To ja posadziłem palmy i wybrałem małpy

Kon­rad Woj­ty­ła: W książ­ce Buty Mesja­sza Kostii Bere­zi­na pada zda­nie, któ­re – w moim prze­ko­na­niu – może nas wpro­wa­dzić do Two­je­go pią­te­go kró­le­stwa. Powtó­rzę więc za Bere­zi­nem: Oto Ewan­ge­lia brzy­do­ty, pieśń pochwal­na ku czci śmiet­ni­ska i abne­ga­cji, żało­sna apo­lo­gia spo­nie­wie­ra­ne­go zło­mu, pre­am­bu­ła do defek­to­lo­gii…

Roman Honet: Z tego wpro­wa­dze­nia, gdy­by pozwo­lić Bere­zi­no­wi na dal­sze wyli­cza­nie, mogło­by powstać wypło­wia­łe roz­gra­ni­cze­nie i rów­no­cze­śnie uprosz­cze­nie: rze­czy­wi­stość posia­da w sobie pięk­no, pod­czas gdy ja posia­dam szam­bo. Nie chcę, żeby poja­wi­ło się tu róż­ni­co­wa­nie tego typu. Mogło­by łatwo tak się stać, sko­ro bowiem mówi­my o ewan­ge­lii brzy­do­ty i abne­ga­cji, mogli­by­śmy zakła­dać obec­ność ewan­ge­lii odmien­nej: na przy­kład pra­wo­ści, szla­chet­nych inten­cji i nie­biań­skich wizji, i ten hipo­te­tycz­ny kodeks czy po pro­stu spo­sób postrze­ga­nia rze­czy­wi­sto­ści posia­dał­by nad­rzęd­ną ran­gę wobec tego wszyst­kie­go, cze­go nie pomie­ścił. I oczy­wi­ście posia­dał­by słusz­ność.

Ale to był­by fałsz. Praw­dzi­wy świat jest brud­ny. Spo­nie­wie­ra­ny. I upo­rczy­wy. Dla­te­go do tej lita­nii doło­żył­bym natręc­two. Wszech­ogar­nia­ją­ce natręc­two śmiet­ni­ska, ale tak­że naprzy­krza­ją­ce­go się porząd­ku, dodał­bym gorącz­ko­wą upier­dli­wość apo­lo­ge­tów i abne­ga­tów wszel­kiej maści. Świat w moich wier­szach nie jest pięk­ny, jeśli przy­ło­żyć do nie­go kate­go­rię wypiesz­czo­nych wła­ści­wo­ści este­tycz­nych, czy­li tra­dy­cyj­ne rozu­mie­nie tego, czym jest pięk­no. O rozu­mie­niu spły­co­nym zmil­czę, nie chciał­bym prze­szka­dzać zbie­ra­czom ser­wan­tek, kolek­cjo­ne­rom sta­rych łyżek, por­ce­la­no­wych sede­sów, sekre­ta­rzy­ków Bie­der­me­ier czy wraż­liw­com, wybu­cha­ją­cym pła­czem, gdy upu­dro­wa­ny histrion w ope­ret­ce prze­wra­ca ocza­mi.

O natręc­twie wspo­mi­nam dla­te­go, że świat, oczy­wi­ście poza­wier­szo­wy, ten wspa­nia­ły świat od kate­dry w Reims, od Gal­le­rii Bor­gher­se, Ermi­ta­żu, Metro­po­li­tan Museum, La Sca­li, La Sra­li i wszyst­kich przy­byt­ków, gdzie gło­si się pochwa­łę tego, co jest pięk­nem ludz­kiej myśli, ręki czy krta­ni, ten olśnie­wa­ją­cy świat na co dzień wysy­ła do mnie wyjąt­ko­wo szma­tła­wych emi­sa­riu­szy: fana­ty­ków reli­gij­nych, kuli­nar­nych i sek­su­al­nych, amba­sa­do­rów papie­ru toa­le­to­we­go, eta­to­wych mizan­tro­pów, kon­te­sta­to­rów z przy­zwo­le­nia, ide­olo­gów z nad­mia­ru wol­ne­go cza­su, sza­leń­ców z gazet, pięk­no­du­chów i sra­ko­tłu­ków. Mefi­sto­fe­le­sów z bibuł­ki – Korze­niow­ski traf­nie to zapi­sał. Widocz­nie mam pecha. Albo świat tak po pro­stu wyglą­da. W moich oczach.

