Salvador ESPRIU: Skóra byka

W nowej serii Biu­ra Lite­rac­kie­go „Kla­sy­cy euro­pej­skiej poezji” uka­zał się wła­śnie pierw­szy w pol­sz­czyź­nie książ­ko­wy wybór wier­szy naj­wy­bit­niej­sze­go kata­loń­skie­go poety XX wie­ku – Skó­ra byka Salva­do­ra Espriu w prze­kła­dzie Fili­pa Łobo­dziń­skie­go. Książ­kę w ramach akcji #Czy­tam­dzi­siajw­do­mu moż­na zdo­być za poło­wę ceny w księ­gar­ni poezjem.pl.

W nowej serii Biu­ra Lite­rac­kie­go „Kla­sy­cy euro­pej­skiej poezji” uka­zał się wła­śnie pierw­szy w pol­sz­czyź­nie książ­ko­wy wybór wier­szy naj­wy­bit­niej­sze­go kata­loń­skie­go poety XX wie­ku – Skó­ra byka Salva­do­ra Espriu w prze­kła­dzie Fili­pa Łobo­dziń­skie­go. Ten uro­dzo­ny w 1913 roku poeta, pro­za­ik, dra­ma­turg i ese­ista to autor o rzad­kiej sty­li­stycz­nej sile; jest uzna­wa­ny za obroń­cę i odno­wi­cie­la współ­cze­sne­go lite­rac­kie­go języ­ka kata­loń­skie­go. Zade­biu­to­wał w wie­ku 15 lat pro­zą Isra­el (Esbo­zos bíbli­cos) w języ­ku hisz­pań­skim. Ukoń­czył pra­wo i histo­rię sta­ro­żyt­ną na Uni­wer­sy­te­cie Bar­ce­loń­skim w 1935 roku. Został uho­no­ro­wa­ny wszyst­ki­mi naj­waż­niej­szy­mi wyróż­nie­nia­mi lite­rac­ki­mi (kata­loń­ski­mi, hisz­pań­ski­mi, ale też euro­pej­ski­mi), a od 1969 roku był wska­zy­wa­ny regu­lar­nie jako kan­dy­dat do Nagro­dy Nobla.

W poezji Espriu domi­nu­ją roz­wa­ża­nia na temat losu i śmier­ci, wspar­te na moty­wach z Biblii i mito­lo­gii oraz nazna­czo­ne sil­nym pięt­nem moral­nym. Wszyst­ko wyda­rza się w mitycz­nej geo­gra­fii, któ­rą moż­na podzie­lić na „małą ojczy­znę”, czy­li Sine­rę, oraz dużą – Sefa­rad. Ta dru­ga, sym­bo­li­zu­ją­ca Hisz­pa­nię, wywo­dzi się z tra­dy­cji juda­istycz­nej, co jest wyra­zem eks­plo­ra­cji przez poetę swo­ich korze­ni żydow­skich. Książ­kę otwie­ra wiersz „Pró­ba kan­ty­ku w świą­ty­ni” z tomu El cami­nant i el mur (1954), a zamy­ka auto­iro­nicz­ny tekst „Wewnętrz­ne szczę­ście pasu­je do moje­go świa­ta” z tegoż tomu. W tych ramach odby­wa się dra­mat prze­cho­dze­nia z ojczy­zny żywych do świa­ta umar­łych (poemat Cmen­tarz Sine­ry, 1946), snu­te są roz­wa­ża­nia na temat odcho­dze­nia bli­skich i wła­sne­go alter ego (44 wier­sze skła­da­ją­ce się na tom Godzi­ny z 1952 roku), wresz­cie – w ale­go­rycz­nym poema­cie Skó­ra byka – zosta­je doko­na­na wie­lo­aspek­to­wa ana­li­za pro­ble­ma­ty­ki wol­no­ści, prze­zna­cze­nia oraz moral­no­ści spo­łecz­nej.

