Rozmowa z laureatami 10. edycji Połowu

Mar­ta Pod­gór­nik: Pań­stwo Auto­rzy, pozwo­lę sobie zapy­tać cyta­tem z mojej ulu­bio­nej książ­ki kry­tycz­no­li­te­rac­kiej₁: „Nie­peł­ne struk­tu­ry zda­nio­we. Wyda­wać się może, że wiersz nowo­cze­sny i wiersz tra­dy­cyj­ny mają wspól­ną tyl­ko jed­ną cechę, a mia­no­wi­cie są wypo­wie­dzią, któ­ra nie jest pisa­na jed­nym cią­giem, od brze­gu do brze­gu stro­ny, ale zosta­ła roz­bi­ta na wers jeden po dru­gim.
Wier­szem wła­ści­wie może być dzi­siaj wszyst­ko, co autor zechce podzie­lić na wer­sy.”
Tyle z kla­sy­ka. W wier­szach Pań­stwa Auto­rów nie zna­la­złam prze­dzia­łu, śred­niów­ki ani tonicz­no­ści. „Bo w wier­szu tonicz­nym prze­rzut­nia zda­rza się wyjąt­ko­wo, śred­niów­ka i koniec wer­su wypa­da­ją w koń­cu zda­nia, albo tam, gdzie w zda­niu jest wyraź­na pau­za.”
Zatem prze­cho­dzę lek­kim tan­giem do moje­go pyta­nia: mamy jesz­cze, jako pisa­rze, sza­cu­nek dla pol­sz­czy­zny? Czy raczej rób­ta co chce­ta i jakoś to będzie?

Kac­per Ada­mus: Wyda­je mi się, że wybór dane­go języ­ka wier­sza to nie kwe­stia sza­cun­ku bądź jego bra­ku. W moim przy­pad­ku na pew­no wię­cej tu intu­icji niż świa­do­me­go dzia­ła­nia – jakoś samo się to wszyst­ko ukła­da i wle­wa w pew­ną for­mę. Podej­rze­wam, że gdy­bym pró­bo­wał inne­go zapi­su, całość nie żar­ła­by tak, jak­bym sobie tego życzył. Intu­icyj­ność nie ozna­cza jed­nak przy­pad­ko­wo­ści. Tekst ukła­da­ją­cy się w gło­wie jest cząst­ką bar­dzo schlud­ne­go mimo swo­jej ran­do­mo­wo­ści, samo­re­gu­lu­ją­ce­go się sys­te­mu i wyni­ka z ostat­nio przy­swa­ja­nych tre­ści. We współ­cze­snej poezji mnó­stwo komik­su, seria­lu, kon­so­lo­wych hitów i dziw­nej muzy­ki. Jeśli wymie­szać to ze świa­tem sie­ci (#retro; #nju­ejdż; #memy), kle­ci nam się przy­jem­ny cha­os. Z tego wszyst­kie­go oso­ba piszą­ca bar­dziej lub mniej świa­do­mie two­rzy sobie język, któ­ry ma ją wyra­zić. Jed­ni potra­fią się zdy­scy­pli­no­wać i zaprząc sło­wa, inni sta­wia­ją na flow i pozwa­la­ją się temu wylać. Następ­nie lepią. Jestem z tych dru­gich. To nie kwe­stia bra­ku sza­cun­ku – moim metrum są oba Bal­du­ry, fil­my Car­pen­te­ra, cena Play­Sta­tion 4, młyn­ki modli­tew­ne. Lubię pio­sen­ki bez tak­tu. Innej mowy nie znam.

Bar­tosz Popa­diak: Rze­czy­wi­ście, wspól­nym ogni­wem, któ­re łączy tra­dy­cyj­ną i nowo­cze­sną poezję, jest for­ma wier­szo­wa­nej wypo­wie­dzi, cho­ciaż i to zało­że­nie nie zawsze się spraw­dza. Czy wiersz napi­sa­ny cią­giem, od brze­gu do brze­gu stro­ny, tra­ci coś ze swo­jej poetyc­ko­ści? Samo sło­wo „wiersz” narzu­ca już pewien spo­sób orga­ni­za­cji tek­stu. Współ­cze­śnie nale­ża­ło­by raczej mówić o dowol­nie zor­ga­ni­zo­wa­nej „wypo­wie­dzi poetyc­kiej”.

