, „fisz­ka dla Harol­da Blo­oma” etc. Od tej zasa­dy tytu­ło­wa­nia jest tyl­ko kil­ka wyjąt­ków. Sło­wo fisz­ka nawią­zu­je oczy­wi­ście, przez swo­je nauko­wo-edu­ka­cyj­ne kono­ta­cje, do pod­ty­tu­łu tomu, Zapi­ski z badań na pogra­ni­czu poezji. Stąd podwój­ne pyta­nie: dla­cze­go aku­rat fisz­ka? Czy Two­je wier­sze sta­no­wią pomoc nauko­wą? Wpi­sy w antro­po­lo­gicz­nej kar­to­te­ce? A w związ­ku z tym – czy czu­jesz się etno­gra­fem pol­skiej poezji współ­cze­snej? Wszak dużo w tym tomie wier­szy opi­su­ją­cych tak zwa­ne codzien­ne życie tak zwa­nych śro­do­wisk lite­rac­kich, w Łodzi i poza nią…

Prze­my­sław Owcza­rek: Od pew­ne­go cza­su (parę lat) towa­rzy­szy mi prze­świad­cze­nie, że trud­no mi się opo­wie­dzieć do koń­ca po stro­nie antro­po­lo­gii lub po stro­nie poezji. Od mojej dru­giej książ­ki poetyc­kiej –Cyklist – podró­żu­ję w pisa­niu gdzieś pomię­dzy, wybie­ra­jąc stra­te­gię „ani ani”. Bywa, że w swo­im mnie­ma­niu prze­cho­dzę na któ­rąś stro­nę cał­ko­wi­cie, ale nie mogę się tam na sta­łe osie­dlić. Może taki myk „tu i tam, tam i tu” jest jakimś wyj­ściem z tej sytu­acji, żeby pisa­nie mogło poru­szać się dwu­to­ro­wo. Podwój­ny tytuł z fisz­ką sta­ra się ten pro­ces ogar­nąć w meta­fo­rycz­nym skró­cie. Moż­na na Jarz­mo spoj­rzeć jak na auto-etno­gra­ficz­ną kar­to­te­kę, ale etno­gra­fem współ­cze­snej pol­skiej poezji się nie czu­ję i lękał­bym się poczuć – to jest robo­ta na lata i dla jakie­goś antro­po­lo­gicz­nie stuk­nię­te­go zespo­łu. A ponie­waż żyje się w śro­do­wi­sku lite­rac­kim, a jego codzien­ne życie umy­ka w pro­ce­sie wydaw­ni­czym, jak­że mógł­bym od nie­go abs­tra­ho­wać, jeśli w tej książ­ce o życie cho­dzi.

No wła­śnie, nawet jeśli etno­gra­fem się osta­tecz­nie nie czu­jesz, codzien­ne życie śro­do­wi­ska lite­rac­kie­go jest po pro­stu powra­ca­ją­cym w Jarz­mie tema­tem. Czy­tel­nik orien­tu­ją­cy się w nazwach miejsc i zda­rzeń (czy ini­cja­łach) bez pro­ble­mu roz­po­zna nie­któ­re sytu­acje, wyjaz­dy, syl­wet­ki innych twór­ców… A jed­no­cze­śnie Two­je wier­sze nie są aneg­do­ciar­skie, nie wyda­ją się też pisa­ne „dla” zna­jo­mych. Rozu­miem, że zaj­mu­jesz się życiem lite­rac­kim, bo wła­śnie o życie cho­dzi, ale spró­bu­ję wypy­tać cię też o rze­czy bar­dziej kon­kret­ne. Na przy­kład: jaki rodzaj rela­cji, sytu­acji czy zda­rzeń cha­rak­te­ry­stycz­nych dla tego śro­do­wi­ska kon­sty­tu­uje dobry „mate­riał” na wiersz? Albo ina­czej: z per­spek­ty­wy Two­ich wier­szy, co jest w „życiu lite­rac­kim” takie­go, cze­go nie mógł­byś poka­zać na przy­kła­dzie „życia nie­li­te­rac­kie­go”?

