Wciąż czcimy pomniki ciemiężycieli, zbieramy się w lasach, by śpiewać do przebranych za bóstwa plantatorów i morderców, posłuszeństwo wobec władzy i silnego wrośnięte mamy w grubą od doświadczeń skórę

Łukasz Woj­ty­sko: Boha­ter­ką two­jej powie­ści jest lekar­ka, któ­ra przy­jeż­dża do nie­wiel­kiej spo­łecz­no­ści żyją­cej we wsi Sukov, by badać tajem­ni­czą cho­ro­bę ata­ku­ją­cą miej­sco­we kobie­ty. Opi­su­jąc symp­to­my, budu­jesz rela­cje pomię­dzy cia­łem czło­wie­ka a cia­łem natu­ry. Mówisz mię­dzy inny­mi, że dotknię­te cho­ro­bą nogi mają zapach mokra­deł. Kto tutaj tak napraw­dę cho­ru­je?

Aga­ta Dycz­ko: Cho­ro­wa­nie inte­re­su­je mnie jako spe­cy­ficz­ny okres wraż­li­wo­ści, pod­wyż­szo­ne­go pul­su i halu­cy­na­cji, poza racjo­nal­nym stru­mie­niem życia, czas wyjąt­ko­wy, moment, kie­dy dostrze­ga­my i defi­niu­je­my sie­bie.

Czy­tam aku­rat teraz świet­ną pra­cę o zwie­rzę­cej feno­me­no­lo­gii, auto­rzy wywo­dzą zwie­rzę­ce per­spek­ty­wy z obser­wa­cji cho­ru­ją­cych zwie­rząt, tego, jak, przez jedze­nie okre­ślo­nych sub­stan­cji potra­fią sobie pomóc. Podob­nie jak ludziom, kie­dy są cho­rzy, tak zwie­rzę­tom, kie­dy coś im dole­ga, zmie­nia się nastrój, a prze­wle­kłe cho­ro­by lub ampu­ta­cje potra­fią nie­od­wra­cal­nie zmie­nić ich cha­rak­ter. Bez wąt­pie­nia cho­ro­wa­nie to dla ludzi i zwie­rząt burz­li­wy emo­cjo­nal­nie czas. W cza­sie cho­ro­by wyła­nia­my się moc­niej i wyra­zi­ściej. Żału­jąc, że nie jeste­śmy już zdro­wi, okre­śla­my to, kim byli­śmy i kim chcie­li­by­śmy być w przy­szło­ści. Czę­sto tęsk­ni­my do daw­nych sie­bie albo do wol­no­ści, któ­rą wraz ze zdro­wiem utra­ci­li­śmy. Zauwa­ża­my zmia­ny, jeże­li coś nas draż­ni, to zna­czy, że tego u sie­bie nie chce­my, nie akcep­tu­je­my, „to nie my”.

Czę­sto w cho­ro­bie jeste­śmy sła­bi i inni, odle­gli od zwy­czaj­nych sie­bie, cza­sa­mi bar­dzo samot­ni lub pozba­wie­ni sił, bez­rad­ni. Cho­ro­ba to prze­mia­na dana z góry, poza kon­tro­lą. Nasze cia­ło i gło­wa, zmy­sły, nie dzia­ła­ją „jak zwy­kle”. Docho­dzi do dziw­nych prze­oczeń, rze­czy są inten­syw­niej­sze, nastę­pu­ją prze­war­to­ścio­wa­nia, zmia­ny zasad lub w ogó­le cha­os logicz­ny i zna­cze­nio­wy. Cho­ro­ba bywa paskudz­twem, któ­re­go nie chce­my i któ­re nas drę­czy. Cho­ro­by zabi­ja­ją i zabie­ra­ją radość. Nie­któ­re bywa­ją jed­nak labo­ra­to­rium, miej­scem, jak sen. W ich gorącz­ko­wym, cie­le­snym zadu­chu moż­na testo­wać inne świa­ty. To mnie wszyst­ko w cho­ro­bie inte­re­su­je. A wra­ca­jąc do pyta­nia: kto cho­ru­je? Cho­ru­je antro­po­cen, wali się i zapa­da jak pur­chaw­ka.

Fascy­nu­ją­ca jest ta per­spek­ty­wa zwie­rzę­cej feno­me­no­lo­gii. Opo­wiesz jesz­cze coś wię­cej?

