To zaangażowanie domaga się zwrotu

Paweł Kacz­mar­ski: Pod­czas lek­tu­ry Dyc­kie­go – każ­dej lek­tu­ry, jak podej­rze­wam – nie spo­sób unik­nąć wra­że­nia, że zacią­ga się wobec poety dług. On sam zda­je się wyra­żać to po wie­lo­kroć, na przy­kład taki­mi sło­wa­mi:

ale zanim opo­wiem ci o śmier­ci jak to
już robi­łem dla wie­lu przed tobą

musisz mnie nazwać sto­sow­nie i zapa­mię­tać
moje imię po dzień w któ­rym zacznie się
ściem­niać nad wszyst­kim cze­go się dotkną­łeś
i wyzby­łeś raz na zawsze

wte­dy opo­wiem ci o śmier­ci
wte­dy opo­wiem ci głów­nie o sobie

Pan sam stwier­dza, że „każ­dy, kto przy­naj­mniej kil­ka­krot­nie wró­cił do tomów poety, jest już jego dłuż­ni­kiem”. Jak nale­ży ten dług spła­cać? Jak spła­ca go zwy­kły czy­tel­nik, jak robi to kry­tyk (jeśli ina­czej), jak robi to inny poeta?

Jacek Guto­row: Od począt­ku mia­łem poczu­cie jakie­goś cią­że­nia, powin­no­ści, dłu­gu wobec poety. Może nie od pierw­szej lek­tu­ry – naj­pierw była czy­sta fascy­na­cja – ale jed­nak dość wcze­śnie. Tyle tyl­ko, że nie potra­fi­łem tego uczu­cia sobie wyja­śnić bądź zra­cjo­na­li­zo­wać. To przy­szło z cza­sem. Zda­łem sobie spra­wę, że w przy­pad­ku Dyc­kie­go trud­no o lek­tu­rę neu­tral­ną czy bez­pro­ble­mo­wą. Poeta zaan­ga­żo­wał, zain­we­sto­wał w te wier­sze całe­go sie­bie. Uczci­wy czy­tel­nik szyb­ko to zro­zu­mie – to zaan­ga­żo­wa­nie doma­ga się zwro­tu. Trze­ba oddać tym wier­szom moż­li­wie jak naj­wię­cej z sie­bie – „wysta­wić sie­bie” w lek­tu­rze. Oczy­wi­ście nie jest to łatwe. Wier­sze poja­wia­ją się w nas jak dłu­gie smu­gi, któ­re pozo­sta­ją w nas już po akcie lek­tu­ry, sta­jąc się czę­ścią nas samych.

Mówię o odczu­ciach czy­tel­ni­czych. Tro­chę ina­czej jest w przy­pad­ku zadłu­że­nia poetyc­kie­go (czy kry­tycz­ne­go). Pew­nie bar­dziej nor­mal­nie: dług wobec pew­ne­go języ­ka, spoj­rze­nia, etc. Tak czy ina­czej, sta­ram się nie uchy­lać od tego rodza­ju zobo­wią­zań. Nie powin­no się. Nie wol­no. Nie war­to.

Moją uwa­gę w Rze­czy­wi­ste i nie­rze­czy­wi­ste sta­je się jed­nym cia­łem przy­ku­ły szcze­gól­nie te wier­sze, któ­re Pan w posło­wiu do wybo­ru nazy­wa „tym dru­gim momen­tem” lek­tu­ry Dyc­kie­go – któ­ry ujaw­nia w szcze­gól­ny spo­sób „wyczu­le­nie na naj­drob­niej­sze deta­le rze­czy­wi­sto­ści” i w pew­nym sen­sie odwo­dzi spoj­rze­nie czy­tel­ni­ka od „jed­ne­go, wiel­kie­go dzie­ła, któ­re­go wszyst­kie czę­ści są ze sobą powią­za­ne” ku „tym wyjąt­ko­wym, cza­ro­dziej­skim zbit­kom słów”, mniej­szym cało­ściom. Wśród takich wier­szy jest choć­by „Areszt” (w „Mło­dzień­cu o wzo­ro­wych oby­cza­jach”), „[krzyk jest powro­tem do mat­ki]” (z Nenii) czy „[z języ­kiem trze­ba twar­do]” (z Pio­sen­ki o zależ­no­ściach i uza­leż­nie­niach). „Dru­gi moment” lek­tu­ry Dyc­kie­go poja­wia się w zasa­dzie przy oka­zji każ­dej jego książ­ki, a jed­no­cze­śnie – zwy­kle umy­ka, sta­je się led­wie zauwa­żal­nym prze­bły­skiem. Jak ma się ten „dru­gi moment” do pierw­sze­go?