Tak zwa­ne życie lite­rac­kie jest czę­ścią mojej bio­gra­fii, jej ele­men­tem bar­dzo twór­czym, otwar­tym na zasko­cze­nia i przy­pad­ki. Jest funk­cjo­no­wa­niem w gru­pie zło­żo­nej z tak osob­nych świa­tów, że reali­zo­wa­nie wspól­nych inte­re­sów, zamie­rzeń, dzia­ła­nie „na ukos” wbrew ten­den­cjom komer­cja­li­za­cji, kor­po­dre­nu, wytwa­rza­nie lite­ra­tu­ry razem z ani­ma­cją kul­tu­ral­ną – wyda­je się dość uda­nym kle­ce­niem wspól­ne­go świa­ta i jakie­goś azy­lu. Teraz, kie­dy robię za sze­fa [Prze­my­sław Owcza­rek jest roku dyrek­to­rem Domu Lite­ra­tu­ry w Łodzi – przyp. PK], odczu­wam inten­syw­nie cię­żar odpo­wie­dzial­no­ści za pro­ces godze­nia róż­no­ra­kich potrzeb kul­tu­ral­nych moje­go mia­sta z potrze­ba­mi śro­do­wi­ska twór­cze­go i jego ambi­cją sil­ne­go oddzia­ły­wa­nia lokal­nej lite­ra­tu­ry w całej Pol­sce. Fascy­nu­je mnie ten pro­ces, jara­ją for­my dzia­ła­nia, któ­rych efek­tem jest wyso­ko arty­stycz­na nie­ko­mer­cyj­na lite­ra­tu­ra i cza­so­pi­sma oraz wyda­rze­nia typu festi­wal. Uczest­ni­czę w prze­pły­wie ener­gii mię­dzy poko­le­nia­mi, któ­ry nie odby­wa się bez­kon­flik­to­wo, a jed­nak nie prze­sta­ję być antro­po­lo­giem, któ­ry obser­wu­je wła­sne prak­ty­ki kul­tu­ro­we. Dla­te­go wier­sze z „Jarz­ma” wycho­dzą poza swój aneg­do­tycz­ny poten­cjał i sta­ją się poetyc­kim zapi­sem roz­ma­itych epi­fa­nii, któ­re kry­ją za sobą naj­bar­dziej mnie inte­re­su­ją­cy dru­gi plan. Cie­ka­wi mnie kon­tekst: w jakie kon­ste­la­cje ukła­da­ją się ele­men­ty tego pla­nu, wyła­nia­ją­ce się powo­li z sekwen­cji zda­rze­nio­wej. To wła­śnie z tego tła, a nie z pierw­sze­go pla­nu wyła­wiam zna­cze­nia, któ­re sta­ją się klu­czo­we dla danej sytu­acji wier­sza. W wier­szu „Rada pro­gra­mo­wa…” tym tłem jest sama sztu­ka opi­su i jej moż­li­wo­ści wyko­rzy­sta­nia w wier­szu, gdy pod­ję­ta przez tekst sytu­acja oby­cza­jo­wa doty­czy w pew­nej mie­rze lokal­nej wizji i stra­te­gii two­rze­nia lite­ra­tu­ry i śro­do­wi­ska lite­rac­kie­go. Mate­riał na wiersz to sprzę­że­nia mię­dzy kon­kre­tem a kon­tek­stem. Ale to samo doty­czy życia nie­li­te­rac­kie­go, a w tako­we się prze­cież tak­że w Jarz­mie zanu­rzam.

Sko­ro już wspo­mnia­łeś o nie­bez­kon­flik­to­wym prze­pły­wie mię­dzy poko­le­nia­mi… Lite­ra­tu­rę łódz­ką – tudzież lite­ra­tu­rę z Łodzi – trak­tu­je się poza Łodzią zwy­kle nie w kate­go­riach poko­leń, tyl­ko przy­na­leż­no­ści do miej­sca. Łódź to Łódź – oni tam nie są ani mło­dzi, ani sta­rzy, po pro­stu są z Łodzi, cho­ciaż wia­do­mo, że nie­któ­rzy młod­si, nie­któ­rzy star­si… Czu­jesz się przy­na­leż­ny do jakie­goś „poko­le­nia”?

