Zalać świat swoimi historiami

Alek­san­dra Woj­ta­szek: Pod­miot lirycz­ny two­ich wier­szy tak­że ma na imię Rad­mi­la. Co was łączy, a co dzie­li?

Rad­mi­la Petro­vić: Wie­lu czy­tel­ni­ków chcia­ło­by wie­dzieć, czy to ja jestem Rad­mi­lą z moich wier­szy. Mogę jedy­nie powie­dzieć, że poetyc­ka Rad­mi­la zosta­ła stwo­rzo­na tak, aby być kimś lep­szym od swo­jej twór­czy­ni: jest ser­decz­niej­sza, odważ­niej­sza, ma w sobie wię­cej empa­tii, a przede wszyst­kim nadziei. Zawsze wie­rzy­łam, że ludzie potrze­bu­ją nadziei i to ją powin­na im przede wszyst­kim ofe­ro­wać poezja.

Two­je utwo­ry prze­peł­nia tak­że poczu­cie wyob­co­wa­nia i bra­ku przy­na­leż­no­ści. Rad­mi­li nigdy nie zosta­nie wyba­czo­ne, że jest wła­śnie Rad­mi­lą, choć mia­ła być kimś innym. Czy taka świa­do­mość przy­no­si jedy­nie ból, czy może stać się wyzwa­la­ją­ca?

Wol­ność to coś, co każ­dy musi wywal­czyć. Łatwo było­by dzi­siaj powie­dzieć: nie prze­szka­dza mi, że nigdzie nie przy­na­le­żę, może nawet sta­no­wi to pew­ne­go rodza­ju przy­wi­lej. A jed­nak małej Rad­mi­li, uro­dzo­nej jako trze­cia dziew­czyn­ka w rodzi­nie, któ­ra z dumą ocze­ki­wa­ła na naro­dzi­ny wyma­rzo­ne­go męskie­go potom­ka, wca­le nie było łatwo. Jeśli od same­go począt­ku nosi się w sobie cię­żar takiej nie­za­wi­nio­nej winy, zosta­wia on po sobie ślad na całe dal­sze życie. Jako dziec­ko mia­łam poczu­cie, że cokol­wiek zro­bię, nigdy nie zre­ali­zu­ję nie­speł­nio­nych ocze­ki­wań mojej rodzi­ny – nie wyma­żę nie­za­do­wo­le­nia z fak­tu, że nie jestem chło­pa­kiem.

Z cza­sem to poczu­cie sta­wa­ło się mniej dotkli­we?

Po tym, jak opu­bli­ko­wa­łam opo­wia­da­ją­cy o tym doświad­cze­niu tom wier­szy (Moja mama wie, co się wypra­wia w mia­stach – przyp. AW), zro­zu­mia­łam, że nie jestem sama – wie­le dziew­cząt w Ser­bii mia­ło podob­ne prze­ży­cia i odczu­cia. Myślę, że moż­li­wość opo­wie­dze­nia swo­jej histo­rii, któ­ra w dodat­ku spo­tka­ła się ze zro­zu­mie­niem, otwo­rzy­ła mi dro­gę ku wyzwo­le­niu.

Two­ja boha­ter­ka, oprócz tego, że jest kobie­tą, jesz­cze w jeden spo­sób nie speł­nia ocze­ki­wań: zako­chu­je się nie tyl­ko w męż­czy­znach, ale i kobie­tach, jej sek­su­al­ność jest do pew­ne­go stop­nia płyn­na.

Zawsze uwa­ża­łam, że wszyst­ko, co może wyda­rzyć się w życiu, powin­no poja­wić się tak­że w poezji. W miło­ści wszyst­ko jest moż­li­we, ludzie na wsi wie­dzą to naj­le­piej. Chcia­łam, żeby mło­dzi ludzie, któ­rzy odkry­wa­ją swo­ją inność, mogli odna­leźć w mojej poezji otu­chę i wnio­sku­jąc z reak­cji czy­tel­ni­ków, tak się sta­ło. Sytu­acja osób LGBTQ+ w Ser­bii nie jest, nie­ste­ty, god­na pozaz­drosz­cze­nia, dla­te­go wszy­scy jeste­śmy zobo­wią­za­ni, aby w ramach swo­ich moż­li­wo­ści wal­czyć o jej popra­wę.

