Tylko nie mów, że była bez

Darek Foks: W auto­ko­men­ta­rzu do wier­sza „Hotel Ukra­ina” dałeś wyraz swo­je­mu obrzy­dze­niu poli­ty­ką, więc o poli­ty­ce roz­ma­wiać nie będzie­my. O Pol­sce niech sobie roz­ma­wia­ją praw­dzi­wi Pola­cy. O spo­rcie mogę tyl­ko źle mówić, więc też nie. Od mówie­nia o lite­ra­tu­rze są ludzie na eta­tach uni­wer­sy­tec­kich i w IBL‑u. W sumie nie mamy o czym roz­ma­wiać, bo wszyst­ko jest w two­ich wier­szach, a jeśli cze­goś nie było, to będzie w poema­cie „Rela­cja”, któ­re­go obszer­ne frag­men­ty czy­ta­łem i sły­sza­łem, więc wiem. Na szczę­ście wła­śnie uka­za­ła się u nas w cało­ści słyn­na książ­ka Joe Bra­inar­da „I Remem­ber”, któ­ra spra­wi­ła, że o parę dro­bia­zgów cię jed­nak zapy­tam. Czy pamię­tasz swo­ją pierw­szą zabaw­kę?

Boh­dan Zadu­ra: Pamię­tam, że to był koń na bie­gu­nach; koń to za duże sło­wo, źre­bak albo kucyk, nie miał sio­dła, a coś w rodza­ju klat­ki, któ­rej szcze­bel­ki zabez­pie­cza­ły przed wypad­nię­ciem. Pasy bez­pie­czeń­stwa wszę­dzie to wymysł koń­ca dru­giej poło­wy XX wie­ku, a ja się uro­dzi­łem jesz­cze w pierw­szej. Zacho­wa­ło się zdję­cie tego koni­ka, nawet chcia­łem je wyko­rzy­stać na okład­ce książ­ki „Daj mu tam, gdzie go nie ma”, ale nie wyko­rzy­sta­łem.

Czy pamię­tasz pierw­szą dwó­ję w szko­le?

Pamię­tam, że to nie było w pod­sta­wów­ce, w pod­sta­wów­ce dwó­ję mógł­bym dostać tyl­ko z wf‑u, ale z wf‑u nie sta­wia­no wte­dy stop­ni na bie­żą­co, tyl­ko oce­ny na okres. A na okres to mia­łem albo trzy, albo czte­ry, co mnie mobi­li­zo­wa­ło do dal­sze­go wytę­żo­ne­go wysił­ku, bo dla mnie to był naj­waż­niej­szy przed­miot. Pierw­sza musia­ła więc być w liceum, gdy­bym ją pamię­tał, powie­dział­bym, że z mate­ma­ty­ki, choć jak mi się śnią szkol­ne kło­po­ty, to śni mi się geo­gra­fia.

Czy pamię­tasz pierw­szą piąt­kę?

Pamię­tam, że była taka książ­ka, któ­ra nosi­ła tytuł „Piąt­ka z uli­cy Bar­skiej” i film był. Ale jej nie czy­ta­łem i fil­mu też nie oglą­da­łem. Podob­no histo­ria trud­nej reedu­ka­cji zde­pra­wo­wa­nych przez woj­nę chłop­ców, któ­rych reak­cyj­ne pod­zie­mie usi­łu­je wyko­rzy­stać do swo­ich celów. Rzecz jasna nie­cnych. Książ­ki Kazi­mie­rza Koź­niew­skie­go nie czy­ta­łem żad­nej, pierw­szy film Alek­san­dra For­da, jaki zoba­czy­łem, to byli „Krzy­ża­cy”, na „Krzy­ża­ków” jeź­dzi­ło się do Lubli­na z wyciecz­ka­mi z zakła­dów pra­cy. Zabaw­ne, że kie­dy szu­ka­łem z synem miesz­ka­nia na Ocho­cie w latach 90. ubie­głe­go stu­le­cia, to tra­fi­li­śmy też na uli­cę Bar­ską. Teraz w skle­pie na Ocho­cie cza­sem pytam zamiast o kieł­ba­sę broc­ką, o bar­ską. Z innych pią­tek to pamię­tam pierw­szą w liceum. Z kla­sów­ki, a raczej spraw­dzia­nu z fizy­ki, bo to było w ósmej kla­sie, na począt­ku roku szkol­ne­go. Dosta­łem piąt­kę i na tej piąt­ce jecha­łem do koń­ca szko­ły śred­niej. A tej fizy­ki uczył nauczy­ciel, któ­ry uczył też moje­go ojca, któ­ry miał z nim jesz­cze przed woj­ną zatarg. I wszy­scy się go panicz­nie bali. To był w grun­cie rze­czy dobry czło­wiek, ale śmiesz­ny, wariat i trud­no powie­dzieć, że nie­szko­dli­wy, star­szy od nie­go o dzie­sięć lat mogę to powie­dzieć.