Łódź ma dwa śro­do­wi­ska lite­rac­kie. Jed­no zwią­za­ne z SPP dru­gie z ZLP, i no są jesz­cze cza­der­si z „Cen­tau­ro” z nie­sfor­nym Hen­ry­kiem Zasław­skim. Wszy­scy chu­cha­ją na mło­dych, ale tyl­ko jed­no z tych śro­do­wisk może się pochwa­lić jaki­miś duży­mi suk­ce­sa­mi. Są posta­cie, któ­re mię­dzy tymi śro­do­wi­ska­mi krą­żą. Jestem wycho­wan­kiem Andrze­ja Strą­ka i Zdzi­sia Jasku­ły, cho­ciaż kie­dy zaapli­ko­wa­łem do koła mło­dych przy SPP, któ­re po jakimś cza­sie nazwa­li­śmy „Trans Taras” (od tara­su budyn­ku insty­tu­cji kul­tu­ry, w któ­rej się spo­ty­ka­li­śmy) i opa­trzy­li­śmy kryp­to­na­zwą „Nichu­ja Rabar­bar”, koń­czy­łem wła­śnie dok­to­rat. Mię­dzy star­szy­mi, a młod­szy­mi jestem śred­nia­kiem. To śred­niac­two obej­mu­je oso­by ze śro­do­wi­ska, któ­re nie prze­szły przez koło: Mać­ka Rober­ta, Rober­ta Rut­kow­skie­go, Kac­pra Bart­cza­ka – wszyst­kich tu nie wymie­nię. Kołem zawia­du­je teraz młod­szo śred­ni Rafał Gawin. Z młod­szych pięk­nie wybił się Kac­per Płu­sa, roz­po­czę­li swo­je loty Agniesz­ka Tar­now­ska i Janek Rojew­ski. Tym­cza­sem my, śred­nia­ki, wszel­kie gniaz­da mamy już za sobą, przed nami sze­ro­ka prze­strzeń do popi­su, wiec się tak nie oglą­da­my na star­szych, ale sza­cun powi­nien być. Mnie by nie było w lite­ra­tu­rze bez świę­tej pamię­ci Zdzi­sia, zbli­ża­ją­ce­go się do eme­ry­tu­ry hulaj­du­szy Andrze­ja Strą­ka i wiecz­nie mło­de­go Jur­ka Jar­nie­wi­cza. Już nie­raz zebra­łem od nich opieprz, rów­nież w roli dyrek­to­ra, i słusz­nie. Zatem z zewnątrz na łódz­kich pisa­rzy moż­na patrzeć neu­tral­nie, przyj­mu­jąc za kry­te­rium tyl­ko mia­sto, ale spoj­rze­nie od wewnątrz jest już inne.

Nie mogę nie zapy­tać o kon­kret­ne oso­by i miej­sca waż­ne dla książ­ki. Zwłasz­cza dwa, to zna­czy jed­ną oso­bę i jed­no miej­sce: Zdzi­sła­wa Jasku­łę i Łódź. O mie­ście wła­śnie tro­chę powie­dzia­łeś, wróć­my do nie­go jesz­cze za chwi­lę, teraz może Zdzi­sław… Wiem mniej wię­cej – tak sądzę – kim był Jasku­ła dla Owczar­ka-redak­to­ra, Owczar­ka-orga­ni­za­to­ra kul­tu­ry, Owczar­ka-warsz­ta­tow­ca i tak dalej. A kim był – i jest dzi­siaj – dla Owczar­ka-poety?