„Rób­ta co chce­ta” – jak naj­bar­dziej. Wła­śnie w ramach tej wypo­wie­dzi, two­rzą­cej wol­ną, nie­za­mknię­tą prze­strzeń. Choć i ona może stać się pułap­ką, wywo­łać ago­ra­li­to­fo­bię, wte­dy już nie ma „jakoś to będzie”. Ogra­ni­cze­nia for­mal­ne nie zawsze są ogra­ni­cze­nia­mi, tego uczą mię­dzy inny­mi warsz­ta­ty lite­rac­kie. Trze­ba mieć do nich sza­cu­nek. Jak i do pol­sz­czy­zny – tego ciche­go gło­si­ku gdzieś z tyłu gło­wy, nie­ko­niecz­nie z Litwy.

Michał Doma­gal­ski: Sza­cu­nek dla pol­sz­czy­zny może brzmieć gór­no­lot­nie. Jed­nak na pew­no uwzględ­nia­my jej struk­tu­rę oraz trud­ne do prze­ce­nie­nia bogac­two. Jako pisa­rze jeste­śmy – lub przy­naj­mniej powin­ni­śmy być – świa­do­mi ogra­ni­czeń oraz moż­li­wo­ści, któ­re nie­sie ze sobą ojczy­sty język. Ta świa­do­mość jest waż­nym czyn­ni­kiem. To w koń­cu tyl­ko dzię­ki niej może­my prze­zwy­cię­żać lub prze­ła­my­wać porzą­dek w zna­czą­cy spo­sób. Poezję od pro­zy róż­ni oczy­wi­ście pod­da­nie zdań rygo­ro­wi wer­sy­fi­ka­cji, ale tak­że – co zda się rów­nie dla poety cen­ne – waga sło­wa z całym baga­żem nie­sio­nym przez poje­dyn­czy wyraz. Baga­żem histo­rii, współ­cze­sno­ści oraz powią­zań i zależ­no­ści, jakie każ­dy fonem umiesz­cza­ją w sys­te­mie pol­sz­czy­zny. W sys­te­mie zmien­nym, dyna­micz­nym, a więc nie­moż­li­wym do pozna­nia peł­ne­go.

Sza­cu­nek poja­wia się za każ­dym razem, gdy two­rząc tekst, uświa­da­miam sobie ogrom tej struk­tu­ry. A prze­cież na seman­ty­ce się nie koń­czy. Dla poety nie bez zna­cze­nia jest rów­nież brzmie­nie, a tak­że współ­brz­mie­nie słów. Ele­men­ty pozor­nie przy­pad­ko­we, któ­re zde­rzo­ne w wer­sie, stro­fie (etc.) budu­ją wiersz. Trud­no, myśląc o tym wszyst­kim, nie odczu­wać, jeśli nie sza­cun­ku, to przy­naj­mniej poko­ry.

Sama wer­sy­fi­ka­cja może nie zosta­je pod­da­na rygo­rom metrum, powiedz­my: nie w peł­nym zakre­sie. Nie zawsze wyni­ka to z ocho­ty ucie­ka­nia od for­my, dąże­nia do sys­te­mu bez sys­te­mu, ale z potrze­by poszu­ki­wa­nia, z pró­by wymy­śla­nia inne­go – nie­ko­niecz­nie nowa­tor­skie­go – ryt­mu lub opi­sa­nia emo­cji czy zbu­do­wa­nia zna­czeń, pozba­wia­jąc wiersz tego rygo­ru. Cza­sa­mi uda­je się ugrać wie­le, roz­cią­ga­jąc dłu­gość wer­su do gra­nic wytrzy­ma­ło­ści. Cza­sa­mi pono­si się poraż­kę.

Moż­na by odnieść wra­że­nie, że poeta­mi przed debiu­tem kie­ru­je buta, że odrzu­ca­ją tra­dy­cję. Praw­da chy­ba wyglą­da ina­czej. Szu­ka­my odpo­wied­nich – to lep­sze sło­wo niż nowych – form i wyrazu(ów) do opi­sy­wa­nia współ­cze­sne­go świa­ta. Pew­nie z róż­nych skut­kiem.

