Wszystko dla ludzi

Krzysz­tof Szta­fa: Mar­ta, z pro­jek­tem Połów jesteś zwią­za­na od same­go począt­ku, a Twój wie­lo­let­ni staż redak­tor­ski po pro­stu robi wra­że­nie. Na samym począt­ku naszej poga­dan­ki chciał­bym zadać Ci pyta­nie zasad­ni­cze, któ­re sam sobie sta­wia­łem pod­czas współ­pra­cy przy tego­rocz­nej edy­cji kon­kur­su i, dalej, nie­daw­nej lek­tu­ry alma­na­chu. Dla­cze­go od tylu lat kon­ty­nu­uje­cie z Artu­rem pro­jekt, któ­ry nie jest prze­cież ani żad­nym mani­fe­stem, ani „pro­jek­tu­ją­cą” anto­lo­gią z kon­kret­ną ideą prze­wod­nią (jak cho­ciaż­by nie­daw­ne War­ko­cze czy Zebra­ło się śli­ny) na mia­rę naszych nie­pew­nych cza­sów? Pytam o to przede wszyst­kim w kon­tek­ście moc­no już prze­cież ukształ­to­wa­nej for­ma­cji poetyc­kiej (ukształ­to­wa­nych for­ma­cji poetyc­kich?) spod zna­ku rocz­ni­ków dzie­więć­dzie­sią­tych, restau­ra­cji kry­ty­ki towa­rzy­szą­cej i nowych języ­ków, jaki­mi ona mówi. Alma­nach jest na tym tle feno­me­nem osob­nym, by nie powie­dzieć: odsu­nię­tym. Nie czu­je­cie się w Poło­wie z Artu­rem tro­chę wyau­to­wa­ni z uczest­nic­twa w prze­mia­nach naj­now­szej poezji? Nie uwa­żasz, że kolej­ny Połów jest „odstrze­lo­ny” z tymi dzie­wię­cio­ma nazwi­ska­mi, któ­re łączy głów­nie fakt uczest­nic­twa w jed­nym kon­kur­sie lite­rac­kim? Czy ta książ­ka rze­czy­wi­ście pro­po­nu­je nam – czy­tel­ni­kom, kry­ty­kom – coś nowe­go, nie­ocze­ki­wa­ne­go? Przy­znam, że mam z tym pewien – czy­tel­ni­czy i kry­tycz­ny – kło­pot.

Mar­ta Pod­gór­nik: Kło­pot czy­tel­ni­czy czy też aż kry­tycz­ny? Aż tak mar­ny kło­po­cik, tak war­ty użyt­ko­wej lito­ści, by o nim wspo­mi­nać? Ja, jak wiesz, uwiel­biam kło­po­ty poznaw­cze wszel­kie­go rodza­ju, bo upa­tru­ję w nich coraz nowych kło­po­tów, amba­ra­su lep­szej pro­we­nien­cji. Nie rozu­miem zupeł­nie kole­ża­nek i kole­gów pra­gną­cych ufor­mo­wać się, jak to okre­ślasz, w „rocz­ni­ki dzie­więć­dzie­sią­te”, czy cokol­wiek tam im śli­na, któ­rej się zebra­ło, przy­nie­sie na język, któ­ry nie dość, że poży­czo­ny po raz tysięcz­ny, to jesz­cze nie­zbyt gięt­ki. Wybacz sar­kazm, ale dla mnie usta­wia­nie poezji, jej palet i szta­lug, pod kre­skę kon­wen­cji, płci, poli­ty­ki, rocz­ni­ka, tema­tu, miej­sca zamiesz­ka­nia czy debiu­to­wa­nia, czy co tam jesz­cze, to, wybacz, jest zwy­czaj­nie sła­be. Gdzie Ty, mój dro­gi, widzisz „moc­no już prze­cież ukształ­to­wa­ną for­ma­cję poetyc­ką”? Chy­ba w snach, i, cze­go Ci nie zazdrosz­czę, sny te są praw­do­po­dob­nie tyleż pro­ro­cze, co kosz­mar­ne. Na pew­no nie spraw­cze.