U Zdzi­sła­wa pocią­gał mnie ambi­wa­lent­ny sto­su­nek do Łodzi z prze­wa­gą na rzecz miło­ści do mia­sta. Im bar­dziej Zdzi­sław ogar­niał Łódź, jej wie­lo­kul­tu­ro­we, cwa­niac­ko-har­de korze­nie, tym bar­dziej ją kochał. We mnie zacho­dzi podob­ny pro­ces. Zdzi­siu był dla nasze­go śro­do­wi­ska kontr­kul­tu­ro­wym men­to­rem, tro­chę takim księ­ciem na teatral­nym zam­ku, któ­ry zawsze wie­dział, co dzie­je się na kró­lew­skim dwo­rze, i o czym szem­rze lud. Ze spa­ce­ru­ją­ce­go po uli­cy Wschod­niej apo­sto­ła poezji i teatru, potra­fił bły­ska­wicz­nie prze­dzierz­gnąć się w salo­no­we­go cza­ro­dzie­ja o powłó­czy­stych gestach. I z kim on tam nie kon­fe­ro­wał przy jed­nym sto­le: Allen Gins­berg, Grze­gorz Cie­chow­ski, kupa ludu z opo­zy­cji, a w ostat­nich dwóch pra­wie deka­dach mię­dzy inny­mi tek­stu­al­ni Easy Ride­rzy z Miko­ło­wa… Wier­sze Zdzi­sia i felie­to­ny pozna­łem dosyć nie­daw­no, mia­łem innych ojców lite­rac­kich, a mimo wszyst­ko w jego tek­stach, i u swo­ich ojców, odnaj­dy­wa­łem tę samą her­me­neu­tycz­ną siłę wie­lu pla­nów. Im wię­cej cza­su upły­wa od pogrze­bu, tym czę­ściej o nim myślę. Dwa razy śnił mi się tuż po swo­jej śmier­ci – i były to sny z gatun­ku pro­ro­czych. Jego „zja­wia­nie się” to bar­dzo waż­na dla mnie „roz­mo­wa”, któ­rej nigdy z nim nie odby­łem. Ona teraz wyda­rza się w jakimś „nie­cza­sie”, mię­dzy cie­le­snym i wid­mo­wym pla­nem. Łódź ma wie­le twa­rzy, jed­ną z naj­bar­dziej wyra­zi­stych i nie­po­kor­nych jest ta Zdzi­sła­wa. A to od niej tak­że uczy­łem się redak­tor­ki, wsłu­chi­wa­nia się w potrze­by warsz­ta­to­wi­czów, kom­bi­no­wa­nia dogod­nych warun­ków dla lite­rac­kie­go życia. Zdzi­sław nie ani­mo­wał ich sam, robił to świet­nie z Andrze­jem Strą­kiem. Przez kawał łódz­kie­go życia lite­rac­kie­go oni oby­dwaj byli jak Don Kicho­te i San­cho Pan­sa, tyl­ko o wie­le bar­dziej roz­gar­nię­ci. Jakoś pozy­tyw­nie roz­pie­prza­li urzęd­ni­cze wia­tra­ki.

Sko­ro wspo­mi­na­my już tro­chę o warsz­ta­tach, pozwól, że pocią­gnę i ten wątek. Jesteś od lat zapa­lo­nym warsz­ta­tow­cem, przez Two­je warsz­ta­ty prze­cho­dzi napraw­dę spo­ro obie­cu­ją­cych mło­dych poetów i poetek, część mia­łem zresz­tą oka­zu­ję publi­ko­wać w 8. Arku­szu Odry; widzę, myślę, mniej wię­cej, cze­go oni uczą się od cie­bie, ale powiedz – cze­go Ty uczysz się od nich?

Nie­ustan­nej cie­ka­wo­ści. To mi nie pozwa­la osiąść w jakiś sche­ma­tach. Posia­dó­wa na warsz­ta­tach jest rady­kal­nie odświe­ża­ją­ca. Mam nadzie­ję, że oni podob­nie odbie­ra­ją moją obec­ność. Robię wszyst­ko, co w mojej mocy, żeby nie narzu­cić im jakiejś wizji. Widzę, jak te parę osób rośnie. Że usta­na­wia się jakaś mię­dzy­po­ko­le­nio­wa cią­głość w prze­ka­zie doświad­czeń, któ­re nie pole­ga­ją na obli­ga­to­ryj­nej wie­dzy, ale posze­rza­ją hory­zont wedle jasnej myśli: zobacz, ile jest przed tobą moż­li­wych dróg – możesz wybie­rać, dobrze się wpatrz i wsłu­chaj w swo­je tek­sty. Chciał­bym, żeby wła­śnie uczy­li się takiej twór­czej wol­no­ści.

Mam wra­że­nie, że z książ­ki na książ­kę w Two­ich wier­szach coraz bar­dziej domi­nu­je dru­ga oso­ba (gra­ma­tycz­na); chy­ba od zawsze była waż­na, ale w Jarz­mie już zde­cy­do­wa­nie sta­no­wi tryb domyśl­ny, wszyst­ko jest tu mówio­ne do – wyobra­żo­ne­go bądź rze­czy­wi­ste­go, kon­kret­ne­go albo abs­trak­cyj­ne­go – „kogoś”. Nawet pisząc ewi­dent­nie o sobie korzy­stasz naprze­mien­nie z oso­by pierw­szej i dru­giej, jak­by rela­cjo­nu­jąc, opo­wia­da­jąc się sobie same­mu. Tam, gdzie mówisz, nazwij­my to, o oso­bi­stym eto­sie czy wła­snych życio­wych zasa­dach, też korzy­stasz z dru­giej oso­by. W wier­szu zamy­ka­ją­cym tom mamy więc „nicze­go nie ocze­kuj” zamiast, na przy­kład, „nicze­go nie ocze­ki­wać”. Pyta­nie może z gatun­ku naiw­nych, ale – dla­cze­go tak? Potrze­ba intro­spek­cji? Chęć wyostrze­nia kry­tycz­ne­go spoj­rze­nia, rów­nież na sie­bie same­go? Upodo­ba­nie do oso­bi­stej, jed­nost­ko­wej per­spek­ty­wy?