Czy pamię­tasz pierw­sze­go sław­ne­go czło­wie­ka, któ­re­go pozna­łeś oso­bi­ście?

Pamię­tam, że Julia­na Przy­bo­sia pozna­łem w 1967 roku, ale o rok wcze­śniej pozna­łem Sta­ni­sła­wa Gro­cho­wia­ka; z Przy­bo­siem nie piłem wód­ki, a z Gro­cho­wia­kiem piłem i nawet był  bru­der­szaft, tyl­ko potem nie mia­łem śmia­ło­ści spraw­dzić, czy on to pamię­ta. Był też dyrek­tor Insty­tu­tu Wete­ry­na­rii, pro­fe­sor Sta­ni­sław Krauss, to był pierw­szy poseł, któ­re­go pozna­łem kie­dyś w rodzin­nym domu na obie­dzie. Był posłem przez trzy kaden­cje, ale choć to było za PRL‑u, budził mój sza­cu­nek. Jed­nak na pew­no pierw­szym sław­nym czło­wie­kiem, któ­ry mnie poznał, był mój wujek Józef K., któ­ry znał mnie od beci­ka. Był w ency­klo­pe­dii. Kie­dy przy­jeż­dżał z War­sza­wy do Puław, kwe­stio­no­wał moją męskość ze wzglę­du na urzą­dze­nie pod­trzy­mu­ją­ce poń­czo­chy („Bobu­niu, jesteś dziew­czyn­ką, że nosisz sta­ni­czek?”), chwy­tał moją dłoń i bił się nią po twa­rzy, i uda­jąc, że pła­cze, pytał dla­cze­go go biję. To nie było spe­cjal­nie przy­jem­ne, jed­nak bym skła­mał, mówiąc, że wią­że się z jakąś trau­mą. Był fito­pa­to­lo­giem, a ponie­waż mój ojciec był ana­to­mo­pa­to­lo­giem wete­ry­na­ryj­nym, z dumą mogę słusz­nie utrzy­my­wać, że pocho­dzę z rodzi­ny pato­lo­gicz­nej.

Czy pamię­tasz pierw­szą pły­tę, któ­rą sobie kupi­łeś?

Pamię­tam, że to była pły­ta The Dave Bru­beck Quar­tet, mię­dzy inny­mi z „Lul­la­by”. Lubi­łem cool jazz,  ten kwar­tet sły­sza­łem na Jazz Jam­bo­ree. Ona leży gdzieś w piw­ni­cy, a mnie się nie zga­dza­ją daty, bo z dys­ko­gra­fii inter­ne­to­wej wyni­ka, że wyszła po 1970 roku, a ja jestem prze­ko­na­ny, że słu­cha­łem jej w latach 60. w miesz­ka­niu na Kaniow­czy­ków, a w 1970 już nie kupo­wa­łem żad­nych płyt.

Czy pamię­tasz swo­ją pierw­szą balan­gę?

Pamię­tam, że pod kio­skiem na ul. Par­ty­zan­tów póź­nym wie­czo­rem wypi­łem ze szkol­nym kole­gą butel­kę wina Cse­me­ge­bór. Ta nazwa wyda­wa­ła mi się nie­po­rów­na­nie bar­dziej tajem­ni­cza i wspa­nia­ła niż powiedz­my Lacri­ma. Wyobra­żasz sobie moje roz­cza­ro­wa­nie, gdy lizną­łem tro­chę węgier­skie­go i się zorien­to­wa­łem, że to wino raczej no name, bo co to za nazwa wła­sna „wino deli­ka­te­so­we”?

Czy pamię­tasz pierw­szy łyk coca-coli?