Roz­róż­nij­my zbior­cze publi­ka­cje. Alma­nach Poło­wu to po tro­szę takie mispla­ced ren­dez-vous. Kil­ka lat temu przy oka­zji pre­mie­ry jed­ne­go z poprzed­nich zbio­rów Poło­wo­wych zasta­na­wia­li­śmy się z Rom­kiem Hone­tem nad kwe­stią „gło­sów nie dosły­sza­nych”, auto­rów z róż­nych powo­dów nie łapią­cych się na nume­ro­wa­ne miej­sca w wago­ni­kach śro­do­wi­sko­wych sze­re­go­wań. Bo jed­ni za sta­rzy, inni za mło­dzi. Bo jed­ni mie­wa­ją wzwód, a inni mie­siącz­kę, jed­ni miesz­ka­ją w mie­ście uda­ją­cym metro­po­lię, dru­dzy na wio­sce uda­ją­cej eden. Jed­ni bar­dziej z inter­ne­tu, inni wręcz prze­ciw­nie; rymu­ją albo nie, prze­kli­na­ją szpet­nie lub wyzy­wa­ją Boga; jed­ni prze­sad­nie pew­ni swo­ich lite­rac­kich wybo­rów, inni nasta­wie­ni na poszu­ki­wa­nie, łak­ną­cy przy­go­dy. Co poło­wio­nych auto­rów łączy? Chcia­ła­bym wie­rzyć, że to, iż nic ich nie łączy, poza tym, że trój­ce (róż­nią­cych się moc­no pod wzglę­dem lite­rac­kich pre­fe­ren­cji) juro­rów spodo­ba­ły się, zwy­czaj­nie, tek­sty. Mało kto mi uwie­rzy, ale obo­je z Artu­rem Bursz­tą wciąż lubi­my czy­tać nowe wier­sze; im bar­dziej dla nas nowe, tym cie­kaw­szy Połów.

Nie no, rocz­ni­ki dzie­więć­dzie­sią­te widzę cał­kiem wyraź­nie – i to bynaj­mniej nie oczy­ma wyobraź­ni – poza śro­do­wi­sko­wym bagien­kiem i rucha­mi pro­jek­tu­ją­cy­mi jako, powiedz­my, wynik natu­ral­nej rekom­po­zy­cji w polu poezji, jakieś tam zja­wi­sko. Zna­czą­ce czy nie – to już zale­ży chy­ba głów­nie od tego, kto te wier­sze czy­ta. W każ­dym razie mam wra­że­nie, że o tych „mło­do­li­te­rac­kich” zmia­nach może­my mówić bez anga­żo­wa­nia wiel­kich świa­to­po­glą­do­wych kwan­ty­fi­ka­to­rów. Cho­dzi mi o nowe gło­sy, te sprzed kil­ku lat, gdzieś już tro­chę nagra­dza­ne, gdzieś już tro­chę doce­nia­ne, gdzieś już przy­czyn­ko­wo oma­wia­ne, w mniej lub bar­dziej uda­nych zbio­rach – w Zebra­ło się śli­ny czy, może nawet lepiej, Rówie­śni­cy III RP. To prze­cież raczej coś niż nic.

