Panie i panowie, powtarzamy

Grze­gorz Tomic­ki: Dar­ku, chciał­bym zacząć od powtó­rze­nia. Posłu­gu­jesz się nim od począt­ku swo­jej twór­czo­ści – zaczę­ło się od tau­to­lo­gicz­nych wzmia­nek typu „Gość obok jest gościem, któ­ry / jest obok”. Jak się wła­śnie oka­zu­je, do tej pory uży­wa­łeś powtó­rze­nia w ogra­ni­czo­nym zakre­sie. W Histo­rii kina pol­skie­go idziesz na całość. Opo­wia­da­na w Histo­rii… histo­ria jawi się jako histo­ria powtó­rzeń, zakłó­ca­na z rzad­ka przez nowe tre­ści. Prze­wa­ga datum nad novum jest przy­tła­cza­ją­ca – wyda­je się, że następ­nym kro­kiem może być już tyl­ko utwór skła­da­ją­cy się z dokład­nie jed­na­ko­wych roz­dzia­łów. Nie spo­sób przy tym nie zauwa­żyć, że owym nowym infor­ma­cjom przy­słu­gu­ją dość wąskie ramy, kon­tekst jest bowiem moc­no ogra­ni­cza­ją­cy. Na pierw­szy rzut oka wyglą­da to tak, jak­by to, co w każ­dym roz­dzia­le – poza pierw­szym, któ­ry wyzna­cza wzo­rzec – mówi się w Histo­rii… nowe­go, sta­no­wi­ło ano­ma­lię, zabu­rze­nie, a może lepiej: wyją­tek od regu­ły, któ­ry tę regu­łę jed­no­cze­śnie potwier­dza i pod­wa­ża, któ­ry ją okre­śla i jest przez nią okre­śla­ny. Spy­tam więc z głu­pia frant: jaką funk­cję w Two­jej naj­now­szej książ­ce peł­ni powtó­rze­nie? A bar­dziej sub­tel­nie: jaka jest rela­cja pomię­dzy datum a novum?

Darek Foks: Do pięt­na­ste­go roku życia byłem posy­ła­ny co tydzień do kościo­ła. Sły­sza­łem tam tyl­ko i wyłącz­nie powtó­rze­nia. Nie bierz tego do sie­bie, pro­szę, ale tyl­ko dla­te­go, że jakiś kle­cha zrył mi beret, muszę regu­lar­nie (też powtó­rze­nie) odpo­wia­dać na trud­ne lite­ra­tu­ro­znaw­cze pyta­nia. Powtó­rze­nie ma tutaj poma­gać pamię­ci w pra­cy, bo na mnie tak to wła­śnie dzia­ła. Mia­łem pomysł, żeby Histo­ria… skła­da­ła się z dokład­nie jed­na­ko­wych roz­dzia­łów, ale w ostat­niej chwi­li pomy­śla­łem sobie, że takie rze­czy to już jed­nak po pięć­dzie­siąt­ce. No i było­by w niej mniej świństw i innych żar­tów. Novum grze­je, datum zię­bi.

Czy­li Histo­ria… ma „zię­bić” i „ryć beret”? Jak sądzę ‚do jakie­goś nie­prze­wi­dy­wal­ne­go skut­ku? Żeby coś tam jed­nak na boku – po par­ty­zanc­ku – odgrze­wać? żeby zagrze­wać?

Zagrze­wać do wal­ki. Jakiej­kol­wiek.

Tytuł trze­cie­go roz­dzia­łu – Nowe fil­my, sta­re nar­ra­cje – pro­wo­ku­je do potrak­to­wa­nia go jako skró­to­wej dia­gno­zy współ­cze­sne­go fil­mu pol­skie­go. O ile mnie jed­nak intu­icja nie myli, nie cho­dzi tyl­ko – a pew­nie i nie przed wszyst­kim – o film? Nie jestem z bran­ży, więc spy­tam: dobrze kom­bi­nu­ję?

Prze­czy­ta­łem wła­śnie nowy wiersz Ada­ma Wie­de­man­na pod tytu­łem „Roz­mno­że­nie”. Frag­ment bar­dzo tutaj pasu­je: „To cudze roz­mno­że­nie pozba­wia nas / miej­sca, gdzie my żyje­my? Nigdzie, nikt już / nie powie niko­mu, skąd pocho­dzi ten cytat. / Fil­my robio­ne są dla roz­mno­żo­nych, mno­żą­cych / się, książ­ka­mi wykła­da­ne są ścia­ny, od któ­rych / odbi­ja się muzy­ka roz­mno­żo­nych w nie­ludz­kim / tem­pie, nie­mow­lę­ta wkra­cza­ją do skle­pów, / gdzie już w ich gło­wach kieł­ku­je mecha­nizm // wyklu­cze­nia, rosną zastę­py ludzi grzę­zną­cych / po uszy we wła­snym mecha­ni­zmie”. To świet­na dia­gno­za wszyst­kie­go.