Z intro­spek­cji bie­rze się auto­bio­gra­ficz­ny wgląd – jak wie­my od Wasi­li­ja Roza­no­wa, auto­bio­gra­fia to naj­bar­dziej zakła­ma­ny gatu­nek – pole­ga­ją­cy na pró­bie uczy­nie­nia sie­bie same­go „Innym”, żeby ele­ment „zakła­ma­nia” stał się bar­dziej poznaw­czy. W moim przy­pad­ku gościa, któ­ry prze­był czter­dziest­kę, ele­ment poznaw­czy jawi się jako poetyc­ko twór­czy, bo to mojo-two­je „kła­ma­nie-kam­ła­nie” wyni­ka przy­naj­mniej ze szcze­re­go impul­su. Nie mamy do czy­nie­nia ze sta­nem, lecz z rela­cją i pro­ce­sem, któ­ry pole­ga na pisa­niu od sie­bie i “dopi­sy­wa­niu” moż­li­wych inter­pre­ta­cji. Wiersz się nie­ja­ko nawar­stwia. Jeste­śmy prze­cież swo­imi wła­sny­mi wyobra­że­nia­mi. Mia­łem dość sil­ną potrze­bę badaw­czą, żeby w owe wyobra­że­nia wnik­nąć. Oczy­wi­ście efekt koń­co­wy to inter­pre­ta­cja, zależ­na od oprzy­rzą­do­wa­nia. Inna jest moja wła­sna, inna czy­tel­ni­ka, inna kry­ty­ka.

O „her­me­tycz­no­ści” współ­cze­sne­go wier­sza mówi się czę­sto i obszer­nie, mając zwy­kle na myśli nie­zro­zu­mia­łość, nie­przej­rzy­stość etc. Wier­sze z Jarz­ma są tym­cza­sem her­me­tycz­ne w sen­sie ści­słym, któ­ry z tym potocz­nym nie ma pra­wie nic wspól­ne­go – widać w nich inspi­ra­cje her­me­ty­zmem jako myślo­wym (ducho­wym, filo­zo­ficz­nym) nur­tem i histo­rycz­nym zja­wi­skiem. Sam Her­mes poja­wia się co praw­da raz, ale sub­tel­niej­szych nawią­zań jest spo­ro; i zaczy­na­ją się już od swo­iste­go intro do całe­go tomu, w któ­rym czy­ta­my choć­by: „Ale zmar­twych­wsta­je, ponie­waż był Tam wie­rząc, że cia­ło i pismo są świa­tem, nawet jeśli badacz wędro­wał tyl­ko po wła­snej gło­wie i korzy­stał z tego, co ma pod ręką. I wte­dy Tam jest Tu albo Tu jest wszę­dzie (…)”. Wiem, że Two­je ostat­nie nauko­we zain­te­re­so­wa­nia zwią­za­ne są z her­me­tycz­ną i ezo­te­rycz­ną histo­rią Łodzi. Możesz coś powie­dzieć o ich wpły­wie na wier­sze?