Tym­cza­sem, nim zacznie­my kla­skać nad całym naszym „coś” w całym naszym „nic”, przy­po­mnij­my sobie, że lite­ra­tu­ra to sport indy­wi­du­al­ny, nie zespo­ło­wy. Jakie­kol­wiek dia­gno­zy doko­ny­wa­ne zbior­czo na żywej tkan­ce sta­no­wią zapew­ne poku­sę dla sapro­fi­tów wszel­kiej maści; ja jakoś tego nie czu­ję. Zostaw­my coś do zaba­wy histo­ry­kom lite­ra­tu­ry, socjo­lo­gom kul­tu­ry, antro­po­lo­gom. A może, zwy­czaj­nie, plot­ka­rzom i blo­ge­rom, jak to się dzi­siaj nazy­wa ludzi nie mają­cych nic lep­sze­go do robo­ty. Ale okej, uznaj­my, że dąże­nie do porząd­ko­wa­nia rze­czy­wi­sto­ści po pro­stu wystę­pu­je, że rze­czy­wi­stość – w naszym przy­pad­ku „mło­do­li­te­rac­ka” – ele­men­tar­ne­go porząd­ko­wa­nia się doma­ga. To dam Ci przy­kład na labil­ność owe­go mitycz­ne­go ładu, nie pierw­szy z brze­gu, ale hoj­nie, z wła­sne­go podwór­ka: z Krzyś­kiem Siw­czy­kiem w roli pomo­cy nauko­wej (śmiech). Obo­je­śmy rocz­ni­ki sie­dem­dzie­sią­te, obo­je z Ślą­ska Gór­ne­go, ba, z jed­ne­go mia­sta, jed­ne­go liceum, nie­mal­że z jed­nej pia­skow­ni­cy. Pierw­sze lau­ry zbie­ra­li­śmy w tych samych kon­kur­sach, w „Kaczym Pió­rze” orga­ni­zo­wa­nym przez Pałac Mło­dzie­ży w Kato­wi­cach, w Gli­wic­kich Tur­nie­jach Jed­ne­go Wier­sza… W Miko­ło­wie, mie­ście Rafa­ła Wojacz­ka, prze­strze­ni, z któ­rą jeste­śmy połą­cze­ni nie­mal orga­nicz­nie. Pry­wat­nie przy­jaź­ni­my się przez całe doro­słe życie. Lite­rac­ko: wyro­śli­śmy z tych samych lek­tur, pio­se­nek, z tych samych pej­za­ży, z tych samych pry­wa­tek, podró­ży, fascy­na­cji, etc. Jeź­dzi­my tymi samy­mi pocią­ga­mi. A zatem teraz – spró­buj nas połą­czyć, i „kry­tycz­no­li­te­rac­ko” zro­bić z nas „for­ma­cję”. Na tej samej zasa­dzie możesz łączyć pisar­stwo Tade­usza Dąbrow­skie­go z pisar­stwem Wojt­ka Wenc­la. Wier­sze Andrze­ja Sosnow­skie­go z wier­sza­mi Tade­usza Pió­ro. Książ­ki Boh­da­na Zadu­ry z książ­ka­mi Euge­niu­sza Tka­czy­szy­na-Dyc­kie­go. Wyli­czan­kę moż­na by cią­gnąć, lecz spy­taj­my tak­że, co łączy poezję Joan­ny Muel­ler z poezją Justy­ny Bar­giel­skiej? Odpo­wiedź dla anto­lo­gi­sty z Bożej łaski jest oczy­wi­sta: obie miesz­ka­ją w Pol­sce, są w podob­nym wie­ku, uro­dzi­ły dzie­ci, no i, last but not least, są kobie­ta­mi. I co, poważ­nie, tyle wystar­czy?

Wiesz już chy­ba, co lubię w pro­jek­cie Połów? Wła­śnie to, że nie szu­ka­my podo­bieństw, aktów przy­na­leż­no­ści, wręcz prze­ciw­nie: jeśli cokol­wiek mnie do lek­tu­ry kon­kur­so­wych wier­szy może zra­zić, to krzy­kli­we lojal­ki wypi­sy­wa­ne osten­ta­cyj­nie, autor­skie oświad­czy­ny wobec sze­re­go­wań i mod­nych (dzi­siaj) dyk­cji. Lite­ra­tu­ra, a liry­ka szcze­gól­nie, sta­no­wi wypo­wiedź z zało­że­nia osob­ną; głos w chó­rze może nie zostać dosły­sza­ny z co naj­mniej dwóch powo­dów: raz, że fał­szy­we brzmie­nie zosta­je zagłu­szo­ne i „pod­cią­gnię­te” pod sztyw­ną gamę ide­olo­gii „chó­ru”, dwa – że zbyt czy­ste brzmie­nie może owe­mu „chó­ro­wi” zagro­zić, więc jest tono­wa­ne we wspól­nej, koją­cej pie­śni. Jest bowiem coś bar­dziej zabój­cze­go dla lite­ra­tu­ry, niż „rów­na­nie do dołu”. To „rów­na­nie do środ­ka”.