O matu­lu, będę teraz mówić, mówić i nie skoń­czę nigdy. Feno­me­no­lo­gia zwie­rząt to w dużym uprosz­cze­niu świat ze zwie­rzę­ce­go punk­tu widze­nia. Na ten punkt widze­nia skła­da się to, jak myślą, jak dzia­ła­ją ich zmy­sły, jak się uczą, w jakie rela­cje wcho­dzą. Dla mnie zbli­ża­nie się do zwie­rzę­cej feno­me­no­lo­gii to rów­nież wyobra­ża­nie sobie świa­ta z ich per­spek­ty­wy, jak­bym była w ich cie­le i doty­ka­ła świa­ta ich zmy­sła­mi. Mam świa­do­mość, że to uto­pia, ja nawet nie mam dostę­pu do tego, jak myślą, czu­ją i widzą bli­skie mi oso­by, a prze­cież roz­ma­wia­my, obser­wu­ję ich nie­zli­czo­ną ilość godzin i – co by nie mówić – nale­ży­my do tego same­go gatun­ku. Moż­na np. dość dużo infor­ma­cji zebrać o wła­snym kocie i psie. Ja spę­dzam też tro­chę cza­su z psz­czo­ła­mi, wciąż za mało, ale przy­naj­mniej sta­ram się czy­tać o psz­czo­ło­wa­tych regu­lar­nie i od zawsze słu­cham; ze wzglę­du na tra­dy­cję psz­cze­lar­ską, u mnie w domu psz­cze­le spra­wy są cza­sa­mi spra­wa­mi bie­żą­cy­mi.

No i jesz­cze bada­nia doty­czą­ce świa­do­mo­ści zwie­rząt i szcze­gól­nie cie­ka­we ‒ zwie­rzę­ta, któ­re śnią. W swo­ich snach jestem bar­dzo przy­wią­za­na do swo­je­go „ja”, bar­dzo prze­ży­wam wszyst­ko, co mi się przy­tra­fia, oce­niam to, co się dzie­je, czę­sto się boję, pró­bu­ję podej­mo­wać decy­zje, ale też eks­plo­ru­ję. Chy­ba jak każ­dy. A sny zwie­rząt? Są z pew­no­ścią, pają­ki rusza­ją gał­ka­mi oczny­mi, kie­dy śpią. Bada się fazy aktyw­no­ści owa­dzich umy­słów nocą. Czy ich sny bywa­ją fabu­lar­ne, może wędru­ją po labi­ryn­tach zło­żo­nych ze zna­nych i nie­po­zna­nych kra­jo­bra­zów. A psz­czo­ły? Jakie mają poczu­cie sie­bie we śnie? Czy myślą o sobie w kon­tek­ście rodzi­ny, ula, czy wyobra­ża­ją sobie sie­bie w przy­jem­nych sytu­acjach. O tym też czy­tam i słu­cham, od nie­daw­na.

Bada­nie i wyobra­ża­nie sobie tych zwie­rzę­cych per­spek­tyw ma zale­ty. Może prze­ciw­dzia­łać antro­po­mor­fi­za­cji zwie­rząt, wpły­wa pozy­tyw­nie na wzrost empa­tii wobec nich, sta­no­wi argu­ment w dys­ku­sji o ich poli­tycz­nych pra­wach, o ety­ce. np. jak to ma miej­sce w bar­dzo aktu­al­nym spo­rze zwią­za­nym z dopusz­cze­niem mąki ze świersz­czy jako skład­ni­ka pro­duk­tów spo­żyw­czych na tere­nie UE. Jed­nym z argu­men­tów „za” jest zmniej­sze­nie kon­sump­cji i cier­pie­nia krę­gow­ców, czy jed­nak z całą pew­no­ścią może­my stwier­dzić, że śmierć dzie­sią­tek tysię­cy świersz­czy jest lep­sza niż śmierć jed­nej kro­wy?

Nale­żę do tych, któ­rzy prze­pa­da­ją za tajem­ni­ca­mi, a doty­ka­nie nowych świa­tów jest dla mnie przy­jem­no­ścią samą w sobie. Nie za bar­dzo muszę tłu­ma­czyć sobie racjo­nal­nie ten pęd do pochła­nia­nia zwie­rzę­cych per­spek­tyw. Zbli­ża­nie się do nie­zna­ne­go jest eks­cy­tu­ją­ce. Może całe wie­ki ewo­lu­cyj­ne­go odda­la­nia wywo­ła­ły we mnie tę tęsk­no­tę za utra­co­ny­mi szczę­ko­czuł­ka­mi.

I może jesz­cze jed­no: coś mi grun­tow­nie nie pasi w świe­cie, w któ­rym żyje­my. Dla­te­go szu­kam nowe­go, czy­ta­jąc i pisząc. Te feno­me­no­lo­gie to jakiś fun­da­ment. Tak prze­czu­wam. Hehe.

Któ­re zmy­sły cię naj­bar­dziej pocią­ga­ją w takiej nie­an­tro­po­cen­trycz­nej opo­wie­ści?