Pamię­tam, że nigdy nie byłem fanem coca-coli, pamię­tam, że w Buł­ga­rii zawsze piłem Schwep­p­sa, któ­re­go w Pol­sce wów­czas nie było, piłem nie wie­dząc, że to Jakub Schwep­pes wyna­lazł bąbel­ki. Pamię­tam, że były takie lata, że nie­któ­rzy, zwłasz­cza panie, pili bran­dy z colą.

Czy pamię­tasz swo­je pierw­sze spo­tka­nie autor­skie?

Pamię­tam, że odby­ło się w kawiar­ni Spół­dziel­cze­go Klu­bu Kobiet Prak­tycz­na Pani przy ul. Zwy­cię­stwa (obec­nie Pił­sud­skie­go) w Puła­wach – o ile ono było pierw­sze – po tym, jak wyszły „Lata spo­koj­ne­go słoń­ca”.

Czy pamię­tasz swo­ją pierw­szą ostat­nią deskę ratun­ku?

Pamię­tam, że to było pyta­nie o wie­lość rze­czy­wi­sto­ści u Chwist­ka, któ­re pro­fe­sor Ste­fan Moraw­ski zadał mi na egza­mi­nie z este­ty­ki 5 mar­ca 1968 roku. Mia­łem świa­do­mość, że to pyta­nie ratun­ko­we i ostat­nie, ale kie­dy poła­ma­łem tę deskę, zadał mi jesz­cze jed­no: cze­go prócz egza­mi­nu z este­ty­ki bra­ku­je mi do zali­cze­nia roku; skon­fron­to­wał popraw­ność mojej odpo­wie­dzi z indek­sem i ze sło­wa­mi „Nie będę sta­wał panu na dro­dze życia”, z pew­nym obrzy­dze­niem i roz­ma­chem wpi­sał mi do indek­su trzy na szy­nach.

Czy pamię­tasz pierw­szy łomot – jaki­kol­wiek – któ­ry cię spo­tkał?

Pamię­tam, że mia­łem wte­dy może dzie­sięć, może jede­na­ście lat. Ojciec gonił mnie z pasem wokół sto­łu, gdy napy­sko­wa­łem mu w reak­cji na to, że nie chciał mnie puścić na jakieś woje­wódz­kie czy powia­to­we zawo­dy bok­ser­skie. W cha­rak­te­rze widza. To był tupot nóg i łomot paska, ale po sto­ło­wych nogach, a nie moich. Zaczy­ty­wa­łem się wów­czas w „Pamięt­ni­ku Felik­sa Stam­ma” i boks wyda­wał mi się jed­nym z naj­szla­chet­niej­szych rodza­jów spor­tu.

Czy pamię­tasz numer swo­je­go pierw­sze­go tele­fo­nu?

Pamię­tam, że to było 13–62. Nie, nie­praw­da, 13–62 to był numer tele­fo­nu rodzi­ców mojej przy­szłej żony, tele­fo­nu sta­cjo­nar­ne­go, któ­re­go uży­wam do dziś. A moich rodzi­ców, a więc i moje­go? 14–47? 14–42? Mógł­bym to spraw­dzić w jakichś kalen­da­rzy­kach po zmar­łych, ale prze­cież i tak nie będziesz na ten numer do mnie dzwo­nił.

Czy pamię­tasz pierw­szą aktor­kę fil­mo­wą, któ­ra wpa­dła ci w oko?

Pamię­tam, że przy­jem­nie się patrzy­ło na Bri­git­te Bar­dot i Mary­lin Mon­roe, ale mimo nie­za­prze­czal­nej kla­sy ich uro­da była ponie­kąd banal­na. Co inne­go Lucia Bose i Anna Magna­ni, dużo mniej oczy­wi­ste. W albu­mie z akto­ra­mi fil­mu wło­skie­go jest zdję­cie tej dru­giej z wyeks­po­no­wa­nym ramie­niem, na któ­ry spa­da­ją pukle ciem­nych wło­sów. Dużo mniej oczy­wi­sta i przez to jak­by bar­dziej fascy­nu­ją­ca była też Moni­ka Vit­ti. Pamię­tam też o two­im sto­sun­ku do Moni­ki Bel­lu­ci, ale w cza­sach, o któ­re mnie pytasz, ona jesz­cze nie była aktor­ką.

Czy pamię­tasz swo­ją pierw­szą podróż?