Tro­chę zaska­ku­je mnie, że nakre­ślasz tak zobo­wią­zu­ją­ce i cięż­kie dycho­to­mie, zmu­sza­ją­ce do myśle­nia o poezji podług dwóch nie­prze­chod­nich wzglę­dem sie­bie alter­na­tyw: z jed­nej stro­ny rze­ko­mo zide­olo­gi­zo­wa­nych (z róż­nych powo­dów, nie tyl­ko poli­tycz­nych) chó­rzy­stów, z dru­giej rze­ko­mo auto­no­micz­nych (co to w ogó­le dzi­siaj zna­czy?) soli­stów. Nie uwa­żasz, że to tro­chę uprasz­cza­ją­ce? Przy­kła­do­wo: Seba­stian Brej­nak albo Kuba Kira­ga ze swo­imi deli­kat­nie pod­krę­co­ny­mi spo­łecz­ny­mi reje­stra­mi zatra­ca­ją się w kolek­tyw­nej śli­nie, któ­rej zebra­ło się jed­ne­mu śro­do­wi­sku? Prze­ma­wia przez nich już tyl­ko jakiś Wiel­ki Inny? Mam wra­że­nie, że ile­kroć mówi­my o „for­ma­cjach” albo „gru­pach” lite­rac­kich, tyle­kroć wpa­da­my w pułap­kę tych nie­po­trzeb­nych prze­cież i zuba­ża­ją­cych punk­tów widze­nia: że w gru­pie, czy­li pod wzglę­dem poetyc­kim nigdzie, bo masa i rów­na­nie do środ­ka, albo samot­nie, czy­li pod wzglę­dem poetyc­kim wszę­dzie, bo idiom i wyjąt­ko­wość. Chy­ba wciąż tkwi­my z tym pro­ble­mem gdzieś w poło­wie lat dzie­więć­dzie­sią­tych i lamen­tach pod­no­szo­nych z tytu­łu utra­co­nej bądź nie nie­za­leż­no­ści lite­ra­tu­ry. Tym­cza­sem – tak mi się wyda­je – te osie „for­ma­cyj­ne”, oczy­wi­ście odpo­wied­nio roz­mięk­czo­ne i osła­bio­ne, bo nikt już prze­cież nie tęsk­ni do Kolum­bów, nie prze­bie­ga­ją po pro­stu wzdłuż żela­znych gra­nic czy tam roz­gra­ni­czeń masy i osob­no­ści. Spójrz­my na ostat­ni debiut Dawi­da Mate­usza, w któ­rym chło­pak raz jesz­cze (za Enzens­ber­ge­rem), ale tym razem z peł­ną dobit­no­ścią (dla pol­skie­go czy­tel­ni­ka) unie­waż­nia nie­prze­chod­niość rze­ko­mo nie­przy­sta­ją­cych do sie­bie per­spek­tyw: wraż­li­wo­ści spo­łecz­nej, skie­ro­wa­nej „do świa­ta” i wraż­li­wo­ści intym­nej, skie­ro­wa­nej „do sie­bie”.

I jesz­cze wra­ca­jąc do Two­jej wypo­wie­dzi o samym Poło­wie: czy­li alma­nach to tro­chę też takie miej­sce dla lite­rac­kiej czar­nej mate­rii?

Miły, coś tam nakre­ślam, lecz nie war­to­ściu­ję. Jeże­li cokol­wiek przy tym pod­wa­żam, to nawyk kre­śle­nia z grun­tu bez­pod­staw­nych hie­rar­chii. Zatem i dycho­to­mie nie mogą być zbyt cięż­kie do unie­sie­nia. Żela­zne gra­ni­ce ist­nie­ją dla mnie, jedy­nie we mnie; są kwe­stie „off limits”, ale z pew­no­ścią nie w lite­ra­tu­rze. Chce ktoś śpie­wać w chó­rze? W porzą­decz­ku, niech się jed­nak uprzed­nio upew­ni, co ten chór nosi w nazwie, w jakich fika bar­wach. Chce ktoś zaśpie­wać solo? Tro­szecz­kę mu będzie nie­raz cięż­ko bez chó­ru, orkie­stry, czy – bez publicz­no­ści. Wszyst­ko dla ludzi, prze­cież. Jak mawia­my na Ślą­sku: balo­nik nale­ży prze­kłuć przed napom­po­wa­niem.

Czar­na mate­ria brzmi jak czar­na magia (taka dygre­syj­ka); ja raczej wyzna­ję teo­rię strun. Nie po to Bóg dał mi dwie ręce, żebym mia­ła wybie­rać mię­dzy pra­wą a lewą. Mogę, jako zawo­do­wa redak­tor­ka, oce­niać jedy­nie „wyko­na­nie dzie­ła”, a i to na pozio­mie pod­sta­wo­wym: for­my. I tyl­ko w swo­jej ska­li, bo żad­na mia­ra w tym przy­pad­ku nie będzie obiek­tyw­na. Oczy­wi­ście, mam też pra­wo do wła­snych gustów, uprze­dzeń, a co za tym idzie, błę­dów. Lecz to nie moje gusta są przed­mio­tem roz­mo­wy. Ide­olo­gia – jaka­kol­wiek – znaj­du­je się dale­ko poza moją, czy czy­ją­kol­wiek, jurys­dyk­cją kry­tycz­ną. Śpij­my jed­nak spo­koj­nie: żad­na idea nie uskrzy­dli gra­fo­ma­nii, ani też żad­na nie uci­szy praw­dzi­wych gło­sów. Zawsze będą sły­szal­ne, nawet, jeśli nie dosta­ły solów­ki. Nie każ­dy z „poło­wio­nych” Auto­rek i Auto­rów dostą­pi Nobla, czy też, bar­dziej przy­ziem­nie: zwią­że swo­je życie z poezją, sztu­ką, itd. Mnie bar­dziej krę­ci ta wie­lo­gło­so­wość, naj­prost­sza praw­da, że moż­na język trak­to­wać jak pole niczym nie­skrę­po­wa­nych zabaw, czy, w kil­ka sekund póź­niej, jak pole mino­we. Że moż­na z nim uczy­nić wszyst­ko, że w tej jed­nej jedy­nej sfe­rze pozo­sta­je­my wol­ni. Bo wier­sze są, Mój Dro­gi, zawsze wol­ne.