Mnie też od począt­ku fascy­no­wa­ły wier­sze, któ­re moż­na by nazwać „punk­ta­mi odbi­cia” – i któ­re moż­na by prze­ciw­sta­wić nur­tom poszcze­gól­nych Tema­tów Dyc­kie­go. Takie wań­ki-wstań­ki, tek­sty, któ­re tań­czą wokół sie­bie i nie potrze­bu­ją żad­ne­go szer­sze­go kon­tek­stu. Jak piszę w posło­wiu, myśla­łem na począt­ku o krót­kim wybo­rze takich wła­śnie wier­szy-epi­fa­nii, któ­re – mia­łem taką nadzie­ję – dały­by nie­co inny obraz poezji Pana Euge­niu­sza. Ale może nie powin­no się ich odry­wać od cało­ści? Może oba momen­ty lek­tu­ry Dyc­kie­go – ten skon­cen­tro­wa­ny i ten kro­to­chwil­ny – są od sie­bie uza­leż­nio­ne? Nie­za­leż­nie od wszyst­kie­go, wyczu­wam w takich epi­fa­niach zmia­nę reje­stru języ­ko­we­go, coś jak­by poja­wie­nie się na chwi­lę tęsk­no­ty za „zasa­dą rze­czy­wi­sto­ści”. To bar­dzo moc­ne, soczy­ste frag­men­ty, któ­re mogą umknąć przy pierw­szej czy któ­rejś lek­tu­rze. Ale czuj­ne ucho w koń­cu je wyła­pie.

W posło­wiu pisze Pan: „Poezja to spo­tka­nie do bólu pry­wat­ne. I nawet jeśli chce­my w niej odna­leźć coś, co moż­na by nazwać doświad­cze­niem wspól­no­to­wym – a jest to pra­gnie­nie w peł­ni zro­zu­mia­łe – to nasze poszu­ki­wa­nia powin­ni­śmy roz­po­cząć od moż­li­wie jak naj­bar­dziej oso­bi­ste­go, głę­bo­ko prze­ży­te­go kon­tak­tu z oso­bą poety: jego gło­sem, mil­cze­niem, pró­ba­mi prze­rwa­nia mil­cze­nia.” Czy – wycho­dząc od tego oso­bi­ste­go spo­tka­nia z gło­sem poety – szu­ka Pan jed­nak w wier­szach Dyc­kie­go doświad­cze­nia wspól­no­to­we­go? Czy potrze­ba takie­go doświad­cze­nia uwi­dacz­nia się w Rze­czy­wi­stym i nie­rze­czy­wi­stym…?