A to jest wła­śnie efekt janu­so­wej antro­po­po­etyc­kiej stra­te­gii, antro­po­lo­gicz­ne­go nastro­je­nia, któ­re sta­ram się wyra­zić poprzez wiersz. Może patro­nu­je mu tro­chę Umber­to Eco, któ­ry w jed­nym z ese­jów wska­zu­je na her­me­tyzm jako nurt, z któ­rym spo­wi­no­wa­co­ny jest języ­ko­wy prze­wrót w huma­ni­sty­ce. Buzu­je we mnie dość potęż­ny esej o moim mer­ku­riań­skim i nowo­cze­snym mie­ście. Nie mogę go z bra­ku cza­su uro­dzić, tęsk­nie za antro­po­lo­gicz­ną robo­tą, więc ści­bie wier­sze, żeby zmniej­szyć ciśnie­nie. Pozo­sta­nę w krę­gu powi­no­wactw bez pre­ten­sji do gene­alo­gii. „Tam” to teren, a „Tu” lap­top i akt pisa­nia, ale nie sądzę, żeby się to wprost odno­si­ło do tabli­cy szma­rag­do­wej. Nie tro­pię ezo­te­rycz­nej i her­me­tycz­nej histo­rii Łodzi. Odkry­wam her­me­tycz­ne ale­go­rie (w deta­lach archi­tek­to­nicz­nych i orna­men­ty­ce oraz w roz­ma­itych tek­stach), któ­re repre­zen­tu­ją dzie­więt­na­sto­wiecz­ny kapi­tał i spo­łe­czeń­stwo indu­strial­ne, i zara­zem pro­jek­tu­ją jakąś wer­sję zachod­nio­eu­ro­pej­skie­go roman­ty­zmu, któ­ry nie popa­dał w pol­ski bogo­oj­czyź­nia­ny pathos lecz ofe­ro­wał moż­li­wość prze­mia­ny spo­łecz­nej bez etnicz­ne­go mesja­ni­zmu. Prze­mia­na doko­na­ła się przez gospo­dar­czy roz­wój od wcze­snej ciem­nej fazy nigre­do, w któ­rej robot­ni­cy de fac­to byli nie­wol­ni­ka­mi, po moment, gdy sta­li się pod­mio­tem histo­rii. Alche­mi­ka i jego labo­ra­to­rium zastę­pu­je fabry­kant-che­mik, któ­ry w fabry­ce doko­nu­je, dzię­ki robot­ni­kom, trans­mu­ta­cji mate­rii w towar. Za pomo­cą towa­rów roz­wi­ja­ją­ca się gospo­dar­ka wspo­ma­ga pro­ces demo­kra­ty­za­cji wcze­sno­ka­pi­ta­li­stycz­ne­go spo­łe­czeń­stwa. Pier­wo­wzo­rem tego prze­isto­cze­nia alche­mi­ka w fabry­kan­ta jest Faust Goethe­go. Boha­ter „Zie­mi obie­ca­nej” Rey­mon­ta, che­mik Karol Boro­wiec­ki, jest typem fau­stow­skim. Łódz­kie ale­go­rie z pała­ców i kamie­nic fabry­kan­tów czę­sto odwo­łu­ją się do posta­ci Her­me­sa Mer­ku­re­go, w tym przy­pad­ku patro­na bur­żu­azji – kup­ców i prze­my­słow­ców, i Hefaj­sto­sa Wul­ka­na patro­na robot­ni­ków i tak­że alche­mii. Pamię­taj­my, że dru­ga poło­wa XIX wie­ku, a zwłasz­cza jego koń­ców­ka, to pano­wa­nie sty­lu histo­rycz­ne­go. Się­ga­nie do anty­ku i gene­ral­nie prze­szło­ści upra­wo­moc­nia­ło ary­sto­kra­tycz­ne aspi­ra­cje bur­żu­azji – w Łodzi two­rzy­li tę kla­sę mer­ku­riań­scy Niem­cy i Żydzi. Robot­ni­cy migro­wa­li z pol­skich wsi. Dwie kla­sy i trzy naro­do­wo­ści zbu­do­wa­ły moje mia­sto (Rosja­nie sta­no­wi­li raczej admi­ni­stra­cję), i to one napę­dza­ły koło zama­cho­we nowo­cze­sno­ści.

To może w tym miej­scu dopy­tam bar­dziej szcze­gó­ło­wo wła­śnie o Łódź. Cho­dzą mi po gło­wie dwie rze­czy, dwa wąt­ki – z jed­nej stro­ny to, co w try­bie, nazwij­my to, towa­rzy­skim i spo­tka­nio­wo-dys­kur­syw­nym opo­wia­da­łeś o wspo­mnia­nym wyżej, a nie­na­pi­sa­nym jesz­cze ese­ju; z dru­giej – jakaś taka luź­na obser­wa­cja, że fascy­na­cja Łodzią jest w Jarz­mie jak­by mniej przez Cie­bie same­go iro­ni­zo­wa­na, mniej się od niej dystan­su­jesz. Zawsze było Łodzi (i mia­sta w ogó­le) w Two­ich wier­szach dużo, ale teraz te miej­sko-łódz­kie kon­tek­sty zosta­ją poda­ne w spo­sób, nie wiem, zwy­czaj­nie bar­dziej poważ­ny? Może opo­wiedz coś o tym nie­na­pi­sa­nym ese­ju – i przy oka­zji, jak Twój sto­su­nek do Łodzi zmie­niał się przez lata?