Wier­sze są wol­ne, bo wycho­dzą za kau­cją (śmiech). Mam jed­nak wra­że­nie, że wła­śnie war­to­ściu­jesz i opo­wia­dasz się, powiedz­my, po jed­nej ze stron – cho­ciaż­by kie­dy mówisz o języ­ku nie dość, że poży­czo­nym, to jesz­cze nie­szcze­gól­nie gięt­kim. Dla mnie to żaden pro­blem; każ­da z „pozy­cji”, cho­ciaż rzecz jasna rela­cyj­na, uspra­wie­dli­wia się i legi­ty­mi­zu­je prze­cież przez samą sie­bie. Zasta­na­wia mnie jed­nak coś inne­go: może pod maki­ja­żem podzi­wu dla wie­lo­gło­su w poezji czę­sto zosta­je­my tak napraw­dę z niczym – z grą języ­ko­wą wła­śnie, igrasz­ką, a w naj­lep­szym wypad­ku zgry­wą, któ­rych od magicz­ne­go 89 roku było dużo albo bar­dzo dużo – i wobec tego „nicze­go” pro­jek­tu­ją­ce inter­wen­cje, czę­sto jaw­nie demon­stra­cyj­ne, są naj­lep­szym spo­so­bem na wbi­cie twór­cze­go kli­na, kija w har­mo­nij­ne, ale nud­ne mro­wi­sko zwa­ne lite­rac­kim świat­kiem? Inte­re­su­je mnie moment wycho­dze­nia z wie­lo­gło­su (lite­rac­kie­go) rozu­mia­ne­go nie jako arbi­tral­na apo­te­oza jakie­goś okre­ślo­ne­go reje­stru lirycz­ne­go, tyl­ko jako pró­ba wyrwa­nia z czę­sto zapo­zna­nych albo wręcz zna­jo­mych mecha­ni­zmów two­rze­nia poetyc­kiej wypo­wie­dzi i, dalej, dys­ku­to­wa­nia o tej wypo­wie­dzi w oswo­jo­nych tonach dyse­mi­na­cji, labil­no­ści zna­czą­ce­go, bra­ku desy­gna­tu i tak dalej… Dla mnie wła­śnie to jest coraz mniej atrak­cyj­ne – pod wzglę­dem poznaw­czym.

Wier­sze nie wycho­dzą za kau­cją. Po pro­stu nie dają się zamknąć. Wycho­dzą nakła­dem mniej czy bar­dziej niszo­wych wydaw­nictw, i tej mniej roman­tycz­nej kwe­stii nie spo­sób nam zigno­ro­wać nawet w tak uskrzy­dlo­nej (momen­ta­mi) poga­dan­ce. Któ­ra nie wie­dzie nas do żad­nych wnio­sków. Podob­nie alma­nach. Oto Ty, auto­rze wier­szy, powie­dzia­łeś swo­je, ja powie­dzia­łam swo­je. Spy­ta­łeś, odpo­wia­dam. Wysy­łasz swo­je wier­sze, komu­ni­ka­ty nie zawsze lite­rac­kie, w ogó­le wydo­by­wasz je na świa­tło dzien­ne, uda­jesz się na slam, tur­niej, na pocz­tę, czy robisz to mej­lem: efekt jest zawsze ilo­ra­zem Two­ich (auto­ra) i moich (czy­tel­ni­ka) ocze­ki­wań. Czę­stym błę­dem jest bra­nie owe­go ilo­ra­zu za ilo­czyn (śmiech). Czym są kolej­ne edy­cje pro­jek­tu Połów i alma­na­chy im towa­rzy­szą­ce? Wyni­kiem dzie­le­nia; dzie­le­nia przez auto­rów, czy­tel­ni­ków, juro­rów i wydaw­cę skłon­no­ści do wier­szy.