W posło­wiu do książ­ki Anna Sawic­ka zwra­ca uwa­gę na bogac­two odnie­sień Espriu: „Inspi­ra­cje biblij­ne moż­na odna­leźć w całej jego twór­czo­ści, nato­miast w kil­ku utwo­rach istot­ną rolę odgry­wa­ją moty­wy żydow­skie, istot­ne w tytu­ło­wym poema­cie Skó­ra byka. Po raz pierw­szy pisarz zasu­ge­ro­wał mitycz­ną iden­ty­fi­ka­cję naro­du kata­loń­skie­go z Izra­elem w far­sie kukieł­ko­wej La pri­me­ra història d’Ester (1948), opo­wia­da­jąc o losach małe­go, ujarz­mio­ne­go naro­du, z któ­re­go wywo­dzi się tytu­ło­wa boha­ter­ka”. Według Xavie­ra Far­ré Vida­la zna­cze­nie poema­tu Skó­ra byka „w lite­ra­tu­rze kata­loń­skiej moż­na porów­nać do Rapor­tu z oblę­żo­ne­go mia­sta Zbi­gnie­wa Her­ber­ta w lite­ra­tu­rze pol­skiej – w obu przy­pad­kach wier­sze wykra­cza­ły poza ogra­ni­czo­ny krąg czy­tel­ni­ków poezji i sta­wa­ły się sym­bo­lem dla całe­go spo­łe­czeń­stwa dzię­ki swo­je­mu wymia­ro­wi spo­łecz­ne­mu, któ­ry nie wyklu­czał lirycz­no­ści ani reflek­sji nad czło­wie­kiem”.

Tak o pra­cy nad prze­kła­da­mi Espriu mówi w roz­mo­wie z Xavie­rem Far­ré Vida­lem w Maga­zy­nie Lite­rac­kim biBLio­te­ka Filip Łobo­dziń­ski: „Espriu potra­fi jed­nym tchem uży­wać cza­su teraź­niej­sze­go i prze­szłe­go, a i z tymi prze­szły­mi postę­pu­je dosyć swo­bod­nie, zwłasz­cza gdy uży­wa cza­su cią­głe­go, a z kon­tek­stu wyni­ka czyn­ność jed­no­ra­zo­wa, i na odwrót. Musia­łem nauczyć się ufać domy­sło­wi, a prze­stać trzy­mać się kur­czo­wo rygo­rów logicz­no-gra­ma­tycz­nych. To poezja, a nie spraw­dzian w szko­le. Prze­kład to sztu­ka pole­ga­ją­ca na wybo­rze odczy­ta­nia. Decy­do­wa­łem się na jakiś trop – i sze­dłem wyzna­czo­ną sobie ścież­ką inter­pre­ta­cji. Wyda­je mi się, że w cało­ści te moje wybo­ry two­rzą spój­ny obraz świa­ta Espriu”.

Już w pierw­szym tomie Espriu z 1946 roku widocz­ne są cha­rak­te­ry­stycz­ne dla jego twór­czo­ści cechy: uni­wer­sal­na, meta­fi­zycz­na liry­ka czę­sto przy­bie­ra for­my ele­gij­ne, a język pełen jest biblij­nych i mito­lo­gicz­nych odnie­sień. Espriu pasjo­no­wał się kul­tu­rą antycz­ną, cze­go wyraz moż­na zna­leźć nie­mal we wszyst­kich jego tek­stach. Tym samym autor włą­cza czy­tel­ni­ka w trwa­ją­cą od wie­ków lite­rac­ką dys­ku­sję o kul­tu­ro­wych korze­niach Euro­py, wska­zu­jąc na ich bogac­two i ponad­cza­so­wy cha­rak­ter, ale tak­że twór­czo je prze­twa­rza­jąc. Powra­ca­ją­ce moty­wy antycz­ne są bowiem zawsze pre­tek­stem do roz­mo­wy o teraź­niej­szo­ści, a wpi­sa­na w te wier­sze histo­ria sta­je się punk­tem wyj­ścia do reflek­sji o współ­cze­sno­ści.

W okre­sie, gdy więk­szość auto­rów piszą­cych w języ­ku kata­loń­skim, któ­rych ambi­cją było tra­fie­nie do maso­we­go czy­tel­ni­ka, godzi­ła się na publi­ko­wa­nie w języ­ku kasty­lij­skim, Espriu pozo­stał wier­ny ojczy­ste­mu kata­loń­skie­mu, choć wie­dział, że naj­praw­do­po­dob­niej jest to rów­no­znacz­ne z wyklu­cze­niem z sze­ro­kie­go obie­gu. Kamu­flaż antycz­ny z kolei słu­żył coraz czę­ściej wymy­ka­niu się cen­zu­rze. Głów­ną for­mą lite­rac­kiej eks­pre­sji pozo­sta­ła dla auto­ra poezja, któ­ra była tak­że medy­ta­cją nad umie­ra­niem (tak z powo­dów poli­tycz­nych, jak i za spra­wą kolej­nych cho­rób, a potem śmier­ci bli­skich poecie osób). Bogac­two języ­ko­we – bar­dzo przez Espriu pie­lę­gno­wa­ne – sta­ło się for­mą mani­fe­stu eks­po­nu­ją­ce­go, jak wiel­kie bogac­two kul­tu­ro­we leży na sza­li i jak wie­le moż­na stra­cić.