Łódź jest Wiel­kim Innym pol­skiej histo­rii, mia­stem któ­re pol­ski roman­tyzm i opar­ta na nim histo­rio­gra­fia nie były w sta­nie prze­tra­wić, więc ponie­kąd wypar­ły ten indu­strial­ny orga­nizm poza wła­sne dzie­je. Myślę, że Sta­ni­sław Brzo­zow­ski, zna­ko­mi­ty zresz­tą ese­ista, przy­znał­by mi w tym wzglę­dzie rację. Esej nie jest tek­stem stric­te nauko­wym. Nie musi bazo­wać na skru­pu­lat­nej ana­li­zie danych. Może sobie pozwo­lić na język, któ­ry opie­ra się tak­że w spo­rej mie­rze na reto­ry­ce i lite­rac­kiej grze z czy­tel­ni­kiem. W prze­ci­wień­stwie do nauko­wej dyser­ta­cji nie spa­ja auto­ra z przed­mio­tem łań­cu­chem wywo­du nauko­we­go nie­moż­li­wym do roz­ku­cia. Skoń­czy­łem czter­dzie­chę, roz­li­czam się rów­nież z wła­snym mia­stem, któ­re­go nie­gdyś nie rozu­mia­łem, i do któ­re­go mia­łem sto­su­nek obo­jęt­ny. Od cza­su, gdy na poważ­nie zają­łem się antro­po­lo­gią mia­sta, a od dzie­ciń­stwa aż do stu­diów za intym­ny i oso­bi­sty uwa­ża­łem kra­jo­braz wiej­ski lub cał­ko­wi­cie uwol­nio­ny od czło­wie­ka (naj­le­piej odnaj­du­ję się w natu­ral­nym lesie, któ­ry dosko­na­le czu­ję, cho­ciaż nie znam go tak facho­wo jak Michaś Ksią­żek), Łódź to byt, w któ­rym się coraz bar­dziej zako­chu­ję. W moim przy­pad­ku panu­je odwró­co­na sytu­acja defi­niu­ją­ca sta­tus antro­po­lo­ga: to nie miesz­czuch wypo­sa­żo­ny w odpo­wied­nie teo­rie wypra­wia się do „dzi­kich”, to „dzi­ka” wer­sja antro­po­lo­ga bada miej­ską cywi­li­za­cję i coraz bar­dziej się z nią utoż­sa­mia. Nad­szedł czas, by cał­kiem na poważ­nie wyznać tę miłość poka­zu­jąc prze­róż­ne tro­py – od socjo­lo­gii i mito­lo­gii nowo­cze­sno­ści, przez archi­tek­tu­rę i lite­ra­tu­rę, któ­re pozo­sta­wił ulot­ny geist Łodzi – bo, cytu­jąc Mark­sa i jego roz­po­zna­nie nowo­cze­sno­ści: „wszyst­ko, co sta­łe, ulat­nia się w powie­trzu”.

Jeden ze wspól­nych mia­now­ni­ków łączą­cych prak­tycz­nie wszyst­kie utwo­ry Jarz­ma to moc­no wybrzmie­wa­ją­ce, skon­den­so­wa­ne puen­ty; każ­de­mu wier­szo­wi towa­rzy­szy wra­że­nie kul­mi­na­cji, nar­ra­cyj­ne­go spię­trze­nia i roz­ła­do­wa­nia. Widać to nawet przy bar­dzo pobież­nej lek­tu­rze – „koń­ców­ka” każ­dej „fisz­ki” odci­na się gra­ficz­nie od wier­sza, skła­da się z poje­dyn­czych słów, krót­kich wer­sów etc. Czy to docią­że­nie puent, jakiś rodzaj pre­cy­zji wygło­su, jest dla Cie­bie na tym eta­pie języ­ko­wym nawy­kiem, czy to świa­do­my, zapla­no­wa­ny zabieg?

Jeśli wiersz napi­sał się jako swe­go rodza­ju stu­dium – w sen­sie, jaki nadał temu poję­ciu Roland Bar­thes opi­su­jąc spo­so­by lek­tu­ry foto­gra­fii – bo jed­nak trze­ba przy­znać, że ich kształt jest dość nar­ra­cyj­ny, to bar­dzo chcia­łem, żeby w puen­cie uda­ło się liznąć języ­kiem jakieś punc­tum. A może jest tak, że po czter­dzie­st­ce, któ­ra ma pyza­tą chło­pię­cą gębę, naszła auto­ra potrze­ba, żeby „roz­ła­do­wać” to, co się zaczę­ło, co zna­czy chy­ba dla tego gościa: lepiej skoń­czyć wiersz, niż się zaczę­ło. Cóż, to chy­ba potrze­ba wie­ku tzw. męskie­go. W jakimś kolej­nym wier­szu, mogli­by­śmy to – ja i ten dru­gi – solid­niej zgłę­bić.