Wiem, że takie sfor­mu­ło­wa­nie – „doświad­cze­nie wspól­no­to­we” – może się w przy­pad­ku Dyc­kie­go wydać nie na miej­scu. Mam też wra­że­nie, że nie­któ­rzy oba­wia­ją się sło­wa wspól­no­ta”, tak jak­by auto­ma­tycz­nie ozna­cza­ło ono impe­ra­tyw rezy­gna­cji z doświad­cze­nia indy­wi­du­al­ne­go. Ale te dwie rze­czy wca­le się nie wyklu­cza­ją – to wła­ści­wie dwie stro­ny jed­nej mone­ty. Oczy­wi­ście trze­ba by dopre­cy­zo­wać poję­cie wspól­no­ty. Już gdzieś to ostat­nio mówi­łem: cho­dzi­ło­by nie o wspól­no­tę świa­to­po­glą­dów, prze­ko­nań czy wia­ry, lecz o wspól­no­tę rozu­mia­ną para­dok­sal­nie jako łącz­ność tego, co nie­kom­pa­ty­bil­ne, nie­zbor­ne – wła­śnie dla­te­go, że nie­kom­pa­ty­bil­ne i nie­zbor­ne. Mogę tu mówić wyłącz­nie o swo­ich wra­że­niach z lek­tu­ry wier­szy Dyc­kie­go. Wyczu­wam w nich cią­że­nie ku idei wspól­no­to­wo­ści – nie w zna­cze­niu poko­le­nio­wo­ści, lecz wła­śnie wraż­li­wo­ści na róż­ni­ce, doświad­cze­nia jed­no­ra­zo­we, nie­po­wta­rzal­ne, nie­prze­tłu­ma­czal­ne na język jed­nej gene­ra­cji, gru­py etnicz­nej („naro­du”) czy nawet – cze­mu nie? – mniej­szo­ści sek­su­al­nej.

Poku­sił­bym się o stwier­dze­nie, że – nie­za­leż­nie od któ­rej stro­ny wej­dzie­my w tę poezję – od począt­ku, od pierw­sze­go zbio­ru wier­szy zwia­stu­je ona wszyst­ko, o czym będzie mówić. Kolej­ne książ­ki Dyc­kie­go są speł­nia­niem i jed­no­cze­snym uświa­da­mia­niem czy­tel­ni­ko­wi zapo­wie­dzi (może obiet­ni­cy?), któ­ra tkwi­ła w nich od zawsze. Wyda­je mi się, że dobrze widać to rów­nież w nowym (nie­chro­no­lo­gicz­nie prze­cież uło­żo­nym) wybo­rze 111 utwo­rów. Czym jest w tej sytu­acji powrót do wier­szy Tka­czy­szy­na-Dyc­kie­go, ich ponow­na lek­tu­ra?

Panie Paw­le, w peł­ni się zga­dza­my: w przy­pad­ku Tka­czy­szy­na-Dyc­kie­go poszcze­gól­ne tomy, cykle, wier­sze, a cza­sem nawet fra­zy to poetyc­kie mona­dy, w któ­rych odbi­ja się całość dzie­ła. Porzą­dek chro­no­lo­gicz­ny to tyl­ko jeden z moż­li­wych porząd­ków i to wca­le nie naj­istot­niej­szy. Może­my prze­cież mówić o porząd­ku wyobraź­ni, porząd­ku pasji i fascy­na­cji, porząd­ku fra­zy języ­ko­wej. Bar­dzo podo­ba mi się to, co mówi Pan o „speł­nia­niu i jed­no­cze­snym uświa­da­mia­niu”, tudzież o zwia­sto­wa­niu wier­szy. Bo nie cho­dzi tyl­ko o to, że w jed­nej czą­st­ce zawie­ra się całość. Zgódź­my się, że w przy­pad­ku Dyc­kie­go mamy do czy­nie­nia z sytu­acją o wie­le bar­dziej dyna­micz­ną i dra­ma­tycz­ną. Wier­sze nie odno­szą się do sie­bie wprost. Jest zawsze jakaś nie­wia­do­ma, któ­ra może wypro­wa­dzić lek­tu­rę poza zna­ne nam szla­ki. Tak więc myślę, że kolej­ny wybór wier­szy ma jak naj­bar­dziej sens. Nie tyl­ko ten naj­bar­dziej oczy­wi­sty – poja­wi­li się nowi czy­tel­ni­cy, z któ­ry­mi chcie­li­by­śmy się podzie­lić naszą fascy­na­cją – ale rów­nież sens prze­wrot­ny: może w któ­rymś momen­cie lek­tu­ry (przy oka­zji prze­oczo­ne­go wcze­śniej wier­sza, na jakimś przy­pad­ko­wym zda­niu) zała­pie­my się na tę poezję jakoś ina­czej? Prze­cież zawsze jest taka moż­li­wość.