W Pol­sce w latach sie­dem­dzie­sią­tych Espriu cie­szył się zain­te­re­so­wa­niem kry­ty­ki i tłu­ma­czy: jego wier­sze tłu­ma­czy­li Marek Bate­ro­wicz („Lite­ra­tu­ra na Świe­cie”, 1971), Joan­na Szy­pow­ska („Radar”, 1977), Zofia Szley­en („Z Hisz­pa­nią w ser­cu”, 1978) i Alek­san­dra Olędz­ka-Fry­be­so­wa („Lite­ra­tu­ra na Świe­cie”, 1978). Póź­niej­sze publi­ka­cje to zestaw wier­szy w 1987 roku w „Lite­ra­tu­rze na Świe­cie” w prze­kła­dach Kry­sty­ny Rodow­skiej, Agniesz­ki Rurarz, Car­lo­sa Mar­ro­dána Casa­sa i Fili­pa Łobo­dziń­skie­go oraz obszer­ne frag­men­ty Skó­ry byka w prze­kła­dzie Andrze­ja Nowa­ka („Lite­ra­tu­ra”, 1989). Póź­niej czę­ściej moż­na było go odna­leźć w źró­dłach aka­de­mic­kich (arty­ku­ły, roz­pra­wy, kolej­ne prze­kła­dy) niż w pra­sie kul­tu­ral­nej o zasię­gu ogól­no­pol­skim.

Mimo wymie­nio­nych publi­ka­cji Espriu nie docze­kał się jak dotąd w Pol­sce książ­ki. Teraz dzię­ki prze­kła­dom Fili­pa Łobo­dziń­skie­go, któ­ry udo­stęp­nił już pol­skim czy­tel­ni­kom wie­lu auto­rów piszą­cych po hisz­pań­sku, jak Artu­ro Pérez-Rever­te, Mario Var­gas Llo­sa, Rosa Mon­te­ro, Car­men Lafo­ret, Ali­cia Giménez-Bar­tlett czy Pablo Neru­da, otrzy­mu­je­my obszer­ny wybór ze wszyst­ki­mi naj­waż­niej­szy­mi poema­ta­mi i wier­sza­mi poety. Poza ogrom­nym dorob­kiem trans­la­tor­skim Fili­po­wi Łobo­dziń­skie­mu i jego kole­gom z Zespo­łu Repre­zen­ta­cyj­ne­go zawdzię­cza­my prze­kład, wyko­na­nie i spo­pu­la­ry­zo­wa­nie w Pol­sce poezji kata­loń­skie­go bar­da Llu­isa Lla­cha. Za spra­wą Skó­ry byka pol­scy czy­tel­ni­cy będą mie­li oka­zję poznać wresz­cie twór­czość Salva­do­ra Espriu. Wagę tego wyda­rze­nia zda­ją się doce­niać: Unia Euro­pej­ska, Mini­ster­stwo Kul­tu­ry i Dzie­dzic­twa Naro­do­we­go oraz Insty­tut Ramo­na Llul­la, któ­re wspar­ły pra­ce nad książ­ką.

Dofi­nan­so­wa­no ze środ­ków Insty­tu­tu Ramo­na Llul­la.

Dofi­nan­so­wa­no ze środ­ków Mini­stra Kul­tu­ry i Dzie­dzic­twa Naro­do­we­go pocho­dzą­cych z Fun­du­szu Pro­mo­cji Kul­tu­ry, uzy­ska­nych z dopłat usta­no­wio­nych w grach obję­tych mono­po­lem pań­stwa, zgod­nie z art. 80 ust. 1 usta­wy z dnia 19 listo­pa­da 2009 r. o grach hazar­do­wych