BL‑e premiery: MADÁCH i SARRAUTE

Kwiet­nio­we e‑premiery Biu­ra Lite­rac­kie­go wypeł­nia­ją dwie wyjąt­ko­we pozy­cje książ­ko­we: pierw­sza z nich to kla­sycz­na dla węgier­skiej dra­ma­tur­gii Tra­ge­dia czło­wie­ka Imre Madácha z 1860 roku, dru­ga nato­miast to uzna­ne przez maga­zyn „Le Mon­de” za jed­ną z naj­waż­niej­szych powie­ści XX wie­ku Tro­pi­zmy Natha­lie Sar­rau­te.

Tra­ge­dia czło­wie­ka Imre Madácha to kla­syk węgier­skiej lite­ra­tu­ry – roman­tycz­ny poemat meta­fi­zycz­ny, klu­czo­wy dla lite­rac­kiej (i nie tyl­ko) toż­sa­mo­ści naro­do­wej Węgrów. Prze­kła­dem tego nie­wąt­pli­we­go arcy­dzie­ła zajął się dla nas Boh­dan Zadu­ra. Tłu­ma­cze­nie było nie lada wyzwa­niem, gdyż poemat dra­ma­tycz­ny Madácha jest uzna­wa­ny w kul­tu­rze węgier­skiej za dzie­ło naro­do­we, podob­nie jak w Pol­sce Pan Tade­usz.

Fabu­ła Tra­ge­dii czło­wie­ka opie­ra się na wędrów­ce Ada­ma, Ewy i Lucy­fe­ra, któ­ry chce dowieść, że dla czło­wie­ka nie ma na zie­mi żad­ne­go miło­sier­dzia, a jego egzy­sten­cja jest ska­za­na na bez­sens. W tym celu pierw­si ludzie odby­wa­ją wędrów­kę po świe­cie i w cza­sie, odwie­dza­jąc m.in. nie­wol­ni­czy sta­ro­żyt­ny Egipt, pogrą­żo­ną w here­zji Pra­gę czy Paryż w dobie rewo­lu­cji. Dra­mat Imre Madácha czę­sto był porów­ny­wa­ny do Fau­sta Goethe­go – czer­pie zeń nie tyl­ko tema­ty­kę, ale też ducho­wy kli­mat.

Imre Madách uro­dził się w 1823 roku w miej­sco­wo­ści Alsòsz­tre­go­va. Nale­ży do naj­wy­bit­niej­szych posta­ci węgier­skiej kul­tu­ry lite­rac­kiej. Jest auto­rem m.in. Cywi­li­za­to­ra (1859), Moj­że­sza (1861) i Tra­ge­dii czło­wie­ka (1861). Dotąd w Pol­sce uka­za­ło się tyl­ko jed­no tłu­ma­cze­nie Tra­ge­dii czło­wie­ka autor­stwa Lwa Kal­ten­ber­gha. Od jego pierw­szej publi­ka­cji minę­ło już jed­nak ponad pięć­dzie­siąt lat. Poemat prze­tłu­ma­czo­no na kil­ka­dzie­siąt języ­ków na całym świe­cie.

Z kolei wyda­na pier­wot­nie w 1940 roku debiu­tanc­ka pro­za Natha­lie Sar­rau­te to na sce­nie lite­rac­kiej zja­wi­sko pre­kur­sor­skie. O roz­le­głym wpły­wie Tro­pi­zmów na fran­cu­ską nową powieść moż­na mówić wie­le, a we współ­cze­snej lite­ra­tu­rze pol­skiej trud­no zna­leźć dla tego dzie­ła jakiś odpo­wied­nik. Sar­rau­te swój lite­rac­ki efekt wygry­wa poprzez kon­se­kwent­ne potę­go­wa­nie poczu­cia nie­do­stat­ku, bra­ku, pust­ki.

Zbli­że­nie pro­zy do poezji w przy­pad­ku Tro­pi­zmów prze­ja­wia się w obra­zo­wym samo­ogra­ni­cze­niu się pisar­ki, pozo­sta­wie­niu czy­tel­ni­ko­wi jak naj­więk­szej ilo­ści miejsc nie­ja­snych, nie­do­po­wie­dzia­nych, powścią­gnię­ciu języ­ka, któ­ry w nar­ra­cji sam nie­ja­ko dąży do wyja­śnie­nia, opi­sa­nia i wypeł­nie­nia luk. Para­dok­sal­ność kon­struk­cyj­na książ­ki zasa­dza się na tym, że zawar­te w niej obra­zy dzie­ją się, a jed­no­cze­śnie spra­wia­ją wra­że­nie bez­ru­chu, uchwy­co­ne w języ­ko­wą stop-klat­kę.

Natha­lie Sar­rau­te uro­dzi­ła się w 1900 roku w rosyj­skim Iwa­no­wie-Woznie­sień­sku w rodzi­nie zasy­mi­lo­wa­nych miesz­czan żydow­skich. Od roku 1910 aż do śmier­ci miesz­ka­ła w Pary­żu, a jej ojczy­stym języ­kiem był fran­cu­ski. Stu­dio­wa­ła pra­wo i lite­ra­tu­rę na Sor­bo­nie, histo­rię w Oks­for­dzie oraz socjo­lo­gię w Ber­li­nie. Po Tro­pi­zmach wyda­ła powieść Por­tret nie­zna­jo­me­go (1948) z entu­zja­stycz­ną przed­mo­wą Jeana-Pau­la Sartre’a. Zmar­ła w 1999 roku w Pary­żu.