Pamię­tam, że pociąg stoi w polu, a raczej w lesie. Stoi na tyle dłu­go, że zaczy­nam mieć tego dosyć. Wsta­ję z ław­ki, opie­ram ręce o prze­ciw­le­głe sie­dze­nia i zaczy­nam pchać. Pociąg rusza. Poru­sze­nie w prze­dzia­le. Jak ruszył, to doje­chał do Chełm­na, Byd­gosz­czy, Słup­ska może, a ja do Ust­ki, nad Bał­tyk. Rodzi­ce w pocią­gu zosta­wi­li para­sol, nie­ja­sno pamię­tam, że w latach czter­dzie­stych nad stra­tą para­so­la nie prze­cho­dzi­ło się tak łatwo do porząd­ku.

Czy pamię­tasz pierw­sze zda­nie, któ­re wypo­wie­dzia­łeś na ukra­iń­skiej zie­mi?

Pamię­tam, że to było w Czer­niow­cach w 1976 bodaj roku, wra­ca­li­śmy z Buł­ga­rii z Sozo­po­la przez Zwią­zek Radziec­ki, żona chcia­ła kupić sobie jakiś pier­ścio­nek czy łań­cu­szek i kie­dy prze­szli­śmy wzdłuż całe mia­sto, zoba­czy­łem mili­cjan­ta i zapy­ta­łem go, po rosyj­sku rzecz jasna, o sklep jubi­le­ra. Pytaj­ne, bo pytaj­ne, jed­nak to było peł­ne zda­nie, a nie rów­no­waż­nik.

Czy pamię­tasz pierw­sze­go Ukra­iń­ca, któ­re­go pozna­łeś?

Pamię­tam, że mili­cjant rozej­rzał się, naj­wi­docz­niej zna­lazł kogoś odpo­wied­nie­go, bo wło­żył gwiz­dek do ust i zagwiz­dał ile sił w płu­cach. Ruchem ręki przy­wo­łał mło­de­go czło­wie­ka, kazał mu zapro­wa­dzić nas do naj­bliż­sze­go skle­pu ze zło­tem. Pierw­szy Ukra­iniec, któ­re­go pozna­łem, parę dni wcze­śniej zoba­czył pierw­szy raz swo­ją pół­to­ra­rocz­ną córecz­kę, bo gdy jego żona zaszła w cią­żę, poje­chał budo­wać BAM. Czę­sto­wał nas suszo­ną rybą z gaze­to­wej tut­ki, ale za Chi­ny nie mógł zro­zu­mieć, że byli­śmy w tej Buł­ga­rii indy­wi­du­al­nie, wła­snym samo­cho­dem, i wciąż pytał, gdzie stoi nasz auto­kar.

Czy pamię­tasz pierw­szą poważ­ną lite­rów­ką, jaką zro­bio­no ci w dru­ku?

Pamię­tam, że Krzysz­tof Mętrak opo­wia­dał, że jego tek­sty w „Kul­tu­rze” skła­da taki zecer, któ­ry kie­dy uzna, że są nie­ja­sne, daje jego nazwi­sko w for­mie nie Mętrak, a Męt­niak. Pierw­szą poważ­ną lite­rów­kę zro­bił mi Lesław Bar­tel­ski w: „Pol­scy pisa­rze współ­cze­śni. Infor­ma­tor 1944–1970”, War­sza­wa: Agen­cja Autor­ska, 1972, gdzie poja­wi­łem się jako Bog­dan, a nie Boh­dan. To był ten kamień węgiel­ny pod here­zję zwią­za­ną z pisow­nią moje­go imie­nia, któ­ra sze­rzy się do dzi­siaj.

Czy pamię­tasz swój pierw­szy nie­po­wstrzy­ma­ny atak śmie­chu?

Pamię­tam, że byłem na jakiejś pre­lek­cji star­sze­go pana, mógł mieć ze sześć­dzie­siąt lat, ja mia­łem może dzie­sięć, może jede­na­ście, i on miał taki wer­bal­ny tik, pole­ga­ją­cy na tym, że co chwi­la powta­rzał „nie­praw­da, panie”, wyda­wa­ło mi się to tak komicz­ne, że cią­gle zaprze­cza temu, co wcze­śniej powie­dział, że musia­łem wyjść z sali. Pamię­tam rów­nież swój kolej­ny nie­po­wstrzy­ma­ny atak śmie­chu, kie­dy wie­le lat póź­niej jako juror w kon­kur­sie jed­ne­go wier­sza w gli­wic­kim klu­bie „Pereł­ka” dobrze po pół­no­cy czy­ta­łem w zastęp­stwie już nie­obec­ne­go Krzysz­to­fa Jawor­skie­go jego zwy­cię­ski wiersz i parę razy pod­cho­dzi­łem do ostat­nich wer­sów, któ­re były tak zabaw­ne, że nie umia­łem przez nie prze­brnąć i poko­na­ny przez kol­kę jak wczo­raj pol­ski mara­toń­czyk po trzy­dzie­stu kilo­me­trach, pod­da­łem się.