Powyż­sze­mu pyta­niu towa­rzy­szy­ło wła­śnie takie prze­ko­na­nie – że nowy wybór (podob­nie jak ponow­na lek­tu­ra) ma głę­bo­ki sens. Ale chciał­bym dodać do nie­go jesz­cze jed­no: co dzie­je się z tym wybo­rem, gdy zosta­je uję­ty w książ­ce? Jak na spo­sób czy­ta­nia Dyc­kie­go, któ­ry Pan pro­po­nu­je, wpły­wa jego utrwa­le­nie w osob­nym zbio­rze? Jaką rela­cję usta­na­wia­ją Rze­czy­wi­ste i nie­rze­czy­wi­ste… wobec innych ksią­żek poetyc­kich Dyc­kie­go (zarów­no kolej­nych tomów wier­szy, jak i prze­kro­jo­wych zbio­rów – Kamie­nia peł­ne­go pokar­mu z 1999, Dale­ko stąd zosta­wi­łem swo­je daw­ne i nie­daw­ne cia­ło z 2003 i Poezji jako miej­sca na zie­mi z 2008) – sta­ją obok nich, w ich cie­niu, a może prze­ciw­nie – wycho­dzą im naprze­ciw, roz­bi­ja­ją zasta­ne spo­so­by lek­tu­ry?

Nie, nie, nie; takich ambi­cji nie mia­łem i mieć nie mogłem – to po pro­stu wybór wier­szy doko­na­ny przez jed­ne­go z czy­tel­ni­ków. W żaden spo­sób nie usta­wia­łem i nie usta­wiam tej książ­ki wzglę­dem tomów wcze­śniej­szych, bo w ten spo­sób przy­znał­bym się jako czy­tel­nik do poraż­ki. Powiem wię­cej – sta­ra­łem się nie zaglą­dać w ogó­le do wcze­śniejsz­cyh wybo­rów. Pra­wie mi się uda­ło, bo jed­nak zaj­rza­łem do ame­ry­kań­skie­go wybo­ru Bil­la John­sto­na. Chcia­łem, aby był to wybór w mia­rę nie­uprze­dzo­ny, „czy­sty” i, by tak rzec (bo mam wobec tego sło­wa wie­le zastrze­żeń), natu­ral­ny. Nie pro­po­nu­ję nowe­go odczy­ta­nia. Nie wyklu­czam, że coś takie­go moż­na w tomie wyna­leźć, ale to już poza moją kon­tro­lą.

W jed­nym z wier­szy Dyc­kie­go umiesz­czo­nych w zbio­rze pada­ją takie sło­wa: „isto­tą poezji jest nie tyle zasad­ność / co bez­za­sad­ność napo­mknień i powtó­rzeń”. Rze­czy­wi­ście: pomi­mo tak cha­rak­te­ry­stycz­nych dla Dyc­kie­go, obse­syj­nie powra­ca­ją­cych obra­zów (sym­bo­li, brzmień, tema­tów), nigdy nie uda­je się wywo­łać poza wiersz – nie­ja­ko „wyjąć” z nie­go – ich zasa­dy, kry­te­rium powtó­rzeń, klu­cza, któ­ry pozwo­lił­by prze­wi­dzieć cykl powro­tów. Jakie ma to zna­cze­nie dla lek­tu­ry tej poezji? Albo ina­czej: do jakie­go stop­nia uda­je się, jak nazy­wa to Pan w posło­wiu do Rze­czy­wi­ste­go i nie­rze­czy­wi­ste­go…, zre­kon­stru­ować świat wiel­kie­go poety?