Grze­gorz Mar­cin­kow­ski: Sza­cu­nek dla języ­ka zakła­da sza­cu­nek dla jego wewnętrz­nych nie­moż­li­wo­ści, ran, dla bra­ku któ­ry sta­no­wi jego naj­wew­nętrz­niej­szy wymiar, a któ­ry znor­ma­li­zo­wa­ne uży­cia słów zapo­zna­ją. Nowo­cze­sna lite­ra­tu­ra sta­je wobec feno­me­nu nad­mia­ru, infla­cji słów, nad­pro­duk­cji zna­czeń. Rola nowo­cze­sne­go wier­sza zda­je się ugrun­to­wa­na w geście zwró­ce­nia sło­wu jego tru­du, wizu­ali­za­cji mate­rial­nej pra­cy zna­cze­nia. Stąd pozor­ny cha­os łama­nia szy­ku zda­nia, igno­ro­wa­nia ocze­ki­wań ryt­micz­nych bie­rze się z pra­gnie­nia uczy­nie­nia słów widzial­ny­mi, oczysz­cze­nia ich z natło­ku zba­na­li­zo­wa­nych sen­sów. Pozor­na anar­chia nowo­cze­sne­go wier­sza nie może się obejść bez ści­słej dys­cy­pli­ny, nawet jeże­li miał­by być to rygor stwo­rzo­ny na potrze­by jed­ne­go tyl­ko tek­stu. Pozo­sta­je rów­nież sieć ogra­ni­czeń, jakie sta­wia piszą­ce­mu sam język, rygor skład­ni, któ­ry nawet prze­zwy­cię­żo­ny, nega­tyw­nie odci­ska się na tek­ście. Nie da się robić wszyst­kie­go, co się chce w wier­szu, bez pyta­nia wier­sza o zda­nie.  

Dariusz Sośnic­ki: Pana wier­sze spra­wia­ją wra­że­nie bar­dzo dopra­co­wa­nych, wręcz wycy­ze­lo­wa­nych. Jak dłu­go pra­cu­je Pan nad tek­stem i kie­dy uzna­je Pan, że jest goto­wy? Czy zda­rza się Panu potem mimo wszyst­ko do nie­go wra­cać i go popra­wiać? Czy widzi Pan jakieś sła­be punk­ty takiej stra­te­gii pisar­skiej?

Paweł Koby­lew­ski: Myślę, że to nie tyl­ko wra­że­nie, ale rze­czy­wi­ście pra­ca nad wier­szem to dla mnie pro­ces  żmud­ny. Wiersz z jed­nej stro­ny jest obez­wład­nia­ją­cym impul­sem, bły­skiem, momen­tem; z dru­giej zaś to cięż­ka fizycz­na i psy­chicz­na pra­ca, któ­ra może trwać od kil­ku dni do kil­ku­na­stu tygo­dni. Pra­ca nad wier­szem to pra­ca na wie­lu płasz­czy­znach: ryt­mi­ka, meta­fo­ry­ka, kolo­ka­cje, chro­ma­ty­ka, związ­ki przy­czy­no­we, kon­cept etc. Pra­cu­ję nad wier­szem „do koń­ca”, to jest do momen­tu kie­dy uznam, że poszcze­gól­ne płasz­czy­zny tek­stu  „współ­gra­ją” – aż do ostat­niej syla­by. Nie jestem w sta­nie opi­sać całe­go pro­ce­su powsta­wa­nia tek­stu, krok po kro­ku, gdyż jest to moc­no uza­leż­nio­ne od spe­cy­fi­ki wier­sza (poza tym zacho­wam tę odro­bi­nę dla sie­bie). Kie­dy powsta­nie już szkie­let wier­sza, wraz ze skó­rą, krwią, sier­ścią itp., to osta­tecz­ny etap pole­ga na „roz­tań­cze­niu”: czy­li pra­cy nad ryt­mi­ką. Wyglą­da to tak, że powta­rzam tekst aż do znu­dze­nia; to powta­rza­nie ma na celu rów­nież „oszli­fo­wa­nie” wier­sza: o ile na począt­ku mógł wyda­wać się poten­cjal­nym dia­men­tem, to z cza­sem i tak oka­zu­je się jed­nym z wie­lu kamie­ni na poetyc­kim polu. Pró­bu­ję rów­nież innych stra­te­gii pisa­nia wier­szy, jed­nak jak dotych­czas ta była i jest w prze­wa­dze.
Jeśli cho­dzi o powro­ty do wier­szy, to zazwy­czaj powra­cam żeby się w nich przej­rzeć, posłu­chać na nowo, dopy­tać…
Na koniec spra­wa sła­bych punk­tów takiej stra­te­gii: myślę że jest ich wie­le, na przy­kład ide­alizm, per­fek­cjo­nizm, kon­ser­wa­tyzm, auto­ry­ta­ryzm,  racjo­na­lizm, neu­ro­tycz­ność, roman­tycz­ność etc.; a tak poza tym to myślę, że naj­słab­szym punk­tem  jest nie­eko­no­micz­ność: czło­wiek wysia­du­je po nocach, nie dosy­pia, nie doja­da, psu­je sobie wzrok, dzi­cze­je, dzi­wa­cze­je, tra­ci ner­wy, przy­ja­ciół, gada sam do sie­bie, pisze zale­d­wie kil­ka wier­szy na rok… a czas ucie­ka.

Dariusz Sośnic­ki: Sło­wa w Pana wier­szach inte­re­su­ją się przede wszyst­kim inny­mi sło­wa­mi. Mnó­stwo tu dwu­znacz­no­ści, gier z fra­ze­olo­gią, współ­brz­mień itp. Raz
wpra­wio­ny w ruch, wiersz zaczy­na żyć swo­im życiem. Co wte­dy robi autor?

Adrian Tujek: Wpra­wia­nie wier­szy w ruch to nie­sa­mo­wi­ta spra­wa. Histo­ria zbu­do­wa­na z sekwen­cji słów, z kla­tek obra­zów, w któ­rych nikt niko­go nie zamy­ka, to szan­sa na wyzwo­le­nie nowej ener­gii, jeśli tyl­ko odbior­ca pod wpły­wem oddzia­ły­wa­nia tek­stu ruszy z miej­sca, gło­wą na przy­kład. Z kolei wiersz, któ­ry zaczy­na żyć wła­snym życiem to coś, w czym moż­na odkryć duży poten­cjał, któ­re­mu autor na pew­no się przy­glą­da z zain­te­re­so­wa­niem, czuj­nie, odpo­wie­dzial­nie i robi jed­no­cze­śnie wszyst­ko, by go wyko­rzy­stać jak naj­le­piej, tak jak wyko­rzy­stu­je się szan­sę, cza­sem ostat­nią – na świe­ży zew, asumpt, ener­gię. To są dla mnie czę­sto syno­ni­my, któ­re dają począ­tek cze­muś, może nie­zwy­czaj­ne­mu, nie­po­spo­li­te­mu, być może jakie­muś poje­dyn­cze­mu życiu i może da się o nim powie­dzieć, że ktoś nim żyje jak wła­snym.

Dariusz Sośnic­ki: Zasta­na­wia mnie, co spra­wia, że Pani  wiersz przy­bie­ra taki, a nie inny kształt na stro­nie. Inny­mi sło­wy, czym się Pani kie­ru­je, dzie­ląc na go na wer­sy i stro­fy. I czy przy­wią­zu­je Pani do tej czyn­no­ści dużą wagę.

Justy­na Char­kie­wicz: Zazwy­czaj dzie­lę tekst auto­ma­tycz­nie, intu­icyj­nie, tak żeby dobrze mi brzmiał, co nie zna­czy, że po nabra­niu dystan­su nie zda­rza mi się całe­go zapi­su zbu­rzyć i zbu­do­wać od nowa. Inten­syw­ność podzia­łu zale­ży od tego, czy na pierw­szy plan wysu­wa się język sam w sobie, czy „gęsta” treść.

Dariusz Sośnic­ki: Jaka jest funk­cja tych wszyst­kich obco­ję­zycz­nych słów i zdań, któ­re poja­wią się w Pani wier­szach? Czy cho­dzi tyl­ko o uroz­ma­ice­nie fak­tu­ry wier­sza, czy o coś wię­cej?

Syl­wia Rzą­ca: Lubię zaba­wę sło­wa­mi. Uwiel­biam obce wyra­zy – pod wzglę­dem brzmie­nia są dla mnie niczym zaklę­cia, nawet jeśli dosko­na­le rozu­miem ich zna­cze­nie. Posze­rza­ją odbiór tek­stu o dodat­ko­we fan­ta­zma­ty, takie jak odle­gła prze­strzeń. Mam taką teo­rię, że w każ­dym języ­ku moż­na zna­leźć sło­wa, w któ­rych zaklę­ta jest wizja prze­strze­ni – i nie mam na myśli języ­ko­we­go obra­zu świa­ta. To raczej rodzaj muzy­ki sfer, któ­ra spra­wia, że brzmie­nie języ­ka, kształ­tu­ją­ce­go się na danym tere­nie, naby­wa cech miej­sca, w któ­rym powsta­je. Za każ­dym takim sło­wem uży­tym w wier­szu kry­ją się kolej­ne wyobra­że­nia spa­cjal­ne.