Głów­nym tema­tem two­jej poezji jest dora­sta­nia i życie na wsi, któ­ra nie sta­no­wi jed­nak idyl­licz­ne­go miej­sca, ale jest prze­strze­nią kon­flik­tów i wyjąt­ko­wo trud­nej egzy­sten­cji. W jed­nym z wier­szy pytasz nawet, czy smu­tek pocho­dzi ze wsi.

Chcia­łam prze­rwać ten krąg hipo­kry­zji obec­ny w poezji opo­wia­da­ją­cej o pro­win­cji. Pod­czas swo­je­go dora­sta­nia jakoś nie doświad­czy­łam nigdy tej wiej­skiej idyl­li, opie­wa­nej przez wie­lu pisa­rzy i poetów, zwłasz­cza takich, któ­rzy na serb­skiej wsi spę­dzi­li góra kil­ka dni.

Skąd jesz­cze może wyni­kać ta róż­ni­ca w postrze­ga­niu?

Przede wszyst­kim z pro­ste­go fak­tu, że uro­dzi­łam się jako dziew­czyn­ka. Kobie­ty na wsi są isto­ta­mi mniej war­to­ścio­wy­mi od męż­czyzn; w mie­ście zresz­tą też, tyl­ko na wsi łatwiej to zauwa­żyć. Żyją odizo­lo­wa­ne od sie­bie nawza­jem, bra­ku­je im kwa­li­fi­ka­cji, aby pra­co­wać z maszy­na­mi rol­ni­czy­mi, bo ten przy­wi­lej zare­zer­wo­wa­ny jest dla męż­czyzn, ze wzglę­du na ich rze­ko­me natu­ral­ne pre­dys­po­zy­cje. Kobie­ty czę­sto nie pra­cu­ją zawo­do­wo, peł­nią jedy­nie rolę gospo­dyń domo­wych. Jeśli nawet bar­dzo chcia­ły­by opu­ścić dom rodzin­ny, bo na przy­kład doświad­cza­ją prze­mo­cy, czę­sto nie mają takiej moż­li­wo­ści.

Nie masz jed­nak wra­że­nia, że pro­win­cja się zmie­nia, a w dobie glo­ba­li­za­cji róż­ni­ce miasto–wieś sta­ją się coraz mniej widocz­ne?

W cza­sach komu­ni­stycz­nych wieś ule­gła zna­czą­cej degra­da­cji. Ludzie z mia­sta patrzy­li na ludzi miesz­ka­ją­cych na wsi z pogar­dą, a dobro­byt był przy pomo­cy roz­ma­itych instru­men­tów eko­no­micz­nych prze­ka­zy­wa­ny ze wsi do miast. Niko­go nie powin­no dzi­wić, że dziś serb­ska pro­win­cja jest na gra­ni­cy zapa­ści. Ale pod­czas gdy kon­ser­wa­ty­ści lamen­tu­ją nad tą ogrom­ną stra­tą, oso­bi­ście uwa­żam, że żad­na kobie­ta nie powin­na być zmu­szo­na, aby dora­stać na serb­skiej wsi. Wie­rzę, że mia­sto ma jed­nak znacz­nie więk­szy poten­cjał eman­cy­pa­cyj­ny.

Sama już od jakie­goś cza­su patrzysz na swo­ją wieś z per­spek­ty­wy duże­go mia­sta, Bel­gra­du.

Gdy­bym zosta­ła na wsi, nigdy nie napi­sa­ła­bym tego tomu wier­szy ani nie dowie­dzia­ła­bym się wie­lu innych rze­czy, tak­że o sobie samej. Wie­rzę, że czło­wiek, aby się roz­wi­nąć, musi odejść, wyje­chać: ze wsi do mia­sta, z mniej­sze­go mia­sta do więk­sze­go, z jed­ne­go pań­stwa do inne­go. Od wszyst­kich ku sobie. Tyl­ko tak może dotrzeć do same­go sie­bie.

Nie tęsk­nisz wca­le za wsią? Cze­goś ci w mie­ście bra­ku­je?