Spo­śród wie­lu moż­li­wych inter­pre­ta­cji „nowych fil­mów, sta­rych nar­ra­cji” nasu­wa mi się też taka: „nowe fil­my” to nowe sytu­acje, w jakich znaj­du­je się czło­wiek (tzw. kon­su­ment kul­tu­ry), nowe dys­kur­sy, nowe języ­ki, nowe opo­wie­ści, nowe for­my lite­rac­kie i nie­li­te­rac­kie, nowe spo­so­by komu­ni­ko­wa­nia myśli – „sta­re nar­ra­cje” zaś to powra­ca­ją­ce w zmie­nio­nej posta­ci sta­re sche­ma­ty, idee, ste­reo­ty­py, uprze­dze­nia, kon­wen­cje myślo­we, pozor­ne oczy­wi­sto­ści, kom­plek­sy, mity, fan­ta­zje, mecha­ni­zmy psy­chicz­ne i tym podob­ne ramy, poprzez któ­re oglą­da­my rze­czy­wi­stość i samych sie­bie.

Od dnia, w któ­rym prze­sta­łem cho­dzić do kościo­ła, wię­cej cza­su spę­dzam w księ­gar­niach. W ostat­nich latach raz na kwar­tał robię bada­nie. Na chy­bił tra­fił wybie­ram dzie­sięć nowych powie­ści (sta­ram się przy tym, że kobie­ty i męż­czyź­ni kom­pro­mi­to­wa­li się po rów­no), otwie­ram na pierw­szej stro­nie, czy­tam pierw­szy aka­pit, za każ­dym razem odkła­dam wszyst­kie na pół­kę i wycho­dzę, zasta­na­wia­jąc się, po co zosta­ły wyda­ne i kto je czy­ta.

W Histo­rii… powra­ca też motyw psa. Poja­wia się on w foto­gra­fiach – tak­że tej na okład­ce – oraz w mot­cie wzię­tym z tek­stu Roma­na Jakob­so­na o zna­czą­cym tytu­le „Upa­dek fil­mu?”. Cytu­ję w cało­ści: „Pies nie pozna­je nama­lo­wa­ne­go psa, ponie­waż obraz jest przede wszyst­kim zna­kiem – malar­ska per­spek­ty­wa jest arty­stycz­ną kon­wen­cją, środ­kiem for­mal­nym. Pies szcze­ka na fil­mo­we psy, albo­wiem two­rzy­wem kina są real­ne rze­czy, ale pozo­sta­je śle­py wobec mon­ta­żu, wobec zna­ko­wej współ­za­leż­no­ści rze­czy, któ­re widzi na ekra­nie”. Czy tym psem jest współ­cze­sny eve­ry­man – o któ­rym, jak mówią, nie­ustan­nie piszesz – szcze­ka­ją­cy na zna­ki kul­tu­ry, w któ­rych widzi real­ne rze­czy, ale jest śle­py na struk­tu­ral­ne powią­za­nia pomię­dzy nimi? I nie potra­fi rozu­mie­ją­co ogar­nąć cało­ści, w któ­rej żyje, a tym samym i wła­sne­go bycia-w-świe­cie? Szcze­ka, bo się boi tego, cze­go nie rozu­mie? Szcze­ka, czy­li wypowiada/konstruuje niby-swo­je sądy, prze­ko­na­nia, nar­ra­cje, idee, teo­rie, pod­czas gdy fak­tycz­nie sta­no­wią one cha­otycz­ną, logicz­nie nie­spój­ną, nie­świa­do­mie przy­swo­jo­ną zbit­kę zna­ków (zna­czeń i sen­sów)? Szcze­ka, bo nie orien­tu­je się w kodzie kul­tu­ro­wym, two­rzą­cym ludz­ką rze­czy­wi­stość?

Pies szcze­ka, bo lubi. I ma gdzieś sztu­kę. Czło­wiek bez sztu­ki też by jakoś prze­żył. Szko­da, że trwa w upo­rze i coś tam jesz­cze kle­ci.

W war­stwie fabu­lar­nej nie­wie­le się w Histo­rii… dzie­je. Całe blo­ki tek­stu to powtó­rze­nia dość banal­ne­go w pierw­szym oglą­dzie dia­lo­gu, a małe blocz­ki (blot­ki) nowej tre­ści w sumie nie­wie­le nowe­go wno­szą. Czy w Two­jej książ­ce waż­niej­sza ta dru­ga część, któ­rej nie napi­sa­łeś?