Czy pamię­tasz jak nazy­wa­ło się pierw­sze piwo, któ­re­go spró­bo­wa­łeś?

Pamię­tam, że było to na Roz­to­czu, pod­czas har­cer­skie­go obo­zu wędrow­ne­go, w lip­cu 1958 roku, pod­czas któ­re­go zdo­by­łem brą­zo­wą odzna­kę tury­sty pie­sze­go; w ksią­żecz­ce towa­rzy­szą­cej tej odzna­ce zacho­wa­ła się pew­nie tra­sa, któ­rą poko­ny­wa­li­śmy przy pięk­nej pogo­dzie, w upa­le, kurzu pylą­cych doj­rza­łych zbóż. W wiej­skim skle­pie, gdzieś mię­dzy Suść­cem, Zwie­rzyń­cem, Horyń­cem, Józe­fo­wem, Naro­lem, Górec­kiem Kościel­nym pod pło­tem z drew­nia­nych szta­chet pozna­łem smak tego napo­ju, to nie było piwo z butel­ki, a lane, zim­ne, zło­te, bar­dzo mi sma­ko­wa­ło. I lubi­łem druh­nę, któ­ra się nami opie­ko­wa­ła, rów­nież za to, że w sta­nie wyż­szej koniecz­no­ści pozwo­li­ła nam na to piwo, bo w skle­pie poza nim nie było nic do picia.

Czy pamię­tasz kolor maj­tek, któ­re mia­ła na sobie pierw­sza dziew­czy­na, do któ­rej się dobie­ra­łeś? Tyl­ko nie mów, że była bez, bo tak na to pyta­nie odpo­wie­dział nie­daw­no publicz­nie Janusz Rud­nic­ki.

Pamię­tam, że to było na klat­ce scho­do­wej w blo­ku, w któ­rym miesz­ka­ła, na pół­pię­trze, przy kalo­ry­fe­rze, nocą, ale nie byłem aż takim idio­tą, żeby nas dekon­spi­ro­wać zapa­la­jąc świa­tło. Nie mogłem prze­wi­dzieć, że po prze­szło pół wie­ku zadasz mi pyta­nie, któ­re­go, nawia­sem mówiąc, ja bym ci nigdy nie zadał.

Prze­pra­szam. Czy pamię­tasz pierw­szy pro­gram tele­wi­zyj­ny, któ­ry obej­rza­łeś od deski do deski?

Pamię­tam, że tele­wi­zor był w jakiejś świe­tli­cy Insty­tu­tu Nawo­że­nia i Gle­bo­znaw­stwa, a myśmy wte­dy miesz­ka­li w Osa­dzie Pała­co­wej i była trans­mi­sja meczu hoke­jo­we­go, i przez całe trzy ter­cje wpa­try­wa­łem się w płat­ki śnie­gu wypeł­nia­ją­ce ekran, któ­re z rzad­ka ustę­po­wa­ły uko­śnym szer­szym i węż­szym paskom, prze­su­wa­ją­cym się z góry w dół. Wysze­dłem tro­chę roz­cza­ro­wa­ny, ale z poczu­ciem, że uczest­ni­czy­łem w czymś bar­dzo waż­nym.

Czy pamię­tasz, co moż­na było kupić za publi­ka­cję jed­nej recen­zji w poważ­nym piśmie lite­rac­kim daj­my na to w 1977 roku?

Pamię­tam, że w 1967 roku tygo­dnik „Kul­tu­ra” pła­cił za krót­ką recen­zję (dzi­siaj w tygo­dni­kach opi­nii te dwie i pół stro­nicz­ki ucho­dzi­ły­by za dłu­gi esej) 300 zło­tych. Za to moż­na było zjeść na Fok­sal kola­cję w trzy oso­by, z alko­ho­lem.

Czy zakrę­ci­łeś wodę i gaz w swo­im war­szaw­skim miesz­ka­niu?

Nie pamię­tam, ale zakła­dam, że tak.