Tyl­ko fizycz­nych ele­men­tów: ogro­mu prze­strze­ni życio­wej, czy­stej oko­li­cy i cza­sem moż­li­wo­ści, aby się odizo­lo­wać. Nie bra­ku­je mi wsi jako prze­strze­ni men­tal­nej, o któ­rej zawsze myślę, kie­dy mówię o pro­win­cji. Zawsze wie­dzia­łam, ze wyja­dę do mia­sta, aby się kształ­cić, nigdy nie przy­szło mi do gło­wy, że mogła­bym zostać tam, gdzie się uro­dzi­łam. Dora­sta­łam, patrząc na rol­ni­ków, któ­rzy wra­ca­li zmę­cze­ni z pola i mówi­li mi, abym wyje­cha­ła, żebym nie musia­ła żyć tak cięż­ko jak oni. Dziew­czyn­kom na wsi czę­sto radzi się, aby się wykształ­ci­ły i tym samym mogły zaro­bić na wła­sny „kawa­łek chle­ba”. Przy­naj­mniej tyle naszym przod­ki­niom, żyją­cym w nie­mal zupeł­nej pod­le­gło­ści, uda­ło się nam prze­ka­zać.

Jesz­cze nie­daw­no wiej­skie pocho­dze­nie było nie­co wsty­dli­wym ele­men­tem bio­gra­fii, ale to się zmie­nia. W Pol­sce do gło­su doszła tzw. lite­ra­tu­ra pro­win­cjo­nal­na, czę­sto auto­bio­gra­ficz­na i pisa­na wła­śnie przez kobie­ty. 

Też zauwa­ży­łam, że zarów­no u nas, jak i na świe­cie, temat wsi jest coraz bar­dziej płod­ny i sze­ro­ko obec­ny. To mnie cie­szy. Ja sama pisa­łam o wsi dla­te­go, że była to jedy­na rze­czy­wi­stość, jaką zna­łam. Zawsze piszę o tym, co znam z autop­sji, czym­kol­wiek by to było.

W jed­nym z wier­szy piszesz, że prze­szłość nale­ży zosta­wić tam, gdzie jej miej­sce. Mimo to czę­sto nawią­zu­jesz do histo­rii rodzin­nej, któ­ra ma ogrom­ny wpływ na two­ją boha­ter­kę.

Nie da się uciec od cze­goś, z cze­go utka­ne są two­je kości. Może­my się okła­my­wać, że nie ma ona na nas wpły­wu albo pró­bo­wać uciec, ale jeśli napraw­dę chce­my dowie­dzieć się cze­goś o sobie, musi­my kopać głę­bo­ko w naszej histo­rii rodzin­nej, a potem zmie­rzyć się z tym, co w niej znaj­dzie­my. To pro­ces, któ­ry trwa całe życie i nie jest wca­le łatwy. Ktoś jed­nak musi zwró­cić twarz w stro­nę ognia, ina­czej nasze życie będzie tyl­ko repro­du­ko­wa­niem usta­lo­nych wzor­ców. My w Ser­bii nie sta­wi­li­śmy dosta­tecz­nie czo­ła naszej wojen­nej prze­szło­ści. Myślę, że to jeden z głów­nych powo­dów, dla któ­re­go jako naród cofa­my się zamiast iść naprzód i jeste­śmy nie­zdol­ni, aby stwo­rzyć jaką­kol­wiek lep­szą przy­szłość.

Naj­czę­ściej uni­kasz kon­tek­stów poli­tycz­nych i spo­łecz­nych, zna­czą­cy wyją­tek sta­no­wi wiersz „Jestem Serb­ką, ale w moim ser­cu nie ma Koso­wa, jesteś ty”. W Ser­bii to bar­dzo pro­wo­ka­cyj­ne stwier­dze­nie, doty­ka­ją­ce naro­do­wych traum, a twój wiersz jest do tego otwar­cie ero­tycz­ny. 

Ero­tycz­ną siłę kobiet prze­ciw­sta­wiam tu domi­na­cji męż­czyzn pro­wa­dzą­cych woj­ny – chcia­łam podźwi­gnąć kobie­cą moc ponad kul­tu­rę śmier­ci domi­nu­ją­cą w naszej prze­strze­ni geo­gra­ficz­nej. Nie myślę, że woj­na jest czymś przy­na­leż­nym tyl­ko męż­czy­znom: kobie­ty wal­czą jed­nak o wyż­sze war­to­ści, a nie rze­czy tak pozba­wio­ne zna­cze­nia, jak kawa­łek tery­to­rium. Kobie­cość sta­no­wi prze­ciw­wa­gę dla kul­tu­ry śmier­ci i woj­ny. To ona może być czyn­ni­kiem przy­no­szą­cym pokój.