Lubię wącha­nie, bo jest naj­bar­dziej pier­wot­ne i dla­te­go pozo­sta­je poza kon­tro­lą bar­dziej cywi­li­zo­wa­nych czę­ści mózgu. I doty­ka­nie, bo jest intym­ne i cza­sa­mi przej­mu­ją­ce. Lubię też myśleć o ruchu, o roz­kła­dzie cia­ła w prze­strze­ni, o ścież­kach i tro­pach.

W jed­nej ze scen syn gospo­da­rzy wyko­nu­je na psie rytu­ał mają­cy oduczyć go prze­mo­cy – kar­mi zwie­rzę halu­cy­no­gen­ny­mi zio­ła­mi i w trak­cie tri­pa wypo­wia­da magicz­ne for­mu­ły. Dla głów­nej boha­ter­ki to szcze­gól­ny moment, testu­ją­cy jej sys­tem moral­ny. Myślę, że czy­tel­ni­cy i czy­tel­nicz­ki mają podob­ne doświad­cze­nie w trak­cie lek­tu­ry. Czy taka jest według cie­bie rola lite­ra­tu­ry w ogó­le? By spraw­dzać i rede­fi­nio­wać nasze war­to­ści?

W sumie to nie wiem, muszę się zasta­no­wić… We mnie też ta sce­na wzbu­dzi­ła wiel­kie emo­cje, cie­szy­łam się z takie­go odkry­cia, że moż­na coś takie­go napi­sać. Roz­ma­wia­jąc z Ewą Koh­mann o jej książ­ce, uświa­do­mi­łam sobie, że piszę miej­sca i sytu­acje, któ­re chcia­ła­bym prze­żyć. Uciecz­ko­wo pla­nu­ję rze­czy­wi­stość, któ­ra jest dla mnie w jakiś spo­sób pocią­ga­ją­ca i chy­ba intu­icyj­nie zasta­wiam w niej pułap­ki. Rów­nież moral­ne. Spraw­dzam, eks­pe­ry­men­tu­ję, nagi­nam. Ta lekar­ka, jak zauwa­ży­łeś, sta­je się w pew­nym sen­sie antro­po­loż­ką miej­sca, do któ­re­go tra­fia, napo­ty­ka na sytu­ację moral­nie trud­ną. Począt­ko­wo wyra­ża sprze­ciw, chce coś zmie­nić, potem, kie­dy to się zda­je na nic, chce wyje­chać, jed­nak zosta­je, kon­fron­tu­jąc się z tym, że rela­cje, tra­dy­cja, kul­tu­ra i zestaw zasad panu­ją­cych w Sukov jest jak morze. Patrzysz się na nie, podzi­wiasz, ale nie zmie­nisz, ono falu­je po swo­je­mu. Może jest coś w tym rede­fi­nio­wa­niu war­to­ści. Będę o tym myśleć, dzię­ku­ję.

Ta sce­na robi wra­że­nie, bo to małe labo­ra­to­rium prze­mo­cy. Z powo­du kry­zy­su kli­ma­tycz­ne­go lubi­my sobie ‒ jako reme­dium ‒ wyobra­żać czło­wie­ka, któ­ry żyje w 100% neu­tral­nie. Świat, w któ­rym nie ma żad­nej prze­mo­cy. I pew­nie wła­śnie takiej nie­win­no­ści spo­dzie­wa­li­by­śmy się po spo­łecz­no­ści w Sukov. Czy ta spo­łecz­ność kry­je wię­cej tajem­nic?  

Tak, hehe, oj tak. Oni tam, tak samo, jak i my tutaj, mają pro­blem z kapi­ta­li­zmem, z hie­rar­chia­mi i rela­cja­mi wła­dzy tną­cy­mi struk­tu­ry spo­łecz­ne i ducho­we na pasecz­ki. Wciąż czci­my pomni­ki cie­mię­ży­cie­li, posłu­szeń­stwo wobec wła­dzy i sil­ne­go wro­śnię­te mamy w gru­bą od doświad­czeń skó­rę. A kie­dy zbie­ra­my się w lasach na śpie­wy i tań­ce, to tań­czą z nami prze­bra­ni za bóstwa plan­ta­to­rzy i mor­der­cy. Mecha­ni­zmy wła­dzy każą nam wciąż wra­cać do pun­tu zero.

Dofi­nan­so­wa­no ze środ­ków Mini­stra Kul­tu­ry i Dzie­dzic­twa Naro­do­we­go pocho­dzą­cych z Fun­du­szu Pro­mo­cji Kul­tu­ry – pań­stwo­we­go fun­du­szu celo­we­go.