„Zre­kon­stru­ować” zna­czy dla mnie zawsze „zre­kon­stru­ować w sobie”. Przy czym cho­dzi nie tyle o dopa­so­wa­nie poety do sie­bie, co o dopa­so­wa­nie sie­bie do inne­go języ­ka poetyc­kie­go. Zada­nie do wyko­na­nia. Dług. W tym kon­kret­nym przy­pad­ku – przy­pad­ku wyjąt­ko­wym, przy­pad­ku wiel­kie­go poety – mamy do czy­nie­nia z prze­dziw­nym splo­tem „zasad­no­ści” i „bez­za­sad­no­ści”, o któ­rych Dyc­ki pisze w przy­to­czo­nym przez Pana wier­szu. Rzo­umiem to tak, że każ­dy wiersz jest podwój­nie zwią­za­ny – z jed­nej stro­ny zwią­za­ny cało­ścią dzie­ła, z dru­giej impe­ra­ty­wem nie­po­wta­rzal­no­ści i wyjąt­ko­wo­ści każ­de­go gestu. Ale nie chcę przez to powie­dzieć, że czy­tel­nik powi­nien się jakoś spe­cjal­nie wzglę­dem tych wier­szy usta­wiać. Wystar­czy, że nasza lek­tu­ra jest uczci­wa i zaan­ga­żo­wa­na – to już, by tak rzec, cała rekon­struk­cja poety i poezji. Czę­ścio­wo na naszych pra­wach, to fakt. Zara­zem jed­nak z uczu­ciem, że docho­dzi do rekon­struk­cji nas samych: w wier­szu, poza wier­szem. Swo­ją dro­gą, jak trud­no się o tym mówi!

W „Nie­pod­le­gło­ści gło­su” napi­sał Pan o poezji Tka­czy­szy­na-Dyc­kie­go (cho­ciaż przy oka­zji komen­to­wa­nia wier­szy Ekie­ra) takie sło­wa: „W wier­szach Dyc­kie­go sam nar­ra­tor jest wplą­ta­ny w pesy­mizm – jest pesy­mi­zmem”. Wyda­je mi się, że to jed­na z naj­bar­dziej intry­gu­ją­cych – a jed­no­cze­śnie wyostrzo­nych w nowym zbio­rze – cech poezji Dyc­kie­go: współ­gra­nie nie­pod­wa­żal­ne­go, nie­prze­mi­jal­ne­go pesy­mi­zmu z fascy­na­cją czy­tel­ni­ka, z chę­cią – jak Pan mówi – „zre­kon­stru­owa­nia w sobie” tej poezji. Co takie­go dzie­je się z pesy­mi­zmem u Dyc­kie­go, że pocią­ga, że sta­je się pod­sta­wą do odtwo­rze­nia nas samych „w wier­szu, poza wier­szem”?

Bo wie Pan, Panie Paw­le, to jest pesy­mizm, któ­ry każ­dy skry­wa gdzieś w sobie, choć cza­sem nawet sie­bie o to nie podej­rze­wa­my. W tym sen­sie wiersz Dyc­kie­go jest gestem etycz­nym (tak­że tera­peu­tycz­nym) – wydo­by­wa na świa­tło dzien­ne obsza­ry zaciem­nio­ne i nie­pa­mię­ta­ne, a prze­cież doma­ga­ją­ce się arty­ku­la­cji. Ale trze­ba też pamię­tać, że przede wszyst­kim jest to po pro­stu wiel­ka poezja, któ­ra nie jest wykła­dem umo­ral­nia­ją­cym czy tera­pią, lecz wej­ściem w świat wyobraź­ni i wie­lo­znacz­no­ści. Jakoś nie potra­fię sko­ja­rzyć pesy­mi­zmu Dyc­kie­go z żad­nym ze zna­nych mi sta­no­wisk filo­zo­ficz­nych, reli­gij­nych czy choć­by psy­cho­lo­gicz­nych. U Dyc­kie­go jest coś wię­cej – i wła­śnie dzię­ki temu nad­dat­ko­wi może poja­wić się moment wspól­no­ty i fascy­na­cji.

Dzię­ku­ję bar­dzo za roz­mo­wę.