Waż­ne jest to, co czy­tel­nik ma w gło­wie. Dosta­je sło­wa i obra­zy. To powin­no mu wystar­czyć do uru­cho­mie­nia łepe­ty­ny. Jeśli nie zadzia­ła, może sobie poczy­tać jed­ną z tych powie­ści, któ­re odło­ży­łem na pół­kę. Przy­naj­mniej będzie bie­dak na cza­sie.

Kto (co) gwał­ci kino pol­skie? Ów czło­wiek-pies, któ­ry nie roz­po­zna­je obra­zu same­go sie­bie i innych ludzi, ponie­waż kiep­sko orien­tu­je się w zna­kach?

Kino pol­skie gwał­ci ten, kto daje pie­nią­dze na film. To zawsze jest ktoś, kto „nie roz­po­zna­je obra­zu same­go sie­bie i innych ludzi, ponie­waż kiep­sko orien­tu­je się w zna­kach”.

A co z tymi, któ­rzy potem wyda­ją pie­nią­dze, aby te fil­my oglą­dać? Nie gwał­cą?

Ci gwał­cą sie­bie.

Tra­dy­cyj­nie nie uła­twiasz zada­nia odbior­cy. Ska­za­ny jest on na „ana­li­zę nie­pew­nych ana­lo­gii”, że posłu­żę się tytu­łem czę­ści IX. Nie pozo­sta­wiasz mu aby zbyt duże­go pola do inter­pre­ta­cyj­nych nad­użyć? Albo prze­ciw­nie: nie ska­zu­jesz go na nie­uchron­ne nie­do­czy­ta­nie?

Jakoś nie chce mi się pochy­lać nad losem czy­tel­ni­ka, a już na pew­no nie w przy­pad­ku moich prac. Histo­ria… ma już na kon­cie paru zado­wo­lo­nych odbior­ców, któ­rzy nie potrze­bo­wa­li żad­nych pod­po­wie­dzi.

Czy w lite­ra­tu­rze wszyst­ko już było? A co będzie?

Wszyst­ko już było w lite­ra­tu­rze, fil­mie, poli­ty­ce, han­dlu etc. W lite­ra­tu­rze będą prze­kła­dy star­szych cie­ka­wych rze­czy, któ­rych do tej pory nie było po pol­sku. Tro­chę jesz­cze tego zosta­ło, więc nie ma co pła­kać.

Czy uwa­żasz, że gro­zi nam „prze­mia­na naszych domów muro­wa­nych w nasze domy drew­nia­ne”?

Pol­sce gro­zi nie tyl­ko to. Pol­sce gro­zi wszyst­ko. Pol­skę cze­ka powtó­rze­nie, o któ­rym nawet mnie się nie śni­ło. W związ­ku z tym zagro­że­niem parę dni temu naby­łem w pro­mo­cji dome­nę chrzestpolski.com, któ­ra z jakichś nie­zro­zu­mia­łych dla mnie wzglę­dów była wol­na. Uro­dzi­łem się w 1966 roku, więc dosze­dłem do wnio­sku, że może się przy­dać. I że powi­nie­nem w jakiś spo­sób podzię­ko­wać Pol­sce za te wszyst­kie spier­do­lo­ne lata. Zało­żę stro­nę i sobie poopi­su­ję. Inter­net jest tak skon­stru­owa­ny, że mogę mieć spo­re gro­no przy­pad­ko­wych ultra­ka­to­lic­kich czy­tel­ni­ków. Na nich liczę naj­bar­dziej. Na począ­tek zaj­mę się opi­sem rene­san­su archi­tek­tu­ry drew­nia­nej w naszym kra­ju, czy­li nową sce­no­gra­fią. Póź­niej chciał­bym opi­sać boha­te­rów i fabu­łę tego bar­dzo sła­be­go, za dłu­gie­go i do tego nie­me­go fil­mu, w któ­rym wła­śnie zaczę­li­śmy sta­ty­sto­wać. Jestem ate­istą, więc z defi­ni­cji będę obiek­tyw­ny pod­czas tej odpo­wie­dzial­nej pra­cy.

Czy­li zamie­rzasz ata­ko­wać powtó­rze­nie powtó­rze­niem? Wyglą­da to na nigdy nie­koń­czą­cą się Histo­rię… Bo w koń­ce jakoś nie wie­rzę. Chy­ba że w ten osta­tecz­ny, jako że uro­dzi­łem się w roku 1965 i pięć­dzie­siąt­kę mam już za sobą…

Powtó­rze­nie jest naj­lep­szym lekiem na powtó­rze­nie. Czym się stru­łeś, tym się lecz.

Dzię­ki za odpo­wie­dzi. Wybacz „trud­ne lite­ra­tu­ro­znaw­cze pyta­nia”. Mogę zapa­lić?

To ja dzię­ku­ję, Grze­go­rzu. Możesz.