Reak­cje na ten wiersz nie zawsze były jed­nak pozy­tyw­ne, nie­któ­rzy poczu­li się ura­że­ni.

Z powo­du meta­fo­ry, któ­ra koń­czy wiersz („jeśli cho­dzi o kwe­stię Kosowa// generale// piwo­nie zakwitły//w moich majt­kach” – przyp. AW), sta­łam się celem agre­syw­nej kry­ty­ki pra­wi­cy, byłam przez jakiś czas tema­tem numer jeden na Twit­te­rze. Kie­dy pod­czas pro­gra­mu tele­wi­zyj­ne­go prze­czy­ta­łam ten wiersz, nie­któ­rzy twier­dzi­li że zdra­dzi­łam Koso­wo. Cały naród powsta­je dzię­ki kobie­cym geni­ta­liom – mogły­by one sta­no­wić sym­bol siły. Ale kry­ty­cy posta­no­wi­li zin­ter­pre­to­wać je nega­tyw­nie, jako coś wsty­dli­we­go i uznać, że szar­gam świę­to­ści.

W two­jej twór­czo­ści widzę ele­men­ty obec­ne tak­że u innych mło­dych poetek z byłej Jugo­sła­wii: oprócz dora­sta­nia na wsi, to wła­śnie pro­blem patriar­cha­tu i nacisk na przed­sta­wie­nie kobie­cej per­spek­ty­wy, tzw. her­sto­ry.

Myślę, że zbyt dłu­go słu­cha­ły­śmy tyl­ko „histo­ry“. Nie­ste­ty, tak­że histo­ria lite­ra­tu­ry to pra­wie wyłącz­nie męska opo­wieść. To smut­ne, że jako nasto­lat­ki czy­ta­ły­śmy o świe­cie męż­czyzn w śred­nim wie­ku (i marzy­ły­śmy, aby być jak oni), a nie o swo­im. Naj­wyż­szy czas, aby­śmy zaczę­ły opo­wia­dać wła­sne histo­rie. One poma­ga­ją nam zro­zu­mieć naszą natu­rę i cha­rak­ter kobie­ce­go doświad­cze­nia – dotąd jego peł­ne prze­ży­wa­nie w dużym stop­niu unie­moż­li­wiał nam patriar­chat.

Czu­jesz się czę­ścią szer­szej zmia­ny, nowe­go prą­du w pisa­niu i myśle­niu o lite­ra­tu­rze? 

Uwa­żam, że lite­ra­tu­ra pisa­na przez kobie­ty jest klu­czo­wa dla eman­cy­pa­cji i w ogó­le budo­wy nasze­go kobie­ce­go świa­ta, któ­ry patriar­chal­ne spo­łe­czeń­stwo nie­usta­ją­co pró­bu­je zde­gra­do­wać albo zigno­ro­wać. Musi­my zalać świat swo­imi histo­ria­mi – już to robi­my i nadal będzie­my. Z tym prą­dem się utoż­sa­miam.

Ostat­nio zaczę­łaś anga­żo­wać się tak­że poza­li­te­rac­ko: uczest­ni­czy­łaś w pro­te­stach, mówi­łaś otwar­cie o prze­mo­cy wobec kobie­ty. Czy „laska z jaja­mi” jest cza­sem zmę­czo­na cią­głą wal­ką? 

Nie okre­śli­ła­bym tego jakimś szcze­gól­nym zaan­ga­żo­wa­niem, ale nie mogłam sie­dzieć w domu, kie­dy toczo­ne były wal­ki o popra­wę sytu­acji mojej płci. Mia­łam oka­zję, aby zabrać głos i musia­łam z niej sko­rzy­stać. Jestem nie­zwy­kle wdzięcz­na kobie­tom, któ­re żyły przed nami i dla nas wal­czy­ły – teraz my to robi­my dla kolej­nych poko­leń dziew­czyn. Chcia­ła­bym, aby kie­dyś nad­szedł świat, w któ­rym nie będzie potrze­by zaan­ga­żo­wa­nia, ale oba­wiam się, że to uto­pij­na wizja. Bez wzglę­du na nasze zmę­cze­nie, świat bez codzien­nej wal­ki wra­ca do sta­tus quo, a to ozna­cza, że tra­ci­my pra­wa, dla któ­rych jakaś kobie­ta poświę­ci­ła kie­dyś życie.