Na sam koniec – wyba­czysz mi, mam nadzie­ję, wyko­rzy­sta­nie dzien­ni­kar­skiej nie­mal kli­szy – dyżur­ne pyta­nie o inspi­ra­cje. A w zasa­dzie o dwa jej obsza­ry czy dwie tra­dy­cje. O pierw­szej z nich roz­ma­wia­li­śmy swe­go cza­su w Łodzi w bar­dzo cie­ka­wym pane­lu z Tom­kiem Cie­śla­kiem, byłeś, pamię­tam, na sali, zasta­na­wia­li­śmy się wspól­nie, jaki jest Twój sto­su­nek do sur­re­ali­zmu, kon­kret­nie do jego miej­sko-flâneu­row­skie­go, spa­ce­ro­we­go aspek­tu. Jest w Owczar­ku-poecie tro­chę z fla­neu­ra, jest na pew­no w Jarz­mie dużo mia­sta (przed chwi­lą o tym roz­ma­wia­li­śmy), dużo cho­dze­nia, dużo geo­gra­ficz­nej wyobraź­ni. Z dru­giej stro­ny, jest rów­nie dużo obra­zów i myśli, któ­re tę suge­stię mogły­by pod­wa­żyć. To jak to jest z tym sur­ra­li­zmem-flâneu­ry­zmem? Dru­gi obszar to z kolei Tuwim – dwa razy poja­wia się w Jarz­mie wprost, nato­miast wyda­je się patro­no­wać i Two­jej Łodzi, i momen­tom cię­tej – powie­dział­bym nawet: eru­dy­cyj­nie wul­gar­nej – saty­ry… Jaki jest Twój sto­su­nek do Tuwi­ma? Poeta fun­da­men­tal­ny? Aktu­al­ny? Oso­bi­ście waż­ny?

Jest taka łódz­ka potra­wa, któ­rą zaszcze­pi­li Łodzi chy­ba Niem­cy. Pole­cam, pierw­szy raz spo­ży­łem ją dzię­ki Pio­tro­wi Bikon­to­wi, na kon­fe­ren­cji nauko­wej z etno­gra­ficz­nym szny­tem. To kne­dle z tru­skaw­ka­mi poda­wa­ne z mło­dą cie­lę­ci­ną we wła­snym sosie, i mło­dą kapu­stą duszo­ną z dużą ilo­ścią kopru. Po prze­po­ło­wie­niu takie­go kne­dla, wyglą­da on, powiedz­my, jak wyłu­pio­ne i ste­ra­ne oko flâneu­ra, cie­lę­ci­na to dzie­cię­co-nie­sfor­na wyobraź­nia sur­re­ali­zmu, a mło­da kapu­sta, słod­ka jak pio­sen­ka, w nie­któ­rych momen­tach wul­gar­no-popier­dli­wa, to taki zaśpiew z Tuwi­ma, choć on wul­gar­ny nie bywał, ale nie­wąt­pli­wie poezję wysłał na uli­cę, czy­li w opi­nii pięk­no­du­chów ją „zwul­ga­ry­zo­wał”. Tuwim, ten mer­ku­riań­ski Żydo­po­lak, uczył mnie swo­istej „łódz­kiej” muzycz­no­ści i też miał pier­dol­ca na punk­cie XIX wie­ku. Od flâneu­ra wolę sło­wo, któ­re łech­ce mi sygna­tu­rę – „prze­my­kacz” (nie da się już tak fleg­ma­tycz­nie kon­tem­plo­wać mia­sto, jak czy­nił to flâneur), a sur­re­alizm wyssa­łem z mle­kiem wcze­snych lek­tur i jego wapień zbu­do­wał mi kości. Naj­bar­dziej sma­ko­wa­ło mi to z bań­ki z napi­sem Dylan Tho­mas, wyci­ska­ne z walij­skiej kro­wy, a nie z tej spod Pary­ża. Mia­sto nie­sa­mo­wi­cie krę­ci­ło fran­cu­skich sur­re­ali­stów, sur­re­alizm Tho­ma­sa jest wiej­ski, ale jego smak bar­dziej mi leży i nie­co pod­wa­ża suge­stie flâneu­ry­zmu.