Widzia­łem pew­ne­go razu na śmiet­ni­ku męż­czy­znę: porząd­nie ubra­ny facet grze­bał w kon­te­ne­rze, myśla­łem, że może zega­rek czy klucz mu wpadł do śmie­ci, więc pod­sze­dłem do nie­go i zapy­ta­łem, czy mu pomóc, na co odpo­wie­dział, że sam sobie pora­dzi, że ma sakra­mec­kie­go kaca, że szu­ka valium albo bel­ler­go­tu, że ludzie cza­sem wyrzu­ca­ją. W ele­ganc­kim ubra­niu tego męż­czy­zny i jego potrze­bie, któ­ra go pchnę­ła do grze­ba­nia w bru­dzie, świat był kom­plet­ny. Posia­dał i twarz o regu­lar­nych rysach, i wykrzy­wio­ny pysk.

W moim odbio­rze przy­wo­ła­ne przez Cie­bie sło­wo Bere­zi­na nale­ży zwa­lo­ry­zo­wać tak, żeby przy­kła­do­wo ten złom czy defek­ta­cja pozo­sta­ły rów­no­upraw­nio­ny­mi ele­men­ta­mi rze­czy­wi­sto­ści, w prze­ciw­nym razie zaraz poja­wi się na hory­zon­cie uwznio­ślo­ny dualizm ślep­ców, cały ten obrzy­dli­wie wyświech­ta­ny modli­tew­nik dyżur­nych este­tów pt. pięk­ny-brzyd­ki. Choć w sumie moż­na by im wyjść naprze­ciw i spa­ra­fra­zo­wać Bere­zi­na: Oto Ewan­ge­lia pięk­na i postę­pu, pieśń pochwal­na ku czci życia i wita­min, olśnie­wa­ją­ca apo­lo­gia wiecz­nej kre­atyw­no­ści, pre­am­bu­ła do fil­mo­wej kolo­ka­ga­tii z Hol­ly­wo­od dla każ­de­go.

Bere­zin na szczę­ście dalej nie wyli­cza. Mówisz o walo­ry­za­cji, róż­ni­co­wa­niu, roz­gra­ni­cze­niu, duali­zmie i ewan­ge­lii odmien­nej. Wska­zu­jesz na inne, rów­no­praw­ne ele­men­ty rze­czy­wi­sto­ści. Zgo­da. Jed­nak tym, co wyzie­ra z Two­ich tek­stów i sta­no­wi o ich sile jest – by tak rzec – brak rów­no­upraw­nie­nia…

Poję­cie rów­no­upraw­nie­nia w odnie­sie­niu do liry­ki mogło­by wywo­łać nie­obli­czal­ne czy wręcz komicz­ne efek­ty, ale żeby nie cze­piać się słó­wek, powiem tak: zga­dzam się z Tobą, jeśli cho­dzi o to, co znaj­du­je się w wier­szu. Aby już nie roz­wle­kać: może mam w wier­szach mał­pi gaj, ale to ja posa­dzi­łem pal­my i wybra­łem mał­py.

Jeśli cho­dzi o to, co znaj­du­je się poza wier­szem, mia­łem na myśli dualizm nie­rów­no­rzęd­ny. Nie zwy­kłą opo­zy­cję pięk­no-brzy­do­ta, ale to, że – w powszech­nym odbio­rze – pięk­ne jest dobre, a brzyd­kie złe. Lite­ra­tu­ra od epo­ki Goethe­go, a może nawet Sta­re­go Testa­men­tu niwe­lu­je ten utar­ty sche­mat, co nie ogra­ni­cza jego żywot­no­ści, więc nie zmie­nia fak­tu, że więk­szość ludzi wybie­ra to, co pięk­ne dla­te­go, że wyda­je im się dobre. Nie wiem, gdzie leży praw­da, ale wyda­je mi się, że ludzie nie reagu­ją tak gwał­tow­nie wte­dy, gdy zaprze­czy się temu, co uwa­ża­ją za praw­dę, niż wte­dy, gdy pod­da się w wąt­pli­wość to, co uwa­ża­ją za dobro. Zmie­rzam do tego, że w efek­cie moż­na liry­kę prze­brać w pach­ną­ce sza­ty pięk­na, pod któ­ry­mi nie ma dobra, nie ma praw­dy, w ogó­le nic nie ma oprócz zapa­chu, i w ten spo­sób żero­wać na czy­tel­ni­czych czy po pro­stu czy­sto ludz­kich przy­zwy­cza­je­niach, wystę­pu­jąc z pozy­cji zarząd­ców wyż­szej, spraw­dzo­nej i słusz­nej rze­czy­wi­sto­ści, pod­czas gdy ma się do dys­po­zy­cji wyłącz­nie este­ty­kę: ani wyż­szą, ani słusz­ną, a zale­d­wie spraw­dzo­ną. Dla odmia­ny wystar­czy skre­ślić kil­ka słów o zde­ze­lo­wa­nym przed­mio­cie czy zde­ze­lo­wa­nym czło­wie­ku, żeby ponie­wie­rać się pośród abne­ga­tów i defek­to­lo­gii. Moż­na by zno­wu przy­wo­łać Korze­niow­skie­go: Zgro­za, zgro­za!

Kró­le­stwo nie jest kró­le­stwem. Wygod­niej jest mówić o czymś na kształt „anty” kró­le­stwa albo po pro­stu poszu­kać ana­lo­gii z pią­tym krę­giem Dan­te­go Ali­ghie­ri, czy nawet z całym opi­sem pie­kła. Wów­czas nawet nume­rycz­ność nabie­ra inne­go sen­su. Nawią­zu­jąc do Two­je­go daw­ne­go wier­sza „tyl­ko złu­dze­nie” powie­dział­bym: już zebrał na bilet do pie­kła, ser­decz­ni! Pie­kła na zie­mi… W dodat­ku roz­po­czę­ło się polo­wa­nie na to,/ co mogło się nie zdarzyć,/ życie.

Szu­ka­nie ana­lo­gii to zawsze było wygod­ne zaję­cie, dla czę­ści współ­cze­snych huma­ni­stów sta­ło się cza­ru­ją­co obo­wiąz­ko­we. Potra­fią zna­leźć zwią­zek mię­dzy cyklem men­stru­acyj­nym pig­mej­ki a wybu­cha­mi super­no­wych, co Alan Sokal i Jean Bric­mont per­fek­cyj­nie wydrwi­li w Mod­nych bzdu­rach, uży­wa­jąc porów­ny­wal­nie nie­do­rzecz­nych przy­kła­dów.

Mówiąc poważ­nie: muszę zaprze­czyć. Jest kró­le­stwo. Z tego świa­ta, nie z pie­kieł dan­tej­skich. Może to pro­blem roz­dź­wię­ku mię­dzy narzu­ca­ją­cym się auto­ma­tycz­nie histo­rycz­no-lite­rac­kim sze­re­go­wa­niem a pew­nym tru­dem wyma­ga­ją­cym roz­po­zna­nia tego, co jest w grun­cie rze­czy pro­ste: że czło­wiek może urzą­dzić pie­kło tu, na zie­mi, zamie­nić w nie wła­sny dom, wła­sny umysł, swo­je i nie swo­je życie. Zresz­tą Dan­te w Boskiej Kome­dii wyko­rzy­stał esen­cję śre­dnio­wiecz­nych wyobra­żeń pie­kła, przed­tem pano­wał tam nie­po­rów­ny­wal­nie więk­szy spo­kój, weź­my pier­wot­ny sze­ol – przy dan­tej­skich wizjach to był bar mlecz­ny.

Oczy­wi­ście odnie­sie­nie do Dan­te­go ma swo­je pod­sta­wy, ale to jest zasad­ni­czo gest kom­for­to­wy, wyczer­pu­ją­cy potrze­bę odna­le­zie­nia kon­tek­stu lite­rac­kie­go, a to dru­gie, czy­li pew­na pro­sto­ta spoj­rze­nia – wyda­je się bliż­sza praw­dy. Bliż­sza rze­czy­wi­sto­ści, bliż­sza życiu nie­li­te­rac­kie­mu. Za to, o ile pamię­tam, w pią­tym krę­gu dan­tej­skich cze­lu­ści prze­by­wa­ją ci, któ­rzy byli popę­dli­wi, przez co łatwo wpa­da­li w gniew. Zano­si się na to, że mógł­bym tam tra­fić.

W gnie­wie na Dan­te­go i na ewen­tu­al­ne kon­tek­sty histo­rycz­no-lite­rac­kie pomi­ną­łeś moje stwier­dze­nie o pie­kle na zie­mi, z któ­rym się wszak zga­dzasz. Ja chy­ba mam przy­po­rząd­ko­wa­ny inny numer krę­gu, więc zauwa­żę, że zary­so­wa­ła nam się cie­ka­wa per­spek­ty­wa. Dla­cze­go pie­kło na zie­mi ura­sta u Cie­bie do ran­gi kró­le­stwa i to w dodat­ku pią­te­go?

Nadej­ście pią­te­go kró­le­stwa prze­po­wia­dał już pro­rok Daniel. To teraz ma [śmiech].

Mam wra­że­nie, że fun­da­men­tem, na któ­rym wzno­si się pią­te kró­le­stwo jest pust­ka – któ­ra raz przy­bie­ra for­mą „bra­ku opan­ce­rzo­ne­go”, innym razem sama „uzbro­jo­na” sta­je się syno­ni­mem bra­ku. No i jesz­cze samot­ność…

Nie, pust­ka nie. Pust­ka, jeśli sobie dobrze przy­po­mi­nam, poja­wia się wprost zale­d­wie w dwóch wier­szach, więc wolał­bym, żeby ten trop lek­tu­ro­wy nie zawa­żył na cało­ści tomu. Tyle że woleć to sobie mogę. I mogę być w swo­im wole­niu osa­mot­nio­ny.

Jeśli nie pust­ka i brak, to co? W dodat­ku w zacnym towa­rzy­stwie?

Nie odnaj­du­ję się w roli obja­śnia­nia wła­snych wier­szy. Sto­ję pod ścia­ną, ty celu­jesz do mnie. Wybacz.

Czym jest ? Kolej­ną pró­bą poszu­ki­wa­nia mitycz­ne­go miej­sca, w któ­rym – powtó­rzę z Jaku­bem Mom­ro – „sło­wo sta­pia­ło­by się w jed­no z ciszą, choć dosko­na­le wie, że jedy­ną moż­li­wo­ścią jest opi­sy­wa­nie stra­ty, jaka wyni­ka z same­go fak­tu mówie­nia”?

Nie jest pró­bą. Dla mnie poję­cie pró­by może funk­cjo­no­wać w spo­rcie: sprin­ter może podej­mo­wać pró­bę pobi­cia rekor­du świa­ta Usa­ina Bol­ta w bie­gu na 100 metrów albo, daj­my na to, pol­ski pił­karz może pró­bo­wać przy­jąć i podać pił­kę na jeden kon­takt, a nie na sie­dem. Pró­ba w liry­ce koja­rzy mi się z tchó­rzo­stwem czy z mniej lub bar­dziej potwor­nie upięk­szo­ną for­mą ase­ku­ra­cji. Pro­ściej jest potem powie­dzieć: nie uda­ło się, ale to była zale­d­wie pró­ba, więc cze­go chce­cie? Dla­te­go nie pró­ba, ale roz­strzy­gnię­cie. Koniec. Zapla­no­wa­łem i napi­sa­łem tom tak, jak w okre­ślo­nym cza­sie mogłem. Nie chciał­bym, by trak­to­wa­no go jako pró­bę. Nie chciał­bym też war­to­ścio­wać poję­cia pró­by, ale cięż­ko nie zauwa­żyć, że obec­nie słu­ży głów­nie do tego, by uni­kać bra­nia na sie­bie odpo­wie­dzial­no­ści. W nie­mal każ­dej dzie­dzi­nie aktyw­no­ści moż­na zasło­nić się magicz­nym sło­wem: pró­ba.

Z kolei czym jest ten tomik, chy­ba nie mnie dopo­wia­dać. Sła­bo poru­szam się w sytu­acjach tego typu. Może pią­te kró­le­stwo to świat moich sąsia­dów: z uli­cy, z prze­szło­ści, ale tak­że z mediów. Z ban­ku i z wysy­pi­ska śmie­ci. Ludzi mądrych i kre­ty­nów, ide­ali­stów i wyra­cho­wa­nych sukin­sy­nów. Więc tak­że mój świat, mój prze­kaz. Może powsta­ły w gnie­wie, może w zło­ści. Być może zapis roz­mo­wy z poezją. Powta­rzam to w nie­pew­no­ści nie dla­te­go, że wąt­pię w sens roz­mo­wy z poezją i tego, co zapi­sa­łem, ale wąt­pię w sens wyja­śnia­nia wła­snych wier­szy. Dla mnie to po pro­stu nie honor. Wobec czy­tel­ni­ka. Nawet jeśli jest nie­licz­ny, nie musi być pozba­wio­ny wyobraź­ni, nie musi potrze­bo­wać żad­nej pomo­cy. Niech wyro­ku­je po swo­je­mu, jeśli oczy­wi­ście zechce. Od tego mam rozum i ręce, żeby czy­tel­nik mógł to robić, ale moje ramię nie słu­ży temu, żeby go wspie­rać.

Co do wspo­mnia­nej mitycz­no­ści wolał­bym zacho­wać ostroż­ność, chy­ba że meli­na, uli­ca albo dom star­ców to mitycz­ne miej­sca, a funk­cjo­na­riu­sze to mitycz­ne isto­ty. Ale tak chy­ba nie jest, nie sądzę.

Nie ma sen­su depre­cjo­no­wać poję­cia „pró­by” w lite­ra­tu­rze, o czym naj­le­piej prze­ko­nu­je lek­tu­ra Mon­ta­igne­’a czy poszcze­gól­nych wier­szy Wojacz­ka. Poza tym wyja­śnia­jąc zamiar lite­rac­ki nie odbie­rasz hono­ru czy­tel­ni­ko­wi… Nie chcę, byś wcho­dził w czy­jąś gło­wę i szep­tał mu do ucha, jak się ma poru­szać po kró­le­stwie. Cho­dzi mi raczej o kon­cep­cję tomu. O cią­głość i ewen­tu­al­ne zerwa­nie z dotych­cza­so­wym uję­ciem poetyc­kim. Stąd stwier­dze­nie „pró­ba”, bo pew­no­ści, że się uda­ło, od razu nie mamy.

Nie był­bym pewien, że wyja­śnia­nie czy­tel­ni­ko­wi zamia­rów lite­rac­kich nie pozba­wia go pew­nych przy­wi­le­jów. Honor to może rze­czy­wi­ście nie­byt ade­kwat­ne sło­wo. Ale w moim odczu­ciu w ten spo­sób moż­na ode­brać czy­tel­ni­ko­wi czas, moż­na ogra­ni­czyć jego wol­ność. Albo, jeśli tak wolisz, nie­któ­rzy potra­fią nad frag­men­tem wła­sne­go wer­su napi­sać wszyst­kie tomy Prób Mon­ta­igne­’a. Ja nie potra­fię.

Wszyst­ko powsta­je z nico­ści (pro­chu). „Pusta” sce­ne­ria wier­szy, w któ­rej roz­gry­wa się dra­mat boha­te­rów, jak zwy­kle jest ciem­na, mrocz­na, nie­jed­no­znacz­na i prze­ra­ża­ją­ca. Moż­na pró­bo­wać jakoś ją pre­cy­zo­wać, choć nie jest to łatwe. Gra­ni­ce tego świa­ta są amor­ficz­ne, podob­nie zresz­tą jak posta­ci, któ­re „zalud­nia­ją” Two­je tek­sty. Tu życie spro­wa­dza się do umie­ra­nia; do pogrze­bów, odcho­dze­nia, poże­gnań, w naj­lep­szym razie do zaspo­ko­je­nia bio­lo­gicz­nych instynk­tów; „rucha­nia”. Tym, co może oca­lić, jest miłość, któ­ra nie nad nami dzia­ła się.

Gra­ni­ce, owszem, niech sobie pozo­sta­ną amor­ficz­ne – wiersz nie glo­bus, nie prze­szka­dza mi to. Ale posta­ci w wier­szach czę­sto przed­sta­wiam w ruchu, wyko­nu­ją okre­ślo­ne gesty, zda­rza się, że nie mają wszyst­kie­go na swo­im tra­dy­cyj­nym miej­scu, lecz w moim rozu­mie­niu to nie świad­czy o bra­ku kształ­tu. Dla mnie amor­ficz­ność jest nie tyle wła­ści­wo­ścią liry­ki, ale współ­cze­sne­go świa­ta, zwłasz­cza świa­ta mediów. Na przy­kład amor­ficz­na jest twarz Edy­ty Gór­niak albo Ibi­sza, Cher, daj­my na to, jest amor­ficz­no­ścią wcie­lo­ną, jeśli to w ogó­le moż­li­we.

Do rucha­nia dodał­bym rzy­ga­nie, rów­nież poja­wia­ją­ce się w tomie. Czy­li pew­ne czy­sto ludz­kie odru­chy wystę­pu­ją na tej pla­ne­cie. Dla odmia­ny cere­mo­nia­ły pogrze­bo­we wystę­pu­ją spo­ra­dycz­nie. Samo życie, w uprosz­cze­niu, mogło­by spro­wa­dzać się do tru­du i tu chy­ba musiał­bym nie­co skon­tro­wać Two­je zało­że­nie. Nie do umie­ra­nia, to było­by zbyt pro­ste.

To kwe­stia opty­ki [śmiech]. Ucie­kłeś jed­nak od odpo­wie­dzi, co z miło­ścią…

Teraz zaczy­nasz mnie przy­pa­lać, wyry­wać paznok­cie, a i tak nie powiem [śmiech].

Podą­ża­jąc tro­pem, któ­rym są tytu­ły wier­szy, może­my pró­bo­wać usta­lić hie­rar­chię w kró­le­stwie. Jest wszak i straż­nik i wła­ści­ciel i kat i funk­cjo­na­riu­sze i wyznaw­cy… To jed­nak nie ma sen­su, bo wszyst­ko prze­bie­ga pod dyk­tan­do śmier­ci i to ona ów świat porząd­ku­je…

Śmierć porząd­ku­je każ­dy świat. Nie wiem, co ponad­to miał­bym odpo­wie­dzieć na to pyta­nie, tak by odpo­wiedź nie ści­ga­ła się z nim w powa­dze, nie jestem pewien, czy god­nej tej spra­wy. Może to, że przy­kła­do­wo przy­wo­ła­ni przez Cie­bie funk­cjo­na­riu­sze czy wyznaw­cy nie­wie­le mają wspól­ne­go ze śmier­cią, za to mają spo­ro wspól­ne­go z życiem. Kie­dy pisa­łem o ciem­nych, zdzi­wa­cza­łych star­cach, roz­pra­wia­ją­cych o ter­ro­rze sło­wa, mia­łem przed ocza­mi okre­ślo­ne twa­rze i sło­wa, beł­ko­czą­cych żywych.

W tym kon­tek­ście inte­re­su­ją­ca wyda­je się być led­wie zary­so­wa­na per­spek­ty­wa reli­gij­na… /szeptali – sia loda­to / gesu cristo!/ ale to było daw­no, nie pamię­tam już,/ niósł krzyż, czy toczył kulę/ tam, gdzie zda­rza się życie, pocią­gi i ptaki,/ zamie­nia­ją­ce się w obrę­cze iskier nad miastem./ śmierć się nie zda­rza.Ona po pro­stu jest. Zda­rza się życie. A co po śmier­ci? – tu nie ma jasnej odpo­wie­dzi…

A co po śmier­ci? Zmie­nia­my szyld i gra­my dalej! – jak powie­dział Woj­ciech Kowal­czyk po Igrzy­skach Olim­pij­skich w Bar­ce­lo­nie. Pew­nie wyznaw­cy więk­szo­ści reli­gii chcie­li­by w to wie­rzyć. A ja nie wiem, nie znam odpo­wie­dzi.

Jakiś Bóg macza w tym pal­ce?

Dzie­wi­ca norym­ber­ska stoi obok cie­bie, a